Η αρχαία ποιήτρια Ήριννα

Η Ήριννα, όπως γνωρίζουμε σήμερα πια, έζησε στην Τήλο τον 4ο π.Χ. αιώνα, δεκαεννέα όλα κι όλα χρόνια. Το έργο της ήταν μικρό, όπως και η ζωή της: αποτελούνταν από ένα ποίημα τριακοσίων στίχων, την Ηλακάτη, και κάποια επιγράμματα. Σήμερα δεν σώζονται παρά μια πενηνταριά στίχοι, αρκετοί απ’ τους οποίους είναι μάλιστα θρυμματισμένοι. Και τόσοι όμως είναι αρκετοί για να φανερωθεί στον αναγνώστη μια χαμηλόφωνη και ταπεινή ποίηση, ελεγειακή όχι στη μορφή αλλά στο περιεχόμενό της, θερμή και τρυφερή, που αντιμέτωπη με το οριακό γεγονός του θανάτου στρέφεται στην οικεία καθημερινότητα και ανακαλεί τις μικρές χαρές της ζωής προσφέροντας την παρηγοριά που μόνο η τέχνη μπορεί να χαρίσει στον άνθρωπο.[1]

Σαπφώ και Ήριννα σε κήπο στην Λέσβο (Simeon Solomon)

Η Ήριννα είχε μια παιδική φίλη, τη Βαυκίδα, η οποία παντρεύτηκε (και έφυγε ενδεχομένως από την Τήλο), για να πεθάνει λίγο αργότερα νεότατη, όπως και η ίδια η ποιήτρια μετά από λίγο καιρό. Στην Ηλακάτη (πρόκειται για τη ρόκα στην οποία τύλιγαν το νήμα οι γυναίκες πριν ξεκινήσουν το γνέψιμο στον αργαλειό) η Ήριννα αναθυμάται και περιγράφει με πόνο και νοσταλγία, με θλίψη και τρυφερότητα, τα παιδικά παιχνίδια των δύο κοριτσιών, «γιατί μες στην καρδιά τα χνάρια τους ζεστά / βρίσκονται ακόμα», τις δουλειές που οι μητέρες αναθέτανε στις μικρές φίλες να κάνουν, τη Μορμώ, το φόβητρο κάθε παιδιού της εποχής εκείνης. Κι ύστερα τη θλίψη της για την απομάκρυνση της Βαυκίδας από την φιλενάδα της, τότε που παντρεύτηκε και 'σε κλίνη ανδρός βρέθηκε', και τον άφατο πόνο της όταν αναγκάστηκε να παρευρεθεί στην κηδεία της.

Πάπυρος PSI 1090 διασώζων απόσπασμα 54 στίχων της Ηλακάτης

Οι στίχοι της Ηλακάτης που σώζονται μαζί με τα τρία επιγράμματα της Ήριννας που γνωρίζουμε, αν τους βάλουμε τον ένα κάτω από τον άλλο, δεν φτάνουν για να γεμίσουν δυο σελίδες ενός βιβλίου. Κι όμως με αυτούς τους ελάχιστους στίχους η Ήριννα κατορθώνει να ζωντανέψει έναν ολόκληρο χώρο, πραγματικό και ποιητικό ταυτόχρονα: τη ζωή στη μικρή και απομονωμένη Τήλο κατά την ύστερη αρχαιότητα, την καθημερινότητα των κοριτσιών, τα παιχνίδια τους, την αγάπη που τα συνδέει, το πέρασμα του χρόνου που τα αλλάζει. Κι όλα αυτά μ’ έναν τρόπο που κάποιες στιγμές φέρνει στον νου του αναγνώστη, παραδόξως, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη – πιθανότατα επειδή οι συνθήκες ζωής δεν διέφεραν στην πραγματικότητα πολύ ανάμεσα στην Τήλο του 4ου αιώνα π.Χ. και στη Σκιάθο του 19ου, αλλά επίσης γιατί αυτό που κυριαρχεί και στους δύο συγγραφείς, την αρχαία ποιήτρια και τον σύγχρονο πεζογράφο, είναι η αγάπη και η νοσταλγία με την οποία αντικρίζουν και μεταμορφώνουν ό,τι περιγράφουν, τα μικρά πράγματα κυρίως με την ανεξάλειπτη λάμψη.

Η Ήριννα με την ποίησή της επιτυγχάνει μιάν οπτικοποίηση του λόγου, για την οποία ο Σιμωνίδης ο Κείος είχε χαρακτηριστικά σημειώσει κατά τον έκτο / πέμπτο αι. π.Χ. (Plut. De Gloria 346f):

ὁ Σιμωνίδης τὴν μὲν ζωγραφίαν ποίησιν σιωπῶσαν προσαγορεύει, τὴν δὲ ποίησιν ζωγραφίαν λαλοῦσαν. ἃς γὰρ οἱ ζωγράφοι πράξεις ὡς γιγνομένας δεικνύουσι, ταύτας οἱ λόγοι γεγενημένας…

άποψη που, άλλωστε, επανέλαβε ο Leonardo da Vinci,[5] αιώνες μετά την Ομηρική περιγραφή της Ασπίδος του Αχιλλέως, Il. 18.478-608! ‘A picture is a silent poem, a poem is a speaking picture’ (attr. Simonides)

Χαρακτηριστικό είναι σχετικό επίγραμμά της, το οποίο - άλλωστε - εμφανίζεται παρόμοιο με απόσπασμα του Αισχύλου[7]. Το επίγραμμα είναι σχετικό με την προσωπογραφία κόρης με όνομα Αγαθαρχίς:[10]

Ἐξ ἀταλῶν χειρῶν τάδε γράμματα, λῶιστε Προμαθεῦ,

ἐντὶ καὶ ἄνθρωποι τὶν ὁμαλοὶ σοφίαν.

ταύταν γοῦν ἐτύμως τὰν παρθένον ὅστις ἔγραψεν,

αἰ καὐδὰν ποτέθηκ᾿, ἦς κ᾿ Ἀγαθαρχὶς ὅλα.

(AP 6,352 = Erinna 3 HE)

Αυτός ο ζωγραφικός πίνακας είναι προϊόν λεπτών χεριών, καλέ Προμηθέα,

τα ανθρώπινα όντα έχουν δεξιότητα ίδια με την δική σου.

Αν το άτομο που ζωγράφιζε τόσο πραγματιστικά αυτήν την κόρη της είχε δώσει

και φωνή, θα ήταν η Αγαθαρχίς καθ΄ όλα.

Η Ήριννα, η οποία μας παραδίδεται ότι πέθανε ως κόρη σε ηλικία δεκαεννέα ετών, εμφανίζει εδώ τον εαυτό της καθώς κοιτάζει την πρωσοπογραφία μίας άλλης παρθένου, γνωστής της μόνον κατ' όνομα, και σχολιάζει με ενθουσιασμό τον ευαίσθητο ρεαλισμό του πίνακα. Το δεικτικό επίθετο στην πρώτη γραμμή εντάσσει το ποίημα στην παράδοση των επιγραμμάτων που αναφέρονται ρητά στο μνημείο στο οποίο τοποθετούνται (π.χ. µνήμα Μνησαγόρας και Νικοχάρος τόδε κείται, CEG 84), αλλά εδώ η συνοδευτική γενική δεν αναφέρεται στο αντικείμενο της απεικονίσεως αλλά στα επιδέξια χέρια του ζωγράφου. Το αποτέλεσμα είναι να διαφανεί η υποκειμενικότητα του θεατή και να καταστή δυνατή η κατανόηση από μέρους του αναγνώστη του ποιήματος ως απαντήσεως ενός συγκεκριμένου ποιητού στην δική της θέαση ενός αισθητικού αντικειμένου. Ενώ το επίγραμμα ανήκει στα εκφραστικά ποιήματα που επαινούν συγκεκριμένα τον καλλιτέχνη ή το έργο του, συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του επιγράμματος της Ηρίννας δείχνουν ότι ανήκει πράγματι στην κατηγορία ποιημάτων που επαινούν το θέμα ενός έργου τέχνης. Το όνομα του ζωγράφου απουσιάζει, και αλλού στην ελληνική ποίηση είναι νέες γυναίκες που αποκαλούνται αταλαί, 'τρυφερές', όχι τα χέρια ενός ζωγράφου. Εκθειάζοντας τον καλλιτέχνη με ορολογία πιό κατάλληλη για το αντικείμενο της προσωπογραφίας η Ήριννα αποκαλύπτει ότι πραγματικός σκοπός της ήταν να εκθειάσει την κόρη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Γιαννακόπουλος 2014.

[5].  Squire 2014. ‘A picture is a silent poem, a poem is a blind picture’ (Leonardo da Vinci)

[7]. Kosmetatou 2004.

[10]. Gutzwiller 2002, pp. 88-89.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γιαννακόπουλος, Χαρ. 2014. "Η αρχαία ποιήτρια Ήριννα [παρά τον έρωτα ή παρά το έαρ]," <https://charalamposgiannakopoulos.com/2014/11/15/%CE%B7-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%BD%CE%BD%CE%B1-%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%AC-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%AD%CF%81%CF%89%CF%84/> (1 January 2021).

Kosmetatou, E. 2004. "Vision and Visibility: Art Historical Theory Paints a Portrait of New Leadership in Posidippus’ Andriantopoiika [1]," in Labored in Papyrus Leaves: Perspectives on an Epigram Collection Attributed to Posidippus (P.Mil.Vogl. VIII 309) (Hellenic Studies Series 2), ed. B. Acosta-Hughes, E. Kosmetatou, and M. Baumbach, Washington, <https://chs.harvard.edu/CHS/article/display/6074.14-elizabeth-kosmetatou-vision-and-visibility-art-historical-theory-paints-a-portrait-of-new-leadership-in-posidippus%E2%80%99-andriantopoiika> (1 January 2021).

ΑΝΩΝΥΜΟΣ, 195. – Λέσβιον Ἠρίννης, <https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=476>

Το ανώνυμο επίγραμμα έχει αποδοθεί στον Καλλίμαχο και στον Αντίπατρο τον Σιδώνιο.

Στεφανόπουλος, Θ. Κ., Στ. Τσιτσιρίδης, Λ. Αντζουλής, Γ. Κριτσέλης. 1996. Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, Αθήνα.

Gutzwiller, K. 2002. "Art's Echo: The Tradition of Hellenistic Ecphrastic Epigram," in Hellenistic Epigrams, ed. M. A. Harder, R. Regtuit, and G. W. Wakker, Groningen, pp. 85-112.

https://www.academia.edu/29716461/Arts_Echo_The_Tradition_of_Hellenistic_Ecphrastic_Epigram

Squire, M. 2014. "Reading a View: Poem and Picture in the Greek Anthology," Published online by Cambridge University Press:  04 July 2014, <https://www.cambridge.org/core/journals/ramus/article/abs/reading-a-view-poem-and-picture-in-the-greek-anthology/7D79E2FD577C2073948A5289E5DD4A1C> (2 January 2021).