ΦΡΥΓΙΚΗ: ΕΛΛΗΝΙΖΟΥΣΑ ή ΜΕΙΞΕΛΛΗΝΙΚΗ;
Ο Μύθος του Μίδα[1]
ΓΕΝΙΚΑ
Η παλαιότερη αναφορά των Φρυγών στις Ελληνικές πηγές απαντάται στον Όμηρο, Od. 2.863 και στον Ηρόδοτο όπου θαυμάζεται ο περιώνυμος Θρόνος τον Μίδα, τον οποίον ο Φρύγης βασιλέας αφιέρωσε στο Δελφικό ιερό, Hdt. 1.14 & 7.73.[2] Μία χρονολογική ένδειξη του γεγονότος μας παρέχει η νύξη του ίδιου συγγραφέα ότι αυτό συνέβη πριν από την αφιέρωση του Γύγη, βασιλέα της Λυδίας (685-650 π.Χ.) στό ίδιο μαντείο. Από την μαρτυρία αυτή προκύπτει ότι εκείνη την εποχή οι Φρύγες όχι μόνον ταξίδευαν στην Ελλάδα αλλά και ότι ο Μίδας, ιερέας ή υιός της Μεγάλης Θεάς,[3] ήταν εξοικοιωμένος με τα Ελληνικά έθιμα. Σύμφωνα με την Ελληνική παράδοση ο Μίδας μάλιστα νυμφεύθηκε την Ερμοδίκη ή Δημοδίκη, κόρη τού βασιλέα της Κύμης.[4] Πολυάριθμα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν τις γραπτές μαρτυρίες για την ύπαρξη επαφών μεταξύ των Φρυγών και των Ελλήνων. Aφ' ενός μεν βρέθηκαν 'Φρυγικά' αντικείμενα του 8ου αι. σχεδόν σε όλα τα σημαντικά Ελληνικά ιερά, όπως της Εφέσου, Σάμου, Άσσου - Απολλωνίας, Λίνδου, Ολυμπίας & Περαχώρας,[5] ενώ πιθανολογείται ότι ο Μίδας προέβη σε αφιερώσεις και σε άλλα Ελληνικά ιερά όπου επίσης έχουν ευρεθεί Φρυγικά τεκμήρια.[6]. Aφ' ετέρου δε θραύσματα Ελληνικών αγγείων του 8ου αι, ανακαλύφθηκαν στο Γόρδιο.[7] Εξ αιτίας του γεγονότος αυτού η Vassileva, έφθασε να αναρωτηθεί άν μπορούμε να μιλήσουμε για μία παγκοσμιοποίηση μέσω της λατρείας στον Ελληνικό κόσμο του εβδόμου αι. π.Χ![8] Ενδεικτικό των επαφών και των επιρροών από τον Ελληνικό κόσμο παρέχουν και τα ευρήματα από τον βασιλικό τύμβο ΜΜ. Ο τύμβος περιλαμβάνει τον τάφο υψηλού αξιωματούχου, εκτιμάται δε ότι πιθανώς πρόκειται για τον Γορδία, πατέρα του περιώνυμου Μίδα![9] Άλλωστε σε ξύλινη δοκό οροφής του τύμβου ευρέθησαν εγχάρακτα ονόματα, Nana - Muksus - Si↑idos - C Urunis,[10] παρέχοντα επιλέον συσχετίσεις με τον Ελληνικό παράγοντα! Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται το όνομα ΣΙ↑ΙΔΟΣ το οποίο, απαντόν και στην Ελληνική ως Σίδιδος,[11] είναι πιθανώς το όνομα επιφανούς άνδρα από το Γόρδιο που συμμετείχε στο επικήδειο συμπόσιο και στην συνέχεια αποφάσισε να αφήσει όχι μόνον την φιάλη του, αλλά και το ίδιο του το όνομα στον θάλαμο του τάφου, εγχάρακτο σε ξύλινη δοκό οροφής.προσθέτοντας το κερί στο το μπολ που είχε χρησιμοποιήσει στην τελετή. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι και η ανεύρεση του ονόματος του Μόψου, γνωστού από την Μυκηναική, την Λουβιανή κλπ., το οποίο βέβαια διαθέτει έντονο το άρωμα της Ελληνικότητος![12]
Δεσπότης Θηρών[13]
Από όσο γνωρίζουμε σήμερα, η Φρυγική ήταν στενά συνδεδεμένη με την Ελληνική, όπως άλλωστε κατά την σύγχρονη εποχή υποστήριξε ο Ι. Θωμόπουλος.[14] Αυτή η επιβεβαίωση είναι συνεπής με την άποψη που έχει διατυπωθεί από τους Neumann, Brixhe και Ligorio and Lubotsky και με πολλές παρατηρήσεις που δίνονται από αρχαίους συγγραφείς.[15] Πράγματι στον Κρατύλο του Πλάτωνος, Plat. Crat. 410a, επισημαίνεται:
Σωκράτης:
ὅρα τοίνυν καὶ τοῦτο τὸ ὄνομα τὸ ‘πῦρ’ μή τι βαρβαρικὸν ᾖ. τοῦτο γὰρ οὔτε ῥᾴδιον προσάψαι ἐστὶν Ἑλληνικῇ φωνῇ, φανεροί τ᾽ εἰσὶν οὕτως αὐτὸ καλοῦντες Φρύγες σμικρόν τι παρακλίνοντες: καὶ τό γε ‘ὕδωρ’ καὶ τὰς ‘κύνας’ καὶ ἄλλα πολλά.
Ἑρμογένης:
ἔστι ταῦτα.
ήτοι [16]
Σωκράτης:
Πρόσεξε λοιπόν μήπως καί αυτό τό όνομα πΰρ 410a εΐναι επίσης βαρβαρικής καταγωγής. Γιατί αυτό δέν είναι εύκολο νά τό σχετίση κανείς μέ τήν Ελληνική γλώσσα, καί ακόμη βλέπομε ότι έτσι τό λένε οί Φρύγες μέ μικρή τροποποίηση. 'Επίσης καί τό ΰδωρ (νερό) καί τους κύνας (σκύλους ) καί άλλα πολλά.
Ἑρμογένης:
Τά παραδέχομαι.
Άμεσες πηγές για την Φρυγική αποτελούν επιγραφές που βρέθηκαν στην κεντρική Ανατολία, αυτές δε διακρίνονται σε δύο κύρια σώματα: Η παλαιά Φρυγική (OPhr.) ή Παλαιοφρυγική περιλαμβάνει επιγραφές της περιόδου 800 έως 330 π.Χ., οι οποίες χρησιμοποιούσαν επιχώριο αλφάβητο, βασισμένο στο Ελληνικό.[17] Το σώμα που απαρτίζει τα τεκμήρια της Νέας Φρυγικής περιλαμβάνει 118 επιγραφές χρονολογούμενες στην Αυτοκρατορική Ρωμαϊκή περίοδο, αυτές δε είναι γραμμένες στο ελληνικό αλφάβητο και περιέχουν κυρίως τύπους κατάρας κατά των βεβηλωτών. Γιά την Νέα Φρυγική σημειώνεται εδώ η άποψη του Χρ. Τζιτζιλή[18], ότι πρακτικώς πρόκειται όχι για γλώσσα αλλά γιά μιά αρχαϊκή Αχαϊκή διάλεκτο! Αξίζει να προστεθεί σχετικώς ότι και ο Woudhuizen πίστευε αρχικώς ότι η Νέα Φρυγική είχε επηρρεαστεί από την Ελληνική, η οποία στην Α. Μεσόγειο απετέλη την lingua franca από την Ελληνιστική εποχή και μετά, ευρίσκετο δε εν μέσω διαδικασίας μετατροπής της σε περιφερειακή διάλεκτο της Ελληνικής, άποψη που όμως ανασκεύασε εν συνεχεία.[19] Από τους Ελληνιστικούς χρόνους υπάρχει μια σημαντική επιγραφή, η W-11 (επίσης γραμμένη στην ελληνική γραφή), την οποία οι μελετητές θεωρούν συχνά ως ένα τρίτο στάδιο της γλώσσας, που ονομάζεται Μέση Φρυγική (MPhr.).
Πρόσφατα ανακαλυφθείσα επιγραφή φέρουσα το όνομα του Γορδίου[20]
Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί γιά την μετανάστευση των Φρυγών από την Μακεδονία στην Μικρά Ασία προσθέτοντας ότι, κατά την γνώμη του, οι Αρμένιοι ήταν ανατολικοί άποικοι των Φρυγών, Hdt. 7.73.1. Ο Στράβων, Strab. 7.3.2, χρονολογεί την μετανάστευση 'λίγο μετά τα Τρωικά', ενώ η εμφάνιση 'βαρβαρικής' ή χονδροειδούς χειροκίνητης κεραμεικής από την Χερσόνηση του Αίμου φαίνεται να πιστοποιείται στην Τρωάδα από τον 11ο αιώνα π.Χ. και, πιθανώς, στο Γόρδιον περι την αλλαγή της χιλιετίας![21] Οι πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων περί μεταναστεύσεως των Φρυγών από την Χερσόνησο του Αίμου στην Μικρά Ασία φαίνεται να υποστηρίζονται από τις σύγχρονες γλωσσολογικές έρευνες. Πράγματι η Alonso θεωρεί ότι η Φρυγική ανήκει στον λεγόμενο γλωσσικό χώρο της Χερσονήσου του Αίμου, γεγονός το οποίο ερμηνεύει την βαθιά γενετική σχέση μεταξύ της Ελληνικής και της Φρυγικής.[22] Οι δύο γλώσσες αναπτύχθηκαν λοιπόν στο ίδιο γλωσσικό περιβάλλον, αλλά η μετανάστευση των Φρυγών στην Ανατολία στα τέλη της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. διέκοψε τη γεωγραφική τους συνάφεια. Η Φρυγική, που μαρτυρείται από έναν μεγάλο αριθμό επιγραφών από τον ένατο αιώνα π.Χ. έως τον τρίτο αιώνα μ.Χ., αποδείχθηκε - κατά την ίδια προσέγγιση - ότι στην Ανατολία απετέλη μία Βαλκανική γλωσσική νήσο, περιβαλλόμενη από πολλές αυτόχθονες γλώσσες που ανήκουν στην γλωσσική ομάδα της Μικρασίας. Οι Φρύγες εντάχθηκαν σε εκείνο το περιβάλλον της Ανατολίας, όπως μπορούν εύκολα να αποδείξουν πολλές πολιτιστικές επιρροές, αλλά και ορισμένα γλωσσικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, ο αρχικός δεσμός με την αδελφή Ελληνική γλώσσα ανθίστατο, κατέστη δε ακόμη πιο ισχυρός μετά τον σταδιακό εξελληνισμό της Ανατολίας, ενώ οι επιγραφές παρέχουν τα στοιχεία για τη διερεύνηση της γενετικής τους συγγένειας.
ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΙΚΗ ΦΡΥΓΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ M-01a ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΜΙΔΑ (Midas Phrygian inscription M-01)
Πρέπει να σημειώσουμε ότι το φρυγικό αλφάβητο, που χρησιμοποιήθηκε στην παραπάνω επιγραφή του 800 π.Χ. περίπου, είναι ξεκάθαρα ελληνικής συσχετίσεως - προελεύσεως.[23] Σημειώστε το ακόλουθο απόσπασμα από τον Young:[24]
Αν πιστέψουμε στις ιστορίες του Ηροδότου, Hdt. 10. 15, και του Πολυδεύκου, Pollux 9. 83, ότι ο βασιλιάς Μίδας αφιέρωσε θρόνο στους Δελφούς, και ότι παντρεύτηκε την Δημοδίκη, κόρη του Αγαμέμνονος βασιλέα της Κύμης, έχουμε στοιχεία για την ύπαρξη επαφών, περιστασιακών ή τακτικών, μεταξύ της Φρυγίας του όγδοου αι. και των ελληνικών οικισμών της δυτικής ακτής.
Ακολουθεί σχόλιο για την Φρυγική Επιγραφή Μ-01α λέξη προς λέξη:
(α) ΑΤΕΣ είναι το όνομα του αφιερώνοντος, που βρίσκεται στη βάση δεδομένων LGPN των ελληνικών ονομάτων, του συντρόφου και εραστή της Μεγάλης Θεάς, Αγδίστης ή Κυβέλης[25]
(β) Το ΑΡΚΙΑΕΦΑΙΣ μπορεί να ερμηνευτεί ως πατρώνυμο επίθετο που βασίζεται στο ελληνικό προσωπικό όνομα Αρκίας, που βρίσκεται επίσης στο LGPN,
(b*) ΑΚΕΝΑΝΟΓΑΦΟΣ: από τον Woudhuizen ερμηνεύεται ως ιερέας της τελετουργικής πυράς,[26] ενώ κατά Watkins η λέξη μπορεί να συνδέεται με τον ιερέα κοίη ή τον κόη των μυστηρίων της Σαμοθράκης.[27]
(γ) ΜΙΔΑΙ είναι η δοτική μορφή που αναφέρεται στον παραλήπτη της αφιερώσεως,
(δ) ΛΑΦΑΓΤΑΕΙ & (ε) ΦΑΝΑΚΤΕΙ (και οι δύο σε δοτική) είναι οι ελληνικές λέξεις λαφαγέτης & άναξ που αναφέρονται στη Γραμμική Β ως ra-wa-ke-ta και wa-na-ka,[28]
(στ) ΕΔΑΕΣ: τρίτο ενικό αορίστου ρήματος που σημαίνει "έστησε (έστησε), "έχει φτιάξει", "έχει τοποθετήσει" έδωσε" ή "έφτιαξε" που λέγεται ότι είναι μια μορφολογική ισογλώσσα που μοιράζεται μεταξύ των αρμενικών, ελληνικών και ινδοϊρανικών. Σημειώστε ότι το δα χρησιμοποιείται για γᾶ, γῆ βλέπε στ. "πάντων ἕδος ἀσφαλές" (Hes. Th. 117). Κατά LSJ: ἕδος, εος, τό, is the sitting-place, base. Βλ. επίσης Paleolexicon, s.v. ΕΔΑΕΣ.
Η επιγραφή Μ-01a του Μίδα
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΑΠΟ ΤΑ 'ΠΕΛΑΣΓΙΚΑ' ΤΟΥ ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ 1993 [1912][29]
ΑΤΕΣ κύριον όνομα, πρβλ. Άττης, Άττις, Άτυς, Αλβαν. άτε-α 'πατηρ', ελλ. άττα
ΑΡΚΙΑΕFΑΙΣ: ΑΡΚΙΑ πατρωνυμικόν (του Αρκία ή Αρχίου) ή αιτ. ουσ. ως το Αλβ. άρκε-α, λατιν. arca 'κιβωτος λάρναξ' FΑΙΣ ρήμα 'εποίησα, εποίησεν' λέξις θεωρούμενη αντίστοιχος του Λυκικού ΒΑΕΣ, Αλβ. bai ς, 'εποίουν, εποίησα' Ο Θωμόπουλος σημειώνει το Ελληνοκαππαδοκικόν ρήμα δάζω σημαίνον 'ποιώ, εργάζομαι', πρβλ. δαιδάλλω, Δαίδαλος
ΕΔΑΕΣ θεωρείται ρήμα του αυτού θέματος προς το νεοφρυγικόν ΔΑΚΕΤ 'ποιήση', σημαίνον 'εποίησε'. Το αρχικόν ε- συνιστά την αύξησιν του αορίστου
ΑΚΕΝΑΝΟΓΑFOS: ίσως σύνθετον από το ακενανω- (εκ του ακεω, ακέομαι βλ. LSJ ) & λαFoς = λαός αντίστοιχον τω ελλην. Ακεσίλαος
Αττική μελανόμορφη φιάλη με χείλος, κεραμοποιού Εργοτίμου & ζωγράφου Κλειτία, τύμβος V Γορδίου[30]
Φρυγική επιγραφή Vezirhan (B-05) Βιθυνίας
Πρόκειται για επιγραφή σε ασβεστολιθική στήλη ελληνοπερσικού ρυθμού που βρέθηκε σε δύο κομμάτια στην κοιλάδα του Σαγγαρίου κοντά στην περιοχή Βεζιρχάν του Μπιλετζίκ. Η στήλη ύψους 1,5 μέτρου έχει τρία ξεχωριστά ανάγλυφα στο επάνω μέρος. Στην κορυφή διακρίνεται το ανάγλυφο γυναικείας προτομής με ανοιχτές αγκάλες και στις δύο πλευρές. Υπάρχει ένα πτηνό σε κάθε χέρι και ένας λέων κάτω από κάθε χέρι. Λόγω αυτών των ζώων, πιστεύεται ότι το ανάγλυφο αντιπροσωπεύει τη μητέρα θεά Matar. Κάτω από αυτό ευρίσκεται το ανάγλυφο μιας σκηνής συμποσίου που απεικονίζει ορθούς και καθήμενους ανθρώπους. Το τρίτο ανάγλυφο δείχνει έναν ιππέα σε κυνήγι κάπρου. Κάτω από τα ανάγλυφα υπάρχει μια παλαιοφρυγική επιγραφή 13 γραμμών. Το κείμενο αυτό περιβάλλεται από μια πιο απρόσεκτα χαραγμένη ελληνική επιγραφή 7 γραμμών, που πιστεύεται ότι προστέθηκε εκ των υστέρων. Όλες οι γραμμές της παλαιοφρυγικής επιγραφής είναι γραμμένες βουστροφηδόν, ενώ η ελληνική επιγραφή είναι δεξιόστροφη. Χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ. Η στήλη ευρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης.[31]
Ο Gorbachov 2008 σχετικά με την επιγραφή από τον Vezirhan (B-05) υποστηρίζει πειστικά ότι, λόγω της αντιστοιχίας στην πρόταση του τύπου κατάρας αυτού του δίγλωσσου κειμένου μεταξύ του Φρυγικού
sin-t imenan kaka oskavos kakey kan dedapitiy tubeti
και του Ελληνικού
Ὅστις περὶ τὸ ἱερὸν κακουρ〈γ〉ετήσαι, ἒ̄ δρῦν Ἐ(κ)κόψαι,
αυτό που πρέπει να διαβαστεί στα Φρυγικά ως sin timenan (γραμμές 1 και 8 ) αντιστοιχεί στο τὸ ἱερὸν στην Ελληνική εκδοχή και ότι αμφότεροι οι όροι αναφέρονται σε ιερό άλσος της Αρτέμιδος (γραμμή 3: Αρτίμητος· σημειώστε ότι η κορυφή πλευρά της στήλης είναι διακοσμημένη με μια εικόνα της θεάς με την ιδιότητά της ως πότνιας θηρών). Σε αυτό το πλαίσιο, η ταύτιση της Φρυγικής μορφής με το Ελληνικό τέμενος προκύπτει αβίαστα και λαμβάνει περαιτέρω επιβεβαίωση από την γραφική παραλλαγή t1emeney (D sg.) στην απόδοση του τύπου κατάρας (γραμμή 13), που παρεμπιπτόντως επιβεβαιώνει την οδοντική αξία του συμβόλου με μορφή βέλους που αντιστοιχεί στο Κυπρο-Μινωικό σύμβολο ti-όπως ο Woudhuizen υποστηρίζει από το 1982-3.[32]
Σύμφωνα με την επιγραφή: ο Καλλίας [kaliya‹s›] ανήγειρε - ἀνέθε̄κεν [› ti(:)tedat] τέμενος / ιερό [t’ imenan / timena-, t1emene-], πιθανώς προς τιμήν της Αρτέμιδος [artimitos] Κραναίας ή Κρηναίας ή Κρήνης ή των υδάτων [kraniyas'] η οποία άλλωστε ως Πότνια θηρών εικονίζεται στην ανάγλυφη στήλη εν μέσω λεόντων & πτηνών.[33] Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ο Φρύγης στρατιώτης στο έργο Πέρσες του Τιμοθέου της Μιλήτου αποκαλεί στον στ. 160 την θεά "Ἄρτιμις" (στ. 160),[34] παραπλήσια με το εδώ artimitos. Σημειώστε ότι στην επιγραφή Μ-01 του Μίδα η Φρυγική ΕΔΑΕΣ έχει ομοίως το νόημα του 'ανεγείρω', παράβαλε το 'πάντων ἕδος ἀσφαλές'! Όποιος, συνεχίζουμε τον σχολιασμό της επιγραφής, προχωρήσει σε κακές [kakos] ενέργειες / κακουργήσει σε βάρος του ιερού ή κόψει δρύν - πιθανώς από παρακείμενο ιερό αλσύλλιον - αυτός και οι επίγονοί του θα υποστούν δεινά .. αναπαράγοντας τυποποιημένη, στερεότυπη Φρυγική αλλά και Ελληνική φράση περί τιμωρίας αυτών που ενεργούν ανόσιες πράξεις.[35] Επιγραμμματικά αναφέρουμε τις πρόσθετες αντιστοιχίες: τέκμωρ, τέκμαρ, σήμα, όριον [tekmor, tekmar], και [key] καθώς και την εύλογη υπόθεση ότι τα φρυγικά παράγωγα των IE *nep(ō̆)t- και *neptih2- επιβεβαιώνονται σε αυτό το κείμενο σε πολλές διαφορετικές περιπτώσεις.[36]
Άλλωστε η ανάγλυφη σύνθεση στην αφιερωματική στήλη διαθέτει παραλληλισμούς με τις απεικονίσεις της Πότνιας Θηρών στην ελληνική τέχνη. Πράγματι σκηνή ζωγραφισμένη σε Βοιωτικό αμφορέα (680-670 π.Χ.), ευρισκόμενη τώρα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών διαθέτει και ατή λέοντες σε κάθε πλευρά της θεάς καθώς και αρπακτικά πτηνά στους ώμους της, ενώ υπάρχουν και άλλα σχετικά παραδείγματα.[37]
Φρύγες & Λουσάτιος πολιτισμός
Ο Hammond[38] λίγο πολύ γράφει ότι η εξάπλωση των Φρυγών στην Μακεδονία ταυτίζεται με την εξάπλωση των στοιχείων του πολιτισμού της Λουσατίας/Lausitz. Αυτό δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι οι Φρύγες κατάγονται από την Λουσατία, όμως επ' αυτού υπάρχει έλλειψη στοιχείων & ασάφεια. Απλώς, όσο ζούσαν στην σημερινή Βόρειο Μακεδονία, δέχτηκαν την επίδραση του πολιτισμού της Λουσατίας, υιοθέτησαν κάποια στοιχεία του και κατόπιν τα διέδωσαν με την εξάπλωσή τους στην νοτιότερη Μακεδονία και την νότια Ιλλυρίδα.[39]
Ο Hammond πιστεύει ότι πρωτεύουσα των Βρυγών στη Μακεδονία πριν από τον 8ο αιώνα π.Χ. ήταν πιθανώς η Έδεσσα, στο βόρειο άκρο του Βερμίου, από το οποίο πήρε το όνομά της η Φρυγική λέξη για το νερό και κοντά στην οποία βρίσκονταν οι περίφημοι κήποι του Μίδα.[40]Τα υπόλοιπα που λέει όμως γεννούν κάποια σύγχυση όσον αφορά στην Έδεσσα, τις Αιγές και την Βεργίνα. Για να παραμείνουν ισχυροί, υποστηρίζει ο ίδιος, οι Βρύγες έπρεπε να ελέγχουν την περιοχή περί την πεδιάδα του Αξιού. Μία από τις επίζηλες πρός έλεγχο θέσεις ήταν αυτή του Φρυγικού οικισμού της Βεργίνας, που ονομαζόταν αρχικώς Έδεσσα και μετονομάστηκε σε Αιγές από τους Μακεδόνες όταν την κατέλαβαν. Μέχρι εκείνη την εποχή, περίπου από το 1140 έως περίπου το 800 π.Χ., η Βεργίνα-Έδεσσα ήταν - σύμφωνα με τον Hammonds πάντα - ένα από τα μεγάλα κέντρα της Φρυγίας. Τα λόγια του Hammond υποδηλώνουν την ύπαρξη δύο πόλεων με το όνομα Έδεσσα, μία η σημερινή Έδεσσα (βόρεια του Βερμίου) και η άλλη στη Βεργίνα (βόρεια της Πιερίας), μετέπειτα Αιγές.[41]
Χρυσές Φρυγικές περόνες από το Αρτεμίσιον Εφέσου[42]
Γόρδιον, τύμβος ΜΜ (κλ. 1:6): Εγχάρακτα ονόματα επί των ξύλινων δοκών οροφής[43]
Καταληκτικά Σχόλια
Σύμφωνα με συγκριτική μελέτη του Obrador-Cursach βασισθείσα σε ένα σύνολο ισογλώσσων αμφότερες η Ελληνική και η Φρυγική μοιράζονται 34 από τα εξετασθέντα στην μελέτη 36 χαρακτηριστικά.[44] Τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν φωνητικά, μορφολογικά, λεξιλογικά,[45] και η εξέτασή τους κατέδειξε την εξαιρετική συνάφεια Φρυγικής - Ελληνικής. Από την πλευρά του ο Woudhuizen έχει ομοίως καταρτίσει κατάλογο ανάλογων λέξεων μεταξύ των δύο γλωσσών, εργαζόμενος με βάση τις υπάρχουσες επιγραφές, ο οποίος περιλαμβάνει 167 παραπλήσιες λέξεις,[46] στις οποίες όμως θα πρέπει να προστεθούν και άλλες![47] Αναλόγως ο Brixhe εκτιμά ότι Ελληνική και η Φρυγική πιθανώς αλληλεπίδρασαν γιά μια περίοδο αρκετών χιλιάδων ετών. Τα ισόγλωσσα που συνδέουν τις δύο γλώσσες προϋποθέτουν, κατά τον ίδιο, μια στενή γενετική σχέση στους προϊστορικούς χρόνους. Οι επαφές μεταξύ των δύο γλωσσών πρέπει να διατηρήθηκαν, αδιάλειπτα ή όχι, μέχρι το τέλος της δεύτερης χιλιετίας, οπότε οι Φρύγες / Βρύγες ευρίσκοντο στην Μακεδονία και την Θράκη.[48]
Η ένταση των επαφών με τον Ελληνικό κόσμο μετά και την Αλεξανδρινή εκστρατεία είχε ως αποτέλεσμα τον μερικό εξελληνισμό των Φρυγών που υιοθέτησαν θρησκευτικά στοιχεία από την Ελλάδα,[49] κατέστησαν δίγλωσσοι ενώ απέκτησαν την συνήθεια να δίδουν στα παιδιά τους Ελληνικά ονόματα![50] Η Φρυγία ήταν εκτεθειμένη στον ελληνικό αποικισμό από τον τρίτο αιώνα π.Χ. και σε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό από πολύ νωρίτερα. Παρόλον ότι η Φρυγική πιθανότατα επέζησε σε κάποιο βαθμό ως ομιλούμενη γλώσσα, όλοι οι Φρύγες χρησιμοποιούσαν επίσης την ελληνική, και κυρίως έδιναν στα παιδιά τους ελληνικά ονόματα.
Fresco fragments no. 29a/b of two women is from Gordion’s Painted House; the wall painting dates to the early Achaemenid period. (See page 18.) Image #DSC_8442.
ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑ: ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ 'ΦΡΥΓΙΚΗ/ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ' ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΛΑΣΤΙΚΗ
Σχετική προς το θέμα μας είναι διδακτορική διατριβή του Κοπανιά, νύν καθηγητού ΕΚΠΑ, στην οποία θα αφιερώσουμε λίγα σχόλια ..
Στην διατριβή του ο Κοπανιάς επιχειρεί, στα πλαίσια της ειλικρινώς ομολογουμένης προσπάθειάς του για την υπεράσπιση του δόγματος ex oriente lux, να αναλύσει την επίδραση της ανατολικής τέχνης στην Ελληνική αρχαϊκή πλαστική.[51] Καταλήγει να περιορίσει την μελέτη του στην επίδραση της από τον ίδιο αποκαλούμενης 'Φρυγικής / υστεροχεττιτικής' τέχνης στην αρχαϊκή πλαστική. Αξιοσημείωτο είναι ότι ανακαλύπτει Φρυγική μετανάστευση στην βόρεια Συρία, η οποία κατ' αυτόν άρχισε 'με την πτώση της Χεττιτικής αυτοκρατορίας ..',[52] παραπέμποντας στον Hawkins,[53] ο οποίος όμως γράφει για μεταναστεύσεις των Φρυγών στην Ανατολία και όχι στην Συρία! Αξιο αναφοράς πάντως είναι ότι και ο Hawkins στο εδώ αναφερόμενο έργο του 1982 υιοθετεί μιά σειρά απόψεων οι οποίες εν συνεχεία εγκαταλήφθηκαν με βάση τα νέα στοιχεία. Πράγματι ο Hawkins εμφανίζεται να αγνοεί ότι η Χεττιτική είχε ήδη παύσει να είναι η κύρια γλώσσα στην Χατούσα (πρός όφελος της Λουβίας) ήδη πριν την κατάρρευση της αυτοκρατορίας, ενώ ονομάζει την Λουβιανή 'ύστερη διάλεκτο της Χεττιτικής',[54] ενώ βεβαίως πρόκειται για ανεξάρτητη γλώσσα, μάλιστα μαρτυρούμενη στην Ανατολία πρωιμότερα από την Χεττιτική! Ο Κοπανιάς ακολουθεί την γραμμή υιοθετήσεως του όρου 'υστεροχεττιτικός' για τις πολιτικές οντότητες και την τέχνη των κρατιδίων τα οποία δημιουργήθηκαν στην περιοχή Κιλικίας και βόρειας Συρίας, άποψη η οποία έχει τεθεί σε ισχυρή αμφισβήτηση,[55] άν δεν έχει πλήρως απορριφθεί. Πράγματι μερικά από αυτά τα κρατίδια - κάποτε ισχυρού μεγέθους και επιρροής - διέθεταν ισχυρή Αιγαιακή συσχέτιση (Κιλικική Αχαῒα - Qawe/Que, Hiyawa ή Hume, Padasatini - Walasatini, Unki - Patina), με την βασιλική δυναστεία τους δηλώνουσα σχέση με τους Δαναούς, τον Μόψο ή τους Αχαιούς![56] Άλλωστε η επικράτεια των λεγομένων υστερο-χεττιτικών οντοτήτων δεν ανήκε ποτέ στον πυρήνα του Χεττιτικού κράτους, παρ' όλον ότι σε κάποιες περιόδους ενετάχθη σε αυτήν την σφαίρα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κοπανιάς εμφανίζεται πρόθυμος να εξάρει την Φοινικική επιρροή στην Ανατολία, με αφορμή την δίγλωσση επιγραφή Karatepe, σε Φοινικική και Λουβιανή[57]. Πράγματι ο καθηγητής ΕΚΠΑ σε σχετική αναφορά της διατριβής του αποκαλεί τον Μόψο με το όνομα 'Μούψου', αγνοώντας την αναφορά της επιγραφής σε Δαναούς, στον Ομηρικό Ράκιο - Awarikus, αλλά και το γεγονός ότι - σύμφωνα με μία ανάγνωση - τα εκεί αναφερόμενα Άδανα - Adana έχουν όνομα εκ παραφθοράς του Αχαιός - Ahhiyawa![58] Πάντως το 2018 ο ίδιος ανασκεύασε εν μέρει τις τότε απόψεις του, εν όψει και του γεγονότος ότι πλέον τα τεκμήρια Ελληνικής επιρροής είχαν καταστεί μη επιδεχόμενα αμφισβητήσεως![59] Μάλιστα από το αυτό άρθρο του αντλούμε την πληροφορία ότι πιθανώς ο Μίδας συμμάχησε με τους Ίωνες κατά του Sargon II,[60] ενώ πιθανολογείται ότι το αυτό συνέβη και με την Αιολική Κύμη με την οποία ο ίδιος βασιλέας συμμάχησε κατά τών Λυδών, χωρίς να λείπει - όμως - και η απόπειρα καταλήψεως του Γορδίου από τον Αγησίλαο το 394 π.Χ.[61] Ίσως είναι περιττό να σημειώσουμε ότι από το νεώτερο αυτό άρθρο του Κοπανιά λείπουν όροι όπως υστεροχεττιτικός ή νεοχεττιτικός![62]
Η όλη προσέγγιση του Κοπανιά να ανακαλύψει επιρροές της Φρυγικής / 'υστεροχεττιτικής' τέχνης στην αρχαϊκή Ελληνική εντάσσεται στην προσπάθεια υποστηρίξεως του δόγματος ex oriente lux, με το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό εδώ να τονιστεί μία ψευδής Ανατολιακή επιρροή (Ανατολισμός), άν όχι και Τουρκική. Πράγματι η απόπειρα Κοπανιά συνδέεται και επιχειρεί να συνεχίσει την γραμμή που υπεστήριξε ο Τούρκος αρχαιολόγος Ekrem Akurgal, τον οποίον άλλωστε εκθειάζει στην διατριβή του, και στον οποίον κατά πρώτον την αφιερώνει. Ο παραπάνω Τούρκος αρχαιολόγος, σπουδάσας στην Γερμανία κατά την ναζιστική περίοδο, αναδείχθηκε σε γενικό γραμματέα της Διεθνούς Ενώσεως Ξένων Φοιτητών, στις εκδηλώσεις της οποίας, επιφανείς Ναζί, όπως ο υπουργός Προπαγάνδας Joseph Goebbels, ήταν επίτιμοι καλεσμένοι. Χαρακτηριστική είναι αφήγηση του Akurgal, χωρίς κανένα σχόλιο, ότι κατά την διάρκεια μιας τέτοιας βραδιάς ο Δρ Goebbels κάθισε στην τιμητική θέση και τον υποδέχτηκαν με την γνωστή αναφώνηση «Χάιλ Χίτλερ»![63]
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Αρχαιολογική Πράξη, σημειώνει ο Fahri Dikkaya,[64] ο νέος Ανατολισμός κατέστη αισθητός με το διάσημο και σημαντικό βιβλίο του Ekrem Akurgal υπό τον τίτλο Orient und Occident. Σε αυτό το βιβλίο, ο Akurgal υποστήριξε ότι οι ρίζες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού βασίστηκαν στις ισχυρές πολιτιστικές δομές της Εγγύς Ανατολής και στην Ανατολία και διαμορφώθηκαν από τις πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις με την Εγγύς Ανατολή. Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της προτάσεως του Akurgal, ειδικά στην Κλασική Αρχαιολογία στην Τουρκία, παρήγαγαν έναν λόγο βασισμένο στην γηγενή πολιτιστική συνέχεια της Ανατολίας ενάντια στον πλήρως εξελληνισμένο ιστορικό λόγο.
Κήρυκας λοιπόν του Τουρκικού εθνικισμού ο Ekrem Akurgal, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην στήριξη του λεγομένου Ανατολισμού,[65] διατηρώντας βέβαια και ακολουθώντας τις Κεμαλικές παρακαταθήκες περί δήθεν συνδέσεως των συγχρόνων Τούρκων με τους Χετταίους,[66] επιδιώκων να ανακαλύπτει - όπως και ο Κοπανιάς - 'υστεροχεττιτικά' στοιχεία εκεί όπου υπάρχουν έντονες Ελληνικές επιρροές!
Ελεφαντοστέινο αγαλματίδιο μητέρας με δύο τέκνα, ίσως Λητούς με Αρτέμιδα & Απόλλωνα[67]
Σημειώνεται εδώ παρεπιμπτόντως ότι ο Κεμάλ Ατατούρκ είχε την επιθυμία να συνδέσει τεχνητά τους Τούρκους με το Χεττιτικό παρελθόν και να εφοδιάσει το νέο έθνος με μιάν ιστορία που θα τους έδινε περηφάνια δείχνοντας ότι αποτελούσαν ένα αρχαίο και πολιτισμένο έθνος. Ενώ λοιπόν το εδώ σχολιαζόμενο βιβλίο εμφανίζεται να συνοδοιπορεί με τις παραπάνω Κεμαλικές θέσεις, χωρίς την απαραίτητη αρχαιολογική θεμελίωση, στα αφορώντα στην Ελληνική γλώσσα εμφανίζεται με διάθεση περιορισμού του χρονικού εύρους της, ενώ δεν διστάζει, υπόρρητα, να θέσει υπό αμφισβήτηση την Ελληνικότητα της Μακεδονικής διαλέκτου, αντίθετα προς τα υπάρχοντα στοιχεία.
Συμπερασματικά φαίνεται ότι οι Φρύγες / Βρύγες κατοικούσαν στα όρια του Ελληνικού χώρου, σε επαφή, όμως, γλωσσική και άλλη με το Ελληνικό στοιχείο, μέσω των αναφορών του οποίου άλλωστε ιχνηλατείται η παρουσία τους στο ιστορικό προσκήνιο. Μεταναστεύσαντες στην Ανατολία, όντες ακόμη σε πολιτιστικό επίπεδο αντίστοιχο της χονδροειδούς μή τροχήλατης κεραμεικής,[68] έρχονται πάλι σε επαφή με το Ελληνικό στοιχείο, όπως καταδεικνύουν οι εισαγωγές πρωτο Κορινθιακής κεραμεικής της παλαιο Φρυγικής περιόδου, καθώς και με άλλα φύλα της Μικρασίας. Η δημιουργία τειχισμένων οικισμών και τύμβων με πολυτελή αναθήματα σηματοδοτεί την πολιτιστική άνοδό τους, χαρακτηριστική δε είναι η από μέρους τους υιοθέτηση του Ελληνικού αλφαβήτου, ενώ και η γλώσσα τους δέχεται την περαιτέρω επίδραση της Ελληνικής σε βαθμό που - όπως έχει υποστηριχθεί - κατέστη Ελληνική διάλεκτος. Άλλωστε ο Μίδας γίνεται αποδεκτός για την κατάθεση αναθημάτων στους Δελφούς, όπως μόνον οι Έλληνες δικαιούντο, ενώ η παράδοση του Μόψου εντάσσεται στην Φρυγική.
Ελλαδο - Φρυγική και περαιτέρω διαιρέσεις[69]
Graffito G-145, Penn Museum Gordion Archive: image G-4620[70]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Στην υπό τον Nathaniel Hawthorne εκδοχή του Μύθου του Μίδα, η κόρη του βασιλέα μετατρέπεται σε χρυσό άγαλμα όταν αυτός την ακουμπά (εικόνα υπό Walter Crane γιά την έκδοση του 1893).
[2]. Κοπανιάς 2003, σελ. 17. Φρύγες εμφανίζονται επίσης στην Ελληνική τέχνη και λογοτεχνία όπως στον Ορέστη του Ευριπίδου (στ. 1369), στον Πλούτο του Αριστοφάνους, αλλά και στον Αριστοτέλη.
[3]. Vassileva 2014, p. 228, n. 14.
[4]. Κοπανιάς 2003, σελ. 17, σημ. 91, 92, 93. Μάλιστα παραδίδεται από τους Κυμαίους ότι στον τάφο του Μίδα υπήρχε επίγραμμα συντεθέν από τον Όμηρο (West 1992, p. 331).
[5]. Κοπανιάς 2003, σελ. 17, σημ. 94; Vassileva 2014, pp. 217, 227, n. 1; Vassileva 2012, pp. 123-124. Σύμφωνα με την Vassileva (Vassileva 2005, p. 93, nn. 26-36) ολόκληρες ζώνες Φρυγικές ή Ελληνικές του Φρυγικού τύπου, καθώς και ανάλογες περόνες ανεσκάφησαν στις θέσεις Ελληνικών ιερών: Σάμος, Χίος, Έφεσος, Μίλητος, Δίδυμα, Παλαιά Σμύρνη, Ερυθραί, Δελφοί, Ολυμπία.
[6]. Vassileva 2014, p. 228, n. 15.
[7]. Κοπανιάς 2003, σελ. 17, σημ. 95; DeVries 1990, p. 390, fig. 25.
[8]. Vassileva 2014, p. 230. Η φράση έχει ως εξής: Could we speak about a ‘globalization through cult’ in the seventh century BCE Greek world?
[9]. Liebhart & Brixhe 2010, p. 142; Liebhart, Darbyshire, Erder & Marsh 2016, p. 632.
[10]. Liebhart & Brixhe 2010.
[11]. Obrador-Cursach 2018, p. 282.
[12]. Κονιδάρης 2022a, § 6.2.
[13]. Το χρυσελεφάντινο αγαλματίδιο του 700 π.Χ. περίπου φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών (αρ. L-2015-2-1). Ενδέχεται να αποτελούσε μέρος του θρόνου του Μίδα. Το ύφος του ταιριάζει με αυτό άλλων Φρυγικών αντικειμένων και ανακαλύφθηκαν στους Δελφούς, κοντά στον Κορινθιακό Θησαυρό, όπου ο ιστορικός Ηρόδοτος ανέφερε ότι είδε έναν θρόνο αφιερωμένο από τον Μίδα, αφιέρωμα από τον πρώτο μή (;) Έλληνα στο Δελφικό Ιερό (Brian Rose 2012, p. 242, n. 47)! Μια τρύπα για πείρο στο οπίσθιο μέρος υποδηλώνει ότι αποτελούσε τμήμα επίπλου.
[14]. Θωμόπουλος, Ι. 1993 [1912], σελ. 429-452.
[15]. Obrador-Cursach. 2019, p. 238.
[16]. μτφ. Ηλία Λάγιου, Αθήνα (Ζαχαρόπουλος).
[17]. Obrador-Cursach. 2019, p. 233, nn. 2,3; Anfosso 2019, pp. 1-2.
[18]. Anfosso 2019, p.; Tzitzilis 2013. Το απόσπασμα από τον Τζιτζιλή έχει ως εξής: "the Neo-Phrygian inscriptions, found in several places of central Anatolia, are actually written in a Greek, and more specifically in an archaic Achaean dialect, with some phonetic peculiarities that should be attributed to Anatolian influence".
[19]. Woudhuizen 2008-2009, p. 181: The exclusion of New Phrygian forms from the demonstration of the intimate relationship of Phrygian with Greek in the aforesaid work was intentional because I believed at that time that New Phrygian was influenced by the lingua franca in the east-Mediterranean region from the Hellenistic period onwards, i.c. Greek, to the extent that it actually was well on its way to become a provincial dialectal variant of Greek. I now hold this to be an error of judgment..
[20]. https://arkeonews.net/an-inscription-with-the-name-of-the-ancient-city-was-found-at-the-excavation-site-in-gordion-the-capital-of-the-phrygians/
[21]. Βλ. <https://smerdaleos.wordpress.com/category/%CE%B3%CE%BB%CF%89%CF%83%CF%83%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1/%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B5%CF%82/page/10/>. Επίσης: Μανωλεδάκης 2016, σελ. 55-56.Επίσης DeVries 1990, pp. 371-372.
[22]. Anfosso 2021.
[23]. Young 1969, p. 253. Όμως η χρονική προπορεία του Ελληνικού αλφαβήτου έναντι του Φρυγικού δεν θεωρείται δεδομένη! Πράγματι ο Brixhe χρονολογεί το Φρυγικό αλφάβητο πριν από το ελληνικό και υποστηρίζει ότι η γνώση της Φοινικικής γραφής έφτασε στην Φρυγία μέσω της Ανατολίας, όπου χρησιμοποιήθηκε παράλληλα με την ιερογλυφική Λουβιανή στο βασίλειο Que της Κιλικίας, που κυβερνούσε ο οίκος του Μόψου, ακόμη και στο Ivriz. βόρεια της οροσειράς του Ταύρου (Janko 2015, pp. 152-153; Lemaire 2008, pp. 51-52). Ο Yakubovich (Yakubovich 2015, p. 50) προτείνει επίσης την Άσπενδο Παμφυλίας ως πιθανή περιοχή εμφανίσεως του Ελληνικού αλφαβήτου, θεωρώντας ότι η Κιλικική Αχαῒα εξετείνετο ως εκεί!
[24]. Young 1969, p. 253.
[25]. Young 1969, p. 262.
[26]. Woudhuizen 2008-2009, pp. 194-195.
[27]. LSJ, s.v. Κοίης or Κόης, ου, ὁ, priest in the mysteries of Samothrace, Hsch., who also has κοιᾶται· ἱερᾶται, κοιώσατο· ἀφιερώσατο, καθιερώσατο.
[28]. Ο Obrador-Cursach θεωρεί το ΛΑFΑΓΤΑΕΙ ως Φρυγικό δάνειο από το Μυκηναϊκό ra-wa-ke-ta (Obrador-Cursach 2019, p. 240). Στην ίδια θέση σχολιάζεται η λέξη άναξ και το Φρυγικό αντίστοιχο.
[29]. Θωμόπουλος 1993 [1912], σελ. 441, 442 κ.ε.
[30]. Young 1969, p. 295: The cup painted by the Attic craftsman Klitias Κλειτίας, found by the Koertes in Tumulus V, bears the sign in EAPA4'%EN; it dates from about the same time as the Phrygian inscription, <https://smb.museum-digital.de/index.php?t=objekt&oges=13147&navlang=it>
[31]. https://www.phrygianmonuments.com/vezirhan/
[32]. Woudhuizen 2008-2009, p. 190, n. 11.
[33]. Ο Obrador-Cursach (Obrador-Cursach 2018, p. 75) αναγιγνώσκει το kraniyas ως κρηναία ή των πηγών. Κατ' άλλην εκδοχή μπορεί η λέξη να αναγνωσθεί ως Κραναία, παραπέμποντας στην Κραναία Αθηνά! Η Κραναία Αθηνά, Paus. 10.34.7 διέθετε ναό στην Ελάτεια, στις πλαγιές του βουνού Καλιδρόμου Φθιώτιδος. Στην αρχαία εποχή ήταν μέρος λατρείας των Λοκρών, προς τιμή της θεάς Αθηνάς, κόρης του Διός. Ερείπια σώζονται μέχρι σήμερα. Αναφέρει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας στα Φωκικά, πως στο ναό υπηρετούσαν μόνο νεαρά αγόρια μέχρι την εφηβεία τους. Προς τιμήν της Κραναίας Αθηνάς οι αρχαίοι κάτοικοι είχαν κόψει και νόμισμα της πόλεως, με παράσταση της Αθηνάς με κράνος (Νομισματικό Μουσείο Αθηνών). Γιά την προκατάληψη του Hammond βλ. Πέτσα (Πέτσας 1973).
[34]. Anfosso 2021.
[35]. Obrador-Cursach 2019, pp. 108-109. Η κοινή μορφή της κατάρας στην Ελληνική & Φρυγική εκτιμάται ως άλλο ένα τεκμήριο των επαφών. Η στερεότυπη έκφραση ιος νι σεμουν κνουμανει κακουν αδδακετ εμφανίζεται και σε δίγλωση Φρυγική - Ελληνική επιγραφή της νέας περιόδου, την επονομαζόμενη του Συμφώνου και της Πρεῖμ[ας. Σχολιάζοντας την επιγραφή η συγγραφέας αναφέρεται στην πιθανή συσχέτιση του κνουμανει με το Ελληνικό ρήμα κνύω (Nuria Merisio 2020, p. 162, n. 24).
[36]. Hämmig 2013.
[37]. Erpehlian 2021, p. 162.
[38]. Hammond 1962, pp. 707-710.
[39]. <https://smerdaleos.wordpress.com/2014/02/14/%CE%B7-%CF%86%CF%81%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1-1-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%B3%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1/?fbclid=IwAR0ncSpm4PyTuNY2gEQOh5pHBQkmeX_TPAt6yeN1y2hZ4X1Beu9n7T2YUUI>
[40]. Faklaris 1994, p. 612.
[41]. Μανωλεδάκης 2016, σελ. 50-51, σημ. 9; Hammond 1972, pp. 410-411. Κατά τον Hammond oί Βρύγοι είναι 'the Lausitz invaders' (σελ. 305 κ.έ.), πού έξελληνίσθηκαν (σελ. 72), άφού 'they were defeated by Odysseus inThesprotia' (σελ. 381)!
[42]. Vassileva 2014, fig. 10.8.
[43]. Brian Rose 2012, p. 244, fig. 14, n. 60.
[44]. Obrador-Cursach 2019, p. 238.
[45]. Obrador-Cursach 2019, p. 239, table 1.
[46]. Woudhuizen 2008-2009, pp. 183-191.
[47]. Hämmig 2013. Βλ. και παραπάνω.
[48]. Brixhe 2002.
[49]. Parker 2016, n. 9. Σημειώσατε την λατρεία της Αθηνάς Νικηφόρου στην Ελληνιστική Βλαῦνδο.
[50]. Parker 2016, nn. 13, 14.
[51]. Κοπανιάς 2003, σελ. 5.
[52]. Κοπανιάς 2003, σελ. 6.
[53]. Hawkins 1982, p. 372.
[54]. Hawkins 1982, p. 373.
[55]. Hawkins 2009.
[56]. Κονιδάρης 2022a; Hawkins 2009.
[57]. Κοπανιάς 2003, σελ. 6, σημ. 17.
[58]. Κονιδάρης 2022a, § 6.2.
[59]. Kopanias 2018.
[60]. Kopanias 2018, p. 82.
[61]. Dusinberre 2019, pp. 110-111; Liebhart & Brixhe 2010, p. 150-151. Χαρακτηριστική της κινητικότητος αξιωματούχων της εποχής είναι η μετάβαση του Αδράστου, υιού του Γορδία και εγγονού του Μίδα, στην αυλή του Κροίσου, Hdt. 1. 35.4.
[62]. Κοπανιάς 2003, σελ. Η σχετική αναφορά στην διατριβή έχει ως εξής:
.. Μία παρόμοια κατάσταση ίσχυε κατά την μεταχεττιτική περίοδο και στη βόρεια Συρία. Δεν καθιερώθηκε τυχαία ο όρος 'βορειοσυριακή / υστεροχεττιτική' για την τέχνη εκείνης της περιοχής. Διότι έτσι εκφράζεται η σχέση της πρός την χεττιτική τέχνη, ενώ αποφεύγεται ο προσδιορισμός της εθνικότητας των δημιουργών της. Η διαδικασία του εκχεττιτισμού και μεταγενέστερα του εξασσυρισμού του γηγενούς συριακού, καθώς και του μεταναστεύσαντος αραμαικού και φρυγικού (Muski) πληθυσμού, δείχνει ότι δεν μπορεί να γίνεται λόγος γιά 'εθνική' τέχνη. Επειδή μία παρεμφερής κατάσταση φαίνεται ότι επικρατούσε και στην Ανατολία, προτείνεται στην παρούσα διατριβή η εισαγωγή ενός νέου όρου στην έρευνα, δηλαδή του 'φρυγικός / υστεροχεττιτικός'. Ο όρος φανερώνει ότι υπήρξε συνέχεια από την χεττιτική εποχή, ότι η σχέση πρός την βορειοσυριακή / υστεροχεττιτική τέχνη ήταν στενή, καθώς και ότι η 'φρυγική' τέχνη (και μάλιστα κυριως του 8ου αι.) είχε μία σημαντική θέση στην κεντρική Ανατολία.
[63]. Baer 2018, p. 32 (13): Ekrem Akurgal (1911-2002) lived for eight years in Berlin studying archaeology, renting a room in one of the large homes of wealthy families on or around Kurfürstendamm. As an aside, he mentioned “These families were usually Germans of Jewish background who had lost their wealth due to the Nazis and were compelled to rent out rooms in their homes. These familes especially preferred foreign students.”80 Akurgal became the general secretary of the International Association of Foreign Student Clubs, at whose events, prominent Nazis, such as Propaganda Minister Joseph Goebbels, were the guests of honor. Akurgal related, without any comment, how during one such evening“ Dr. Goebbels sat in the seat of honor and was greeted with ‘Heil Hitler.’”81
[64]. Fahri Dikkaya 2009, p. 126.
[65]. Murat Arman 2007, p. 137. Στα πλαίσια αυτού του παραμορφωτικού Ανατολισμού η Tuna Şare θα υποστηρίξει σχετικά με τα αγαλματίδια της Αττάλειας: I suggest that the Antalya figurines were carved in an "Anatolian" workshop and exemplify the culturalnd artistic amalgamation of Greek and local traditions that flourished in Anatolia and developed into what art historians call the Ionian style. (Tuna Şare 2010, pp. 53-54).
[66]. Κονιδάρης 2022b, σημ. 20-22.
[67]. Antalya C, ivory figurine of a mother with her two children. H. 17 cm. Antalya Museum 2.21.87.
Isik 2000, pl. 3. Courtesy Akdeniz University, Lycian Civilizations Research Center. Προέρχεται από τον τύμβο D του Elmali, περιοχή η οποία από το 478 ανήκε στην Δηλιακή Συμμαχία. Στον τύμβο ευρέθησαν εγχάρακτα Φρυγικά ονόματα: Sitidos, Ata, Dide & Ates.
[68]. Η εισαγωγή του τροχού του κεραμέως στην ηπειρωτική Ελλάδα τοποθετείται στην ΜΕ περίοδο, ήτοι περί το 2000 π.Χ., ενώ στην Κρήτη έχουν ανασκαφεί περίπου εκατό κυκλικοί δίσκοι από πηλό που βρέθηκαν κυρίως στην συνοικία των αγγειοπλαστών του Μύρτου στην Κρήτη (3000-2000 π.Χ.), οι οποίοι θα μπορούσαν να έχουν λειτουργήσει ως περιστρεφόμενα πατάκια (mats), ως αφαιρούμενες βάσεις (bats) τοποθετούμενες στην κορυφή της κεφαλής των τροχών κεραμέων ή ως κεφαλές κεραμεικών τροχών.
[69]. van Beek 2022, fig. 11.1.
[70]. Oreshko 2022, fig. 8.2
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
https://smerdaleos.wordpress.com/2014/02/14/%CE%B7-%CF%86%CF%81%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1-1-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%B3%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1/?fbclid=IwAR0ncSpm4PyTuNY2gEQOh5pHBQkmeX_TPAt6yeN1y2hZ4X1Beu9n7T2YUUI
smerdaleos, s.v. Η Φρυγική γλώσσα #1: Προλεγόμενα
https://talanta.nl/wp-content/uploads/2014/08/08-Fred_C._Woudhuizen-Frits_Waanders.pdf
http://www.palaeolexicon.com/Word/Show/16372
Paleolexicon, s.v. ΕΔΑΕΣ.
https://mnamon.sns.it/index.php?page=Esempi&id=57&lang=en
https://www.cairn-int.info/article-E_DHA_HS22_0037--phrygian-a-balkan-language-lost-in.htm
https://smerdaleos.wordpress.com/2014/02/14/%CE%B7-%CF%86%CF%81%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1-1-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%B3%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1/?fbclid=IwAR0ncSpm4PyTuNY2gEQOh5pHBQkmeX_TPAt6yeN1y2hZ4X1Beu9n7T2YUUI
smerdaleos, s.v. Η Φρυγική γλώσσα #1: Προλεγόμενα
Hammond, N. G. L. 1962. "The end of Mycenaean civilization and the Dark Age. The literary tradition," in Cambridge ancient history. Rev. ed ; v. 2, chap. 36.
<http://www.palaeolexicon.com/Word/Show/16372>, LGPN name search, <http://mnamon.sns.it/index.php?page=Esempi&id=57&lang=en> LSJ lexicon
https://www.researchgate.net/publication/320204608_The_Cretan_Script_Family_Includes_the_Carian_Alphabet?fbclid=IwAR1IGd4EAclQrZnlTB-spVaUnEy894ZCt8mzDwRogRGxHXCvELhA80Fmhzc
Revesz, P. 2017. "The Cretan Script Family Includes the Carian Alphabet," MATEC Web of Conferences 125(3), pp. 1-4.
https://www.researchgate.net/publication/333816927_Bioinformatics_evolutionary_tree_algorithms_reveal_the_history_of_the_Cretan_Script_Family
Revesz, P. Z. 2016. "Bioinformatics Evolutionary Tree Algorithms Reveal the History of the Cretan Script Family," International Journal of Applied Mathematics and Informatics 10, pp. 67-76.
https://www.jstor.org/stable/147421
Young, R. S. 1969. "Old Phrygian Inscriptions from Gordion: Toward a History of the Phrygian Alphabet," Hesperia 38 (2), pp. 252-296.
Θωμόπουλος, Ι. 1993 [1912]. Πελασγικά, Αθήναι.https://talanta.nl/wp-content/uploads/2014/08/08-Fred_C._Woudhuizen-Frits_Waanders.pdf
Woudhuizen, F. C. 2008-2009. "Phrygian & Greek," Talanta XL/XLI : Proceedings of the Dutch Archaeological and Historical Society, pp. 181-217.
http://www.palaeolexicon.com/Word/Show/16372
Paleolexicon, s.v. ΕΔΑΕΣ.
https://mnamon.sns.it/index.php?page=Esempi&id=57&lang=en
ΜΝΑΜΟΝ. Phrygian - 8th cent. B.C. - 3rd cent. A. D., Examples of writing. M-01a Façade of the "Tomb of Midas"
https://www.cairn-int.info/article-E_DHA_HS22_0037--phrygian-a-balkan-language-lost-in.htm
Anfosso, M. 2021. "Phrygian: a Balkan Language Lost in Anatolia," in Dialogues d’histoire ancienne 22 (22), pp. 37-66.
http://www.milenanfosso.com/wp-content/uploads/2021/01/Anfosso_2019_Greek_Phrygian_Interactions.pdf
Anfosso, M. 2019. "Greek and Phrygian Interactions in the Neo-Phrygian Inscriptions: A Pragmatic and Sociolinguistic Analysis," in Proceedings of the 30th Annual UCLA Indo-European Conference, ed. D. M. Goldstein, S. W. Jamison, and B. Vine, Bremen, pp. 1–17.
https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-ancient-greek-language-and-linguistics/greek-and-phrygian-COM_00000160#d60298504e1004
Tzitzilis, C. 2013-2014. “Greek and Phrygian”, in Encyclopedia of Ancient Greek Language and Linguistics, ed. G. K. Giannakis, p. 72-77. Consulted online on 21 August 2022 <http://dx.doi.org/10.1163/2214-448X_eagll_COM_00000160>https://www.greek-language.gr/greekLang/studies/guide/thema_d5/index.html
https://smerdaleos.wordpress.com/category/%CE%B3%CE%BB%CF%89%CF%83%CF%83%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1/%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B5%CF%82/page/10/
https://brill.com/view/book/edcoll/9789004295421/B9789004295421-s010.xml
Brouwer, H. H. J. 1978. "The Great Mother and the Good Goddess: The History of an Identification," in Hommages à Maarten J. Vermaseren, Volume 1, pp. 142–159.
Brouwer, H. H. J. 1978. "The Great Mother and the Good Goddess: The History of an Identification," in Hommages à Maarten J. Vermaseren, Volume 1, pp. 142–159.
https://www.tesisenred.net/bitstream/handle/10803/650834/BOC_PhD_THESIS.pdf
Obrador-Cursach, B. 2018. "Lexicon of the Phrygian Inscriptions" (diss. Univ. of Barcelona).https://www.degruyter.com/document/doi/10.31826/jlr-2019-173-407/html
Obrador-Cursach, B. 2019. "On the place of Phrygian among the Indo-European languages," Journal of Language Relationship 17 (3-4), pp. 233-245. https://doi.org/10.31826/jlr-2019-173-407
http://repository.edulll.gr/edulll/retrieve/6982/1736_cratylus.pdf
Πλάτωνος Κρατύλος, Μετάφραση - Σχόλια - Εισαγωγή: Ηλίας Λάγιος, εκδ. Δαίδαλος - Ι. Ζαχαρόπουλος.
Brian Rose, C., ed. 2012. The Archaeology of Phrygian Gordion, Royal City of Midas: Gordion Special (Gordion Special Studies VII), Philadelpheia.
https://research-bulletin.chs.harvard.edu/2021/03/17/entwining-greek-with-asian-speech/
Anfosso, M. 2021. "Entwining Greek with Asian Speech”: Studies on Timotheus of Miletus’The Persians'," CHS Research Bulletin 9 (2021).
https://scanr.enseignementsup-recherche.gouv.fr/publication/these2019SORUL057
Anfosso, M. 2019. "Problèmes linguistiques du rapport entre Grec(s) et Phrygien(s)" (diss. Sorbonne Univ).
https://core.ac.uk/download/pdf/85220365.pdf?fbclid=IwAR2tZVNcg7Q47wSfwHY7c6hLdvc0sk8HBaEcczqNgOsRvF2U_258IgX_NRI
Hämmig, E. 2013. "Nevotan niptiyan, Die Fluchformel der Stele von Vezirhan," Indogermanische Forschungen 118, pp 126-154.
https://www.academia.edu/5751501/Nine_Observations_on_the_Old_Phrygian_Inscription_from_Vezirhan_2008_
Gorbachov, Y. 2008. "Nine Observations on the Old Phrygian Inscription from Vezirhan," Kadmos 47, pp. 91-108.
https://core.ac.uk/download/pdf/85220365.pdf
Hämmig, A. E. 2013. "Nevotan niptiyan, Die Fluchformel der Stele von Vezirhan," Indogermanische Forschungen 118, pp. 125-154.
https://www.academia.edu/31095956/From_Macedonia_to_Anatolia._Some_comments_on_the_Phrygians_and_their_migration
Μανωλεδάκης, Μ. 2016. "Απo τη Μακεδονία στην Ανατολία. Παρατηρήσεις σχετικά με τους Φρύγες και τη Μετανάστευσή τους," ηχάδιν ΙΙ, Τιμητικός τόμος για τη Στέλλα Δρούγου (Volume in Honour of Stella Drougou), ed. M. Giannopoulou & Chr. Kallini, Athens, pp. 48-72.
https://www.academia.edu/31095956/From_Macedonia_to_Anatolia._Some_comments_on_the_Phrygians_and_their_migration
Hammond, N. G. L. 1972. A History of Macedonia 1, Oxford.
LSJ, s.v. γάνος (B): παράδεισος (Cypr.), EM223.48, cf. γάνεα; dub. in Ber. Sächs.Gesellsch.1908.5 (Cypr.), IG12(2).58.17 (Mytilene). (Hebr. gan 'garden'.)
https://www.he.duth.gr/erg_laog/arxeio/arxeio_thrakikou_laografikou_glossikou_thisavrou_t28.pdf
ΓΑΝΟΣ (ή). — Άρχαιοτάτη οχυρά πόλις καί φρούριον ’τής Άν. Θράκης έπί τής Προποντίδος, άναφερομένη ύπό τού Ξενοφώντος (Κύρου Άνάβ. VII, 5, 8), καί διατηρήσασα άπό τού Ε ’ π.Χ. αιώνος τό άρχαίον αυτής όνομα. Φέρεται δέ ουδετέριος: τό Γάνος καί θηλυκώς: ή Γάνος, ως αναφέρει ο Άρποκρατίων. ’Από τοϋ ενάτου αιώνος ύπό των Βυζαντινών συγγραφέων φέρεται ό Γάνος.
http://www.palaeolexicon.com/Word/Show/16493
https://www.researchgate.net/publication/294731548_N_G_L_Hammond_A_history_of_Macedonia_vol_1_Geography_and_Prehistory
Πέτσας, Φ. 1973. Rev. of N. G. L. Hammond, A history of Macedonia I, in Μακεδονικά 13, pp. 481-490.
https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/218695/1/OBO_295_Payne_et_al._Beyond_All_Boundaries_FINAL_OA.pdf
Anfosso, M. 2022. “Un soldat phrygien qui parle grec dans l’armée perse: Timothée de Milet, Perses, v. 140-161,” in Beyond All Boundaries: Anatolia in the 1st Millennium B.C. (Orbis Biblicus et Orientalis Series), ed. A. Payne, J. Wintjes, Göttingen, pp. 45–71.
https://eprints.nbu.bg/id/eprint/3910/1/36_Vassileva_Tumulua%20as%20Sema_pdf.pdf
Vassileva, M. 2016."‘Royal’ Tombs in Balkan-Anatolian Context. Representations of Status in Phrygian Tumuli," in Tumulus as Sema. Space, Politics, Culture and Religion in the First Millennium BC, ed. O. Henry & Ute Kelp, Berlin / Boston, pp. 637-648.
https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/kadmos-2020-0005/html
Oreshko, R. 2020. "The onager kings of Anatolia: Hartapus, Gordis, Muška and the steppe strand in early Phrygian culture," Kadmos 59 (1/2), pp. 77–128.
https://www.jstor.org/stable/506548
Faklaris, P. B. 1994. "Aegae: Determining the Site of the First Capital of the Macedonians," AJA 98 (4), pp. 609-616.
https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/22116
Κοπανιάς, Κ. 2003. "Η φρυγική/υστεροχεττιτική επίδραση στη ελληνική αρχαϊκή πλαστική" (διδ. ΕΚΠΑ).
https://www.mprl-series.mpg.de/media/proceedings/7/12/proc7chap10.pdf
Vassileva, M. 2014. "Phrygian Bronzes in the Greek World: Globalization through Cult?," in Melammu: The Ancient World in an Age of Globalization, ed. J. Markham, pp. 217-234.
Vassileva, M. 2012. "Early Bronze Fibulae and Belts from the Gordion City Mound," in The Archaeology of Phrygian Gordion, Royal City of Midas: Gordion Special (Gordion Special Studies VII), ed. C. Brian Rose, C., Philadelpheia, pp. 111-126.
https://archive.org/details/iB_Ca/03-01/page/n459/mode/2up
Hawkins, J. D. 1982. "The neo-Hittites states in Syria and Anatolia," in CAH III-1, pp. 372-441. Hawkins, J. D. 2009. “Cilicia, the Amuq, and Aleppo: New Light in a Dark Age,” Near Eastern Archaeology 72 (4), pp. 164-173.
Κονιδάρης, Δ. Ν. 2022a. Οι Χετταίοι και ο κόσμος του Αιγαίου, Αθήνα.
Kopanias, K. 2018. “Cilicia and Pamphylia during the Early Iron Age: Hiyawa, Mopsos and the Foundation of the Greek Poleis,” AURA 1, pp. 69-95.
https://www.academia.edu/39643825/The_collapse_of_empire_at_Gordion_in_the_transition_from_the_Achaemenid_to_the_Hellenistic_world
Dusinberre, E. R. M. 2019. "The collapse of empire at Gordion in the transition from the Achaemenid to the Hellenistic world," AnatSt 69, pp. 109–132.
https://www.academia.edu/25518491/_National_Archaeologies_and_Conflicting_Identities_Examples_from_Greece_Cyprus_and_Turkey_Ancient_Near_Eastern_Studies_46_117_137_2009
Fahri Dikkaya. 2009. "National Archaeologies and Conflicting Identities: Examples from Greece, Cyprus and Turkey," Ancient Near Eastern Studies 46, pp. 117-137.
https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.694.6720&rep=rep1&type=pdf
Murat Arman. 2007. "The Sources Of Banality In Transforming Turkish Nationalism," CEU Political Science Journal (CEU Political Science Journal) 2 (2), pp. ages: 133-151.
http://eprints.lse.ac.uk/67653/1/Baer__mistaken-for-jews.pdf
Baer, M. D. 2018. "Mistaken for Jews: Turkish PhD students in Nazi Germany," German Studies Review 41 (1). pp. 19-39.
https://academic.oup.com/book/6935/chapter-abstract/278349789?redirectedFrom=fulltext
Brixhe, C. 2002. "Interactions between Greek and Phrygian under the Roman Empire," in Bilingualism in Ancient Society: Language Contact and the Written Text, ed. J. N. Adams, M. Janse, and S. Swain, pp. 246–266.
https://ur.booksc.eu/book/11354512/011f47
Liebhart, R., C. Brixhe. 2010. "The Recently Discovered Inscriptions from Tumulus MM at Gordion a Preliminary Report," Kadmos 48 (1-2), pp. 141–156.
https://publications.dainst.org/journals/index.php/aa/article/download/114/4795/
Brian Rose, C. 2012. "Fieldwork at Gordion 1950–2012" Archäologischer Anzeiger Ausgabe 1, pp. 231-254.
https://www.academia.edu/70054720/_Interaction_between_Greek_and_Neo_Phrygian_in_bilingual_funerary_epigrams_from_Eastern_Phrygia_under_the_Roman_Empire_
Nuria Merisio, E. 2020. "Interaction between Greek and Neo-Phrygian in bilingual funerary epigrams from Eastern Phrygia under the Roman Empire," in Papers on Ancient Greek Linguistics. Proceedings of the Ninth International Colloquium on Ancient Greek Linguistics (ICAGL 9), 30 August – 1 September 2018, Helsinki, ed. M. Leiwo, M. Vierros & S. Dahlgren, pp. 157-176.
https://journals.openedition.org/pallas/2825
Parker, R. 2016. "Athena in Anatolia," Pallas 100, pp. 73-90.
https://core.ac.uk/download/pdf/33383396.pdf
Vassileva, M. 2005. "The Belt of the Goddess: Phrygian Tombs versus Greek Sanctuaries," Studia Argaeologica Universitatis Serdicensis, Supplementum IV (Stephanos Archaeologicos in honorem Professons Ludmiii Getov), pp. 91-101.
https://www.academia.edu/36369869/A_Fresh_Look_at_the_Tumuli_of_Gordion
Liebhart, R., G. Darbyshire, E. Erder, B. Marsh. 2016. "A Fresh Look at the Tumuli of Gordion," in Tumulus as Sema
Space, Politics, Culture and Religion
in the First Millennium BC, ed. O. Henry & Ute Kelp, pp. 627-636.
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1590724
Erpehlian, H. 2021. "Phrygian traces in the Bilecik region and the Vezirhan stele," TÜBA-AR 28/2021, pp. 155-174.
Κονιδάρης, Δ. Ν. 2022b. Βιβλιοκρισία του Γιαννόπουλου, Θ. 2020 [2012], "Πόθεν και πότε οι Έλληνες;" Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού, Παν. εκδόσεις Κρήτης, στο ιστολόγιο ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ, <https://dnkonidaris.blogspot.com/2022/01/the-greeks-whence-and-when-part-a.html>.
https://www.ascsa.edu.gr/uploads/media/hesperia/40835454.pdf
Tuna Şare. 2010. "An Archaic Ivory Figurine from a Tumulus near Elmali: Cultural Hybridization and
a New Anatolian Style, " Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 79 (1), pp. 53-78.
https://etd.ohiolink.edu/apexprod/rws_etd/send_file/send?accession=ucin1307045776&disposition=inline
Lockwood, Sean E. 2011. "Aytas Mevkii/Islamlar in the Elmali Basin, Turkey: A Multi-Period Sepulchral Site in Northern Lycia" (diss. Univ. of Cincinnati, Arts and Sciences: Classics).
http://rave.ohiolink.edu/etdc/view?acc_num=ucin1307045776
https://archive.org/details/vol.2_201910
Kohlen, H. 1995. The Gordion Excavations, 1950-1973, Final Reports II: The Lesser Phrygian Tumuli, Part 1: The Inhumations: 2 (University Museum Monograph 88), The University Museum.
http://www-personal.umich.edu/~rjanko/Methone_final%20proofs.pdf
https://www.jstor.org/stable/26343164
Janko, R. 2015. "From Gabii and Gordion to Eretria and Methone: the rise of the Greek alphabet," Bulletin of the Institute of Classical Studies 58 (1), pp. 1-32.
https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_2004_num_148_1_22705
Brixhe, C. 2004. "Nouvelle chronologie anatolienne et date d'élaboration des alphabets grec et phrygien," Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 148-1, pp. 271-289.
http://www.digitorient.com/wp/wp-content/uploads/2011/03/AlphabetDiogene.pdf
Lemaire, A. 2008. "The Spread of Alphabetic Scripts (c. 1700–500 BCE)," Diogenes 218, pp. 44-57.
https://www.jstor.org/stable/505793
DeVries, K. 1990. "The Gordion Excavation Seasons of 1969-1973 and Subsequent Research," AJA 94 (3), pp. 371-406.
https://books.google.gr/books?id=Ylk4AAAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q&f=false
Barnett, R. D. 1967. Phrygia and the Peoples of Anatolia in the Iron Age II, ch. XXX, Cambridge.
https://books.google.gr/books?id=Ylk4AAAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q&f=false
Barnett, R. D. 1967. Phrygia and the Peoples of Anatolia in the Iron Age II, ch. XXX, Cambridge.
https://www.academia.edu/16196347/Phoenician_and_Luwian_in_Early_Iron_Age_Cilicia
Yakubovich, I. 2015. "Phoenician and Luwian in Early Iron Age Cilicia," AnatSt 65, pp. 35-53.
https://monoskop.org/images/a/a9/West_ML_Ancient_Greek_Music.pdf
West, M. L. 1992. Ancient Greek Music, Oxford University Press.
https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/D7ECB74210D90E01F00D41B9930BC70A/9781108499798c11_173-201.pdf/greek.pdf
van Beek, L. 2022. "Greek," in The Indo-European Language Family. A Phylogenetic Perspective, ed. T. Olander,pp. 173-201.https://www.academia.edu/62207080/Phrygians_in_Disguise_Onomastic_Evidence_for_Phrygian_Anatolian_Ethnocultural_Contact_in_Hieroglyphic_Luwian_inscription_PORSUK_and_elsewhere_RANT_18_2021_283_316?auto=download&email_work_card=download-paper
https://orient-mediterranee.academia.edu/RostislavOreshko
Oreshko, R. 2021. "Phrygians in Disguise: Onomastic Evidence for Phrygian-Anatolian Ethnocultural Contact in Hieroglyphic-Luwian inscription PORSUK and elsewhere," RANT 18, pp. 283-316.
https://library.oapen.org/handle/20.500.12657/58952
Oreshko, R. 2022. "The rare letters of the Phrygian alphabet revisited," in Writing Around the Ancient Mediterranean. Practices and Adaptations, ed. P. M. Steele and P. J. Boyes, Oxford, pp. 145-166.
https://classicalstudies.org/empire-sings-back-greek-music-and-musicians-under-rome
Modini, F. 2020. "The Empire Sings Back: Greek Music and Musicians Under Rome," in Annual Meeting of Society of Classical Studies (2020), Session/Panel Title: Breaking the Paradigm: Greek Poetry in the Roman Empire, Session/Paper Number 31.1, Annual Meeting 152.
https://classicalstudies.org/singing-gods-under-empire-music-and-divine-age-aelius-aristides
Modini, F. 2018. "Singing for the Gods under the Empire: Music and the Divine in the Age of Aelius Aristides," in Annual Meeting of Society of Classical Studies (2018), Session/Panel Title: Music and the Divine, Session/Paper Number 56.6, Annual Meeting 150
https://www.academia.edu/37191974/_Proto_Greek_and_Common_Greek_In_G_K_Giannakis_et_al_eds_Brill_Encyclopedia_of_Ancient_Greek_Language_and_Linguistics_III_Leiden_Boston_2014_Brill_175_189?email_work_card=title
Filos, P. 2014. "'Proto-Greek and Common Greek'," in Brill Encyclopedia of Ancient Greek Language and Linguistics III, ed. G. K. Giannakis et al., Leiden-Boston, Brill, pp. 175-189.
https://www.academia.edu/51697577/The_linguistic_relationships_between_Greek_and_the_Anatolian_languages?auto=download&email_work_card=download-paper&li=0
Bianconi, M. 2020. "The linguistic relationships betweenn Greek and the Anatolian languages" Journal of Greek Linguistics 20, pp. 133–145.
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2312864
Rose, C. B. 2023. "Excavating the Phrygian Capital of Gordion," Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Yıl: 2023/1, Sayı: 85, pp. 13-25.
https://www.academia.edu/81116089/Studies_in_the_Language_of_the_Hipponax
Hawkins, S. 2013. Studies in the Language of Hipponax, Bremen.
Brownlee, Ann Blair. "His Golden Touch." Expedition Magazine 51, no. 2 (July, 2009): -. Accessed August 25, 2023. https://www.penn.museum/sites/expedition/his-golden-touch/
https://www.academia.edu/108465475/Lydians_in_Tabal_1_pdf?auto=download&email_work_card=download-paper
Lydians in Tabal-1.pdf
Angelo Papi
Gordias /ˈɡɔːrdiəs/ (Ancient Greek: Γορδίας, Gordías; also Γόρδιος, Górdios, "Gordius") was the name of at least two members of the royal house of Phrygia.The best-known Gordias was reputedly the founder of the Phrygian capital city Gordium, the maker of the legendary Gordian Knot, and the father of the legendary King Midas who turned whatever he touched to gold. The various legends about this Gordias and Midas imply that they lived sometime in the 2nd millennium BC.
https://www.academia.edu/110823951/A_New_Phrygian_Inscription_from_Gordion_A_Pergamene_Contingent_in_Phrygia_in_the_early_Reign_of_Antiochus_I
Oreshko, R., Umut Alagöz. 2023. "A New Phrygian Inscription from Gordion: A Pergamene Contingent in Phrygia in the early Reign of Antiochus I," BELLETEN 87 (310), pp. 793-831.
https://www.academia.edu/s/7065703c58
GENESIS HYPERTEXT PROJECT Angelo Papi
1
Gordios and Gyges as viewed from Mount Ida (1)
Kurtis, Gordios and similar
https://isac.uchicago.edu/sites/default/files/uploads/shared/docs/Publications/OIS/isacs16.pdf
Morgan, K. R. 2024. "Fumpling toward Complexity. Collective Action and the Built Environment at Early Phrygian Gordion," in ISACS 16. Pomp, Circumstance, and the Performance of Politics: Acting Politically Correct in the Ancient World, ed. K. R. Morgan, pp. 283-318.
pp. 289-290
https://www.academia.edu/23389239/2019_Activating_the_Achaemenid_Landscape_The_Broken_Lion_Tomb_Y%C4%B1lan_Ta%C5%9F_and_the_Phrygian_Highlands_in_the_Achaemenid_Period_In_G_R_Tsetskhladze_ed_Phrygia_in_Antiquity_Colloquia_Antiqua_24_Leuven_Peeters_Press_189_218
Draycott, C. M. 2019. "Activating the Achaemenid Landscape: The Broken Lion Tomb (Yılan Taş) and the Phrygian Highlands in the Achaemenid Period," 2019, Phrygia in Antiquity: from the Bronze Age to the Byzantine Period
ΠΛΕΟΝ ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ: 081223
