ΤΑ ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥ ΤΟΥ ΤΟΥΤΑΓΧΑΜΩΝ, ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΥΦΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ
ΞΙΦΙΔΙΟ ΜΕ ΘΗΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ ΤΟΥΤΑΓΧΑΜΩΝ
Ανάμεσα στα ενδιαφέροντα αντικείμενα που βρέθηκαν στα περιτυλίγματα της μούμιας του βασιλέως περιλαμβάνονται δύο υπέροχα ξιφίδια με την θήκη τους, εντασσόμενα από καλλιτεχνική άποψη, στα έργα της 'Μεσογειακής Κοινής'[1] ή του λεγομένου 'Διεθνούς Ύφους'[2]
Το εδώ παρουσιαζόμενο ξιφίδιο διαθέτει χρυσή θήκη διακοσμημένη στο εμπρόσθιο μέρος με σχέδιο φτερώματος και στο οπίσθιο μέρος με το θέμα του ανθεμίου. Το θέμα του φτερώματος απαντάται στην Αίγυπτο - επί παραδείγματι στην σαρκοφάγο Rishi coffin of Puhorsenbu,[3] αλλά και στην Κρήτη, βλ. λόγου χάριν ρυτό από τον Πύργο Μύρτου #87.[4]
Το διακοσμητικό θέμα του φτερώματος στην Αίγυπτο
Το διακοσμητικό θέμα του φτερώματος από μωσαική ύαλο της Πτολεμαικής Αιγύπτου https://scontent.fath3-3.fna.fbcdn.net/v/t39.30808-6/435397987_18422264341050936_3238001480346597178_n.jpg?_nc_cat=109&ccb=1-7&_nc_sid=5f2048&_nc_ohc=HhXxd8oVmGcAb5u18Pg&_nc_ht=scontent.fath3-3.fna&oh=00_AfCIiaRXUumInmWMcVkoDRlgN-NAuWwPnMEJUv2HmL7OaA&oe=6614297B
Η ιδιαίτερη σημασία του ξιφιδίου έγκειται στο γεγονός ότι η λεπίδα του είναι κατασκευασμένη από περίπου 88 % σίδηρο και 12 % νικέλιο, σε μιά περίοδο κατά την οποία τα όπλα και εργαλεία κατασκευάζονταν από ορείχαλκο, η δε τεχνολογία σιδήρου δεν είχε ακόμη κατακτηθεί ευρέως. Η λαβή είναι χρυσή, εξαιρετικά διακοσμημένη με κοκκίδωση σε τριγωνική γραμμή, διαθέτει υάλινα ένθετα και είναι επίσης εξοπλισμένη με λαβή από ορεία κρύσταλλο. Ο χρησιμοποιηθείς σίδηρος δεν είναι αποτέλεσμα εφαρμογής της σχετικής τεχνικής - η οποία έμελλε να κατακτηθεί αργότερα - αλλά προέρχεται από μετεωρίτη! Σύμφωνα με την αλληλογραφία μεταξύ βασιλέων της εποχής της Amarna (π.χ. EA 22 & 23)[5] οι Αιγύπτιοι φαραώ αναφέρεται ότι ελάμβαναν κατά καιρούς ως δώρα από το εξωτερικό όπλα, πιθανώς σιδηρά, πηγές δε των δώρων αυτών φαίνεται να είναι η αυτοκρατορία των Μιτάννι (Tusratta) αλλά και οι Δαναοί (Tanaya) καθώς και οι Κεφτιού (Κρήτες)![6] Άλλωστε στην Κρήτη έχουμε ένα από τα πλέον πρώιμα σιδηρά αντικείμενα (ταφικό πλαίσιο ΜΜ ΙΙ),[7] ενώ αναφέρονται και άλλα παρόμοια τεκμήρια (Φαιστός της Νεολιθικής, Κακόβατος & Βαφειό της ΥΜ Ι)[8] αλλά και από την Alaca Hoyuk του 2300 BC.
Μινωικό ξίφος από τα Μάλια (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, 1800-1700 π.Χ.)[9]
Σιδηρούν ξίφος από το Alaça Höyük (περίπου 2300 π.Χ.)
Πρόσφατα ερευνητές επεχείρησαν να χαρακτηρίσουν αυτό το σιδηρούν ξίφος ως δώρο του Tusratta των Μιτάννι[10] όμως αυτό έχει αμφισβητηθεί[11], όντας το πολύ μία των υπαρχουσών εναλλακτικών. Σημειώνεται ότι η καλλιτεχνική εκτίμηση της διακοσμήσεως αδυνατεί να συνσχετίσει το τεκμήριο με τους Μιτάννι οι οποίοι εστερούντο ιδιαίτερης πολιτιστικής ή καλλιτεχνικής φυσιογνωμίας. Όπως έχει υποστηρίξει η Kantor στην περίπτωση ενός τέτοιου κράτους με τα εξαιρετικά διαφορετικά εθνοτικά του στοιχεία, τίθεται σε ισχυρή αμφισβήτηση το ερώτημα εάν οι τεχνίτες που εργάζονταν εντός των συνόρων του ήταν σε θέση να αναπτύξουν στυλιστικές τάσεις αρκετά ανεξάρτητες ώστε να φέρουν το όνομα της πολιτικής οντότητας στην οποία προέκυψαν.[12]
ΟΡΕΙΧΑΛΚΙΝΗ ΠΛΑΚΑ ΜΕ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΜΑΧΗΣ ΖΩΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΥΡΟ & ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΜΥΚΗΝΑΪΚΑ ΘΕΜΑΤΑ: ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΙΓΑΙΑΚΟΥ ΥΦΟΥΣ!!
Ορειχάλκινη πλάκα με παράσταση μάχης ζώων ΥΕΧ[13]
Αυτή η μικρή χάλκινη πλάκα, που θεωρήθηκε ότι προέρχεται από την Τύρο στην Συρο - Παλαιστινιακή ακτή, έχει τριγωνική μορφή διαθέτει δε οπές για προσάρτηση σε άλλο υλικό.[14] Σκηνές κυνηγίου απεικονίζονται πάνω από μια σκηνή ισχυρών θηρίων από το φυσικό και υπερφυσικό βασίλειο - έναν λέοντα και έναν γρύπα - που συγκρούονται για το θήραμά τους. Η βλάστηση και η συνολική διάταξη της διαπάλης δύο και τριών θηρίων σε μητρώα - εδώ οριοθετείται από ένα απλοποιημένο σχέδιο συριακής κυματοειδούς γραμμής - συσχετίζουν αυτήν την πλάκα με ένα σύνολο τεχνουργημάτων μεταλλοτεχνίας του λεγομένου Διεθνούς Ύφους, περιλαμβάνουσα - μεταξύ άλλων - την χρυσή φιάλη από την Ευαγορίτιδα (Ugarit)[15] και την θήκη ξιφιδίου του Τουταγχαμών.[16]
Φιάλη με σκηνή κυνηγίου από την Ugarit
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαφοροποίηση, στα πλαίσια αυτού του κοινού ύφους, αναφορικά με τις λεπτομέρειες της αποδόσεως των αρπακτικών θηρίων, της βλαστήσεως και των διακοσμητικών θεμάτων, καθώς και ο βαθμός απορροφήσεως και ολοκληρώσεως - εντάξεως των δυναμικών, τυποποιημένων εικόνων που συνδέονται με τον κόσμο του Αιγαίου. Δύο διακριτές ζωομαχίες απεικονίζονται στην επάνω οριζόντια ζώνη: η μία με λέοντα και κυνηγόσκυλο που επιτίθεται σε έναν ταύρο και η άλλη με μια λεοπάρδαλη ή τσιτάχ που δαγκώνει το λαιμό ενός αγριοκάτσικου. Σε αντίθεση με τις σκηνές στην Ευαγοριτική φιάλη και την θήκη του ξιφιδίου από την Αίγυπτο, η βία της στιγμής αποτυπώνεται σε αυτές τις συνθέσεις μετωπικής επιθέσεως και διαποτίζει τα σώματα των θυμάτων, με τα κεφάλια τους να αποδίδονται συνεστραμμένα και τα άκρα τους ανασηκωμένα από το έδαφος. Τα λιοντάρια ορμούν πάνω στο θήραμά τους με το πίσω πόδι πλησιέστερα στον θεατή να κλωτσάει προς τα εμπρός με Αιγαιοπελαγίτικο τρόπο, ενώ ένα κυνηγόσκυλο με ανοιχτά σαγόνια δαγκώνει στην κοιλιά, με το σώμα του να επικαλύπτεται από τα ανασηκωμένα άκρα του ταύρου. Αιγυπτιακά υδρόβια φυτά του γλυκού νερού με άνθη παπύρου χαρακτηρίζουν το τοπίο της σκηνής.[17] Ελικωτό ανθέμιο - πλησιέστερο υφολογικά πρός τα αιγυπτιακά υποδείγματα από εκείνα της φιάλης από την Ugarit - καταλαμβάνει το κάτω μέρος,[18] πάνω από το οποίο ένας λέων και γρύπας αλληλοπλήττονται σε σκληρή μάχη διεκδικώντας ένα κατάκοιτο, πιθανότατα νεκρό, μόσχο. Αυτή η σκηνή πιθανώς παραπέμπει σε μιαν Αιγαιοπελαγίτικη σύνθεση που σώζεται σε σφραγίδα από ίασπι από τις Μυκήνες, όπου δύο διασταυρούμενοι λέοντες δαγκώνουν ο ένας τον άλλο.[19]
Μυκηναϊκές σφραγίδες CMS I 117 (αρ.) & CMS II,6 103 (δεξ.)
Εδώ, ωστόσο, ο γρύπας, ενώ αρπάζει την πλάτη του αντιπάλου του με το ράμφος, είναι ο ίδιος θωρακισμένος από το τεράστιο φτέρωμά του, που χρησιμεύει ως σκηνικό για την κεφαλή του λέοντος. Αυτό το ισχυρό ζώο αποδίδεται με κυματισμούς και όχι με σχέδια στον λαιμό, για να υποδηλώσει ίσως την έλλειψη χαίτης. Ο γρύπας, επίσης, είναι χαρακτηριστικός, με τα μεγάλα φτερά του να φαίνονται σε πλάγια όψη, το ένα πίσω από το άλλο, με τη χαρακτηριστική Αιγαιοπελαγίτικη μορφή με λυγισμένα φτερά και ένα στενό κεφάλι με υπερμέγεθες ράμφος και τριπλό λοφίο. Μοιράζεται χαρακτηριστικά με το καθισμένο πλάσμα στην φιάλη της Ugarit και, ακόμη περισσότερο, με τον γρύπα σε ένα εξάρτημα άρματος από φύλλο χρυσού προερχόμενο από τον τάφο του Τουταγχαμών.[20]
Μινωικός γρύπας με λοφίο (σκαρίφημα του Nestor)
Ανάγλυφο διακοσμητικό άρματος του τάφου του Tut[21]
Εκεί, το θηρίο επιτίθεται στο θήραμά του ενώ ένα κυνηγόσκυλο δαγκώνει την κοιλιά του, σε μια σκηνή που αποτυπώνει το δυναμικό πνεύμα και τη σύνθεση των Αιγαιοπελαγίτικων ζωικών αναμετρήσεων. Όπως αναφέρθηκε ήδη, η μόδα για τέτοιες εικόνες φαίνεται ότι ξεκίνησε ενωρίτερα στο Νέο Βασίλειο, ίσως δε εισήχθη στην Αίγυπτο από τους Αιγαίους τεχνίτες που ήταν υπεύθυνοι για τις νωπογραφίες με σκηνές κυνηγίου αιλουροειδών στην Tell el-Dab'a.[22]
Απεικόνιση επιτιθεμένης λεοπαρδάλεως από Μινωική τοιχογραφία της Αβάριος[23]
Αναφερόμενη στην Ελλαδική επιρροή σε τεχνουργήματα του τάφου του Τουταγχαμών η Morgan σημειώνει την ύπαρξη εκεί σημαντικού αριθμό φορητών αντικειμένων με εικονογράφηση σχετική με το κυνήγι αιλουροειδών. Στο περίφημο διακοσμημένο κιβώτιο βλέπουμε την από μέρους του βασιλέως οικειοποίηση της δυνάμεως του αιλουροειδούς όσον αφορά στην καθυπόταξη αντιπάλων ανδρών.[24] Ο πόλεμος και το κυνήγι παραλληλίζονται άμεσα στις πλευρές και το κάλυμμα του κιβωτίου, καθώς και στα πλευρικά άκρα όπου ο βασιλεύς απεικονίζεται ως σφίγγα (λέων - άνθρωπος) ποδοπατών τους εχθρούς του.
Ένας από τους θρόνους του Tutankhamun[25b]
Τα μεγάλα αιλουροειδή διαδραματίζουν προστατευτικό ρόλο στην Αιγυπτιακή βασιλική εικονογραφία και στην διατήρηση της βασιλικής εξουσίας. Ένα ασυνήθιστο εξάρτημα άρματος από φύλλο χρυσού δείχνει έναν φτερωτό γρύπα και σκύλο να επιτίθενται σε μια αντιλόπη.[25] Ο σκύλος - στο Αιγαιακό ιδίωμα - επιτίθεται στην κοιλιά του ζώου. Εξίσου σημαντικά, ο ταφικός εξοπλισμός του Τουταγχαμών εμφανίζεται μοναδικός κατά το ότι περιλαμβάνει τρεις σκηνές μιας λεοπαρδάλεως που επιτίθεται στο θήραμά της, υπενθυμίζοντας τα χρυσά ένθετα από τον θολωτό τάφο III των Μυκηνών, όπου λέοντες και μια λεοπάρδαλη κυνηγούν το θήραμά τους μέσα σε φοίνικες.
Το κιβώτιο από βερνικωμένο ελεφαντόδοντο παραθέτει απεικονίσεις του βασιλέως σε σκηνές κυνηγίου με βασιλικούς σκύλους, λέοντες και μία λεοπάρδαλη.[26] Σε τέσσερεις χρυσές πόρπες από έναν ιμάντα ιπποσκευής (χάμουρα), η δύναμη του λέοντος και της λεοπαρδάλεως ως κυνηγών παραλληλίζεται με εκείνην του βασιλέως ως πολεμιστού.[27] Ένα χρυσό ξίφος, το οποίο βρέθηκε στραμμένο προς την κοιλιά του μουμιοποιημένου σώματος του βασιλέως, έχει το βασιλικό έμβλημα στην λαβή και παραστάσεις κυνηγίου κάτω από τον κολεό (θηκάρι), με παράσταση σκύλου και λέοντος επιτιθέμενων στο θήραμά τους, καθώς και άλλη λέοντος (κάτω) και λεοπαρδάλεως (παραπάνω) τα οποία αμφότερα επιτίθεται σε ένα αγριοκάτσικο.[28]
ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΥΦΟΣ ΣΕ ΕΠΙΚΟΛΛΗΤΑ Ή ΕΠΙΡΡΑΦΑ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΑ
Μινωϊκά επίρραφα χρυσά διακοσμητικά της ΥΜ ΙΙΙ (ναυτίλλος και θύσανος παπύρου)[29]
Το λεγόμενο ‘διεθνές ύφος’ απαντά σε σειρά τεχνουργημάτων τα οποία κυκλοφορούσαν στην Ανατολική Μεσόγειο κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού απαντώνται όπως κιβωτίδια, αγγεία, είδη καλλωπισμού και ένθετα επίπλων, καθώς και σε σφραγίδες, όπλα και κοσμήματα. Τα διακοσμητικά συνδυάζουν εικονογραφικά στοιχεία από την Εγγύς Ανατολή, την Αίγυπτο και το Αιγαίο, εξέχουσα δε θέση μεταξύ αυτών κατέχουν έπίρραφα ή μη διακοσμημένα φύλλα χρυσού (appliquè) τα οποία ευρέθησαν στον τάφο του Τουταγχαμών.[30] Υπενθυμίζεται ότι η Foster, αναφερόμενη στην επικολλητή ή πλαστική διακόσμηση αγγείων, σημειώνει ότι η επικολλητή διακόσμηση (Appliquéd) δεν είναι πολύ συνηθισμένη στην χώρα του Νείλου, εμφανίζεται όμως σε μερικές θέσεις εκεί, τα δε Αιγυπτιακά παραδείγματα θεωρούνται ότι επαναλαμβάνουν Μινωικά υποδείγματα.[31] Μινωικά χρυσά επίρραφα της ΥΜ ΙΙΙa περιλαμβάνονται στην συλλογή του Michael C. Carlos Museum και εικονίζονται ανωτέρω.
EA 19[32]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Παρεμπιπτόντως σημειώνεται εδώ ότι αρχικώς ο όρος κοινή είχε Ελληνικές αναφορές και συσχετίσεις (Sinclair 2022b, pp. 18-19):
Η κοινή (Koiné) ως ακαδημαϊκός όρος ξεκίνησε αρχικά στις αρχές του εικοστού αιώνα ως προσδιορισμός μιας κοινής διαλέκτου της ελληνιστικής περιόδου στην ανατολική Μεσόγειο. Αργότερα εφαρμόστηκε στην πρώιμη ελληνική τέχνη, στη συνέχεια στην Εποχή του Σιδήρου και μετά στην Μυκηναϊκή και Μινωική γλώσσα και πολιτιστικά ύφη της Εποχής του Χαλκού. Στα τέλη του εικοστού αιώνα απέκτησε ευρύτερο πεδίο και αγκάλιασε την ιδέα του κοινού υλικού πολιτισμού της ανατολικής Μεσογείου, καθιστάμενη μία πολιτιστική ή καλλιτεχνική κοινή - koiné και τελικά τα τελευταία είκοσι χρόνια έχει επεκταθεί ακόμη περισσότερο για να χαρακτηρίσει κοινό πολιτισμό ευρέως και ποικίλου χαρακτήρα, από την λατρεία της ανατολικής Μεσογείου που καλύπτει την δεύτερη έως την πρώτη χιλιετία, ως την μουσική κοινή της Εποχής του Χαλκού. Στην πραγματικότητα, η προσθήκη του από κοινού μοιραζόμενου στην αρχική ιδέα δεν προσθέτει τίποτα για την επίλυση του προβλήματος και σε σπάνιες περιπτώσεις είναι ακόμη δυνατό για έναν μελετητή αυτού του θέματος να συγχέει περαιτέρω τη χρήση αποκαλώντας αυτήν την ομάδα υβριδικών τεχνουργημάτων ως 'μοιραζόμενη διεθνής κοινή'.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει σχετικώς η ύπαρξη όρων όπως 'Λεβαντίνικη Αιγαιακότητα' (Κονιδάρης 2020, 156, n. 641), 'Λεβαντίνικο – Μυκηναϊκό πολιτιστικό ιδίωμα' (ό.π. p. 156-157, n. 642), ' Λεβαντίνικος – Ελλαδικός' (ό.π. p. 157, n. 642), 'Λεβαντίνικος – Μυκηναϊκός' (ό.π. p. 157, n. 642), ‘Μυκηναϊκη – Βαλκανική κοινή’ (ό.π. p. 50, n. 113), 'Αιγαιακή Κοινή' & 'Μινωικός – Μυκηναϊκός' πολιτισμός (ό.π. p. 63, n. 166), 'Ελλαδο - Κιλικική' (ό.π. p. 80, n. 265-266), 'Φιλισταϊκή – Μυκηναϊκή' (ό.π. p. 119), 'Μυκηναϊκή Κοινή' (ό.π. p. 153) κ.α. Βλ. επίσης: Rehak and Younger 1998; Stubbings 1951 κ.ά.
[2]. Feldman 2006, p. 31.
[3]. ΜΜΑ Accession Number: 30.3.7a, b, 17/18 δυναστείας. Βλ. επίσης MMA 10.130.2678, 26.7.1229, 26.7.1230, 10.130.2847 κ.α. (https://www.facebook.com/metstore/posts/4855315514522734?__cft__[0]=AZX57xS8S16V21YfN0KcF9SlaTPYhTdz2dk124067oYV2re3bCdH2R_hhR8vu00_IC2fqKlwGRwq4zAtBpLfusEf-SEDGLb5PlffwotGcb5YbafQtuFOZEEKPhbN-s9fhrLJbSoFg1zonh_v2CumEj7I&__tn__=%2CO%2CP-R), The MET Store.
[4]. Koehl 2006, p. 55.
[5]. Ο Tushratta, βασιλεύς των Mitanni, έστειλε τις επιστολές EA 17-21 και 23-24 στον Amenophis III και τις επιστολές EA 27-29 στον Akhenaten. Η επιστολή EA 26 εστάλη από την Tushratta στην Teye, χήρα του Amenophis III, μετά το θάνατο του συζύγου της. Η αλληλογραφία μεταξύ της Αιγύπτου και των Mitanni έληξε απότομα στα πρώτα χρόνια του Ακενατόν, όταν ο Shuppiluliuma, βασιλέας των Χάτι, νίκησε τους Mitanni. Η οντότητα των Mitanni έχασε την στρατιωτική της ισχύ και τα υποτελή κρατίδιά της, καθώς και την διεθνή της ιδιότητα ως μέλους της 'λέσχης' των μεγάλων δυνάμεων.
[6]. Giannakos 2011, pp. 4-5. Ο Tusratta φαίνεται ότι έστειλε την κόρη του Taduhepa ως σύζυγο του φαραώ Αμενόφιος / Nimmuria / Amenhotep ΙΙΙ (ΕΑ 19, 17, 22), β. 1391–1353 ή 1388–1351 π.Χ., βλ. Bryce (Bryce 1998, p. 171). Μάλιστα η τελευταία (Taduhepa / Daduhepa) έχει υποστηριχθεί ότι υπήρξε Αχαϊκής (Ahhiyawa) καταγωγής (Ebeling, Meissner & Edzard 1928, p. 285). Αναφέρεται επίσης ότι υπήρξε θεία του Αχαιού βασιλέως Antarawas (Ebeling, Meissner & Edzard 1928, p. 54), μάλιστα το τελευταίο αυτό όνομα (Antarawas) έχει αναγνωσθεί και ως Ανδρεύς (Sturtevant 1932). Ενδεχομένως η ίδια αυτή Taduhepa / Daduhepa υπήρξε Tawananna υπό τρείς Χετταίους βασιλείς (Blasweiler n.d., p. 23). Βλ. επίσης: https://www.wikiwand.com/en/Tushratta. Για την επιστολή EA 22 βλ.: Θωμόπουλος, Ι. 1993, σελ. 671 κ.ε.; Moran 1992, p. 51).
[7]. Hall 1928, p. 252. Ο Γιαννακός αναφέρει σιδηρά δακτυλίδια από τα Δενδρά και την Πύλο, σχετικά δε τεκμήρια στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών χρονολογούνται στην περίοδο από τον 15 ως τον 13 αι. π.Χ. Χρήση σιδήρου - υπό την μορφή δακτυλιδιού - έχει επίσης αναφερθεί από τα Ανεμόσπηλια χρονολογούμενη από τον 17 αι. π.Χ. (Giannakos 2014-5, p. 51; Sakellarakis and Sapouna-Sakellaraki 1981, p. 5).
[8]. Richardson 1934.
[9]. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Minoan_weapons_in_Archaeological_Museum_of_Heraklion#/media/File:Bronze_dagger_from_Malia.jpg
[10]. Takafumi Matsui et al. 2022.
[11]. Sinclair 2022a.
[12]. Kantor [1945] 1999 (Chapter XIV).
[13]. Aruz et al. 2008, cat. nr. 259. Musee du Louvre, AO 15.557.
[14]. Aruz et al. 2008, p. 260, n. 1;Perrot and Chipiez 1885, p. 813, εικ.565; Longperier 1882, pl. XXI: 4. Σύμφωνα με την Annie Caubet (προσωπική επικοινωνία), η χάλκινη πλάκα ήρθε στο Μουσείο .. με τη συλλογή Salt, η οποία χτίστηκε στην Αίγυπτο σε μια εποχή που αντικείμενα από τον Λίβανο περιήλθαν στα χέρια των εμπόρων στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο. Η προέλευση της συσχετίσεως με την Τύρο, ωστόσο, είναι άγνωστη.
[15]. Aruz et al. 2008, cat. nr. 146.
[16]. Aruz et al. 2008, fig. 121.
[17]. Aruz et al. 2008, p. 260, n. 2. Βλ. Kantor (1945) 1999, pp. 524, 533, για την ταυτοποίηση των φυτών pondweed ή Potamogeton (γένος υδρόβιων, κυρίως γλυκών υδάτων, φυτών της οικογένειας Potamogetonaceae).
[18]. Aruz et al. 2008, p. 260, n. 3. Η Kantor (ό.π., σελ. 53-34) θεωρεί ότι αυτό είναι μια πιθανή ένδειξη μιας νότιας Λεβαντίνικης καλλιτεχνικής παραδόσεως, με στενούς δεσμούς με την Αίγυπτο.
[19]. Aruz et al. 2008, p. 260, n. 4. Πρόκειται για την σφραγίδα CMS I, αρ. 117, με δύο λέοντες που συγκρούονται, για το προσκυνημένο θύμα, βλ. CMS II.6 αρ. 103.
[20]. Aruz et al. 2008, fig. 122.
[21]. Metropolitan Museum of Art, temp 30.3.34.52.
[22]. Aruz et al. 2008, p. 260, n. 5, fig. 120; Morgan 2004.
[23]. Morgan 2004: Leopard 1 (Scale: 1:2) Leopard pouncing towards the left amongst blue trefoil plants (F. 9, 78, 265, 315).
[24]. Morgan 2004, p. 294, n. 36.
[25b]. https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2016/12/TUT_4-800x1200.jpg
[25]. op. cit. n. 37.
[26]. op. cit. n. 38.
[27]. op. cit. n. 39.
[28]. op. cit. n. 40.
[29]. Διακοσμητικό ενδύματος σε σχήμα ναυτίλλου και θυσάνου παπύρου, χρυσό, ΥΜ, αρ. 2005.033.003 & 2, Michael C. Carlos Museum.
[30]. Morgan 2004, p. 294, fig. 12, n. 40; Bertsch, Broschat and Eckmann 2017.
[31]. Foster 1982, p. 98.
[32]. <https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/AmarnaLetterOfMarriageNegotiation-BritishMuseum-August19-08.jpg/800px-AmarnaLetterOfMarriageNegotiation-BritishMuseum-August19-08.jpg>
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Aruz, J., K. Benzel, and J. M. Evans. 2008. Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millenium B.C. (Exhibition catalogue, The Metropolitan Museum of Art 2008-2009), New York.
Morgan, L. 2004. "Feline hunters in the Tell el-Dabʿa paintings: Iconography and dating," Ägypten und Levante / Egypt and the Levant 14, pp. 285-298.
Kantor, H. J. [1945] 1999. Plant Ornament in the Ancient Near East,1999 (rev.), < http://www-oi.uchicago.edu/OI/DEPT/RA/HJK/HJKXI.pdf> (1 March 2015).
https://www.academia.edu/44755780/Aegean_Sword_at_Hattu%C5%A1as_Silver_and_Sources_Contribute_to_the_dating_of_Trojan_War
Giannakos, K. 2011. "The Aegean type Sword found at Hattušas, Silver as rare metal and the written Sources, Contribute to the dating of Trojan War?," paper presented at The International Symposium: "History, Technology and Conservation of Ancient Metals, Glasses and Enamels", N.C.S.R. Demokritos, pp. 1-17.
https://books.google.gr/books?id=iGAPEAAAQBAJ&pg=PA253&lpg=PA253&dq=Tutankhamen%E2%80%99s+iron+dagger+and+the+Aegean&source=bl&ots=qq8NuAThB0&sig=ACfU3U1G2PJz2ZakW7CYpZDL61OuQarjNQ&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwivsLWh3Zf2AhXU_rsIHSuUAHwQ6AF6BAglEAM#v=onepage&q=Tutankhamen%E2%80%99s%20iron%20dagger%20and%20the%20Aegean&f=false
Hall, H. R. 1928. The Civilization of Greece in the Bronze Age: The Rhind Lectures 1923
pp. 25-253.
https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1348990/1/338121.pdf
Euphemia Photos. 1987. “Early Extractive Iron Metallurgy in N Greece: a unified approach to regional archaeometallurgy” (diss. Univ. College Institute of Archaeology).
https://link.springer.com/content/pdf/10.1007/s10814-019-09129-6.pdf
Erb‑Satullo, N. L. 2019. “The Innovation and Adoption of Iron in the Ancient Near East,” Journal of Archaeological Research 27, pp. 557–607.
Ogden, J. 2000. "Metals (ancient Egyptian)," in Ancient Egyptian Materials and Technology, ed. P. T. Nicholson and I. Shaw, Cambridge, pp. 148-176.
https://books.google.gr/books?id=1SKu3lk4CA8C&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q&f=false
Feldman, M. H. 2006. Diplomacy by Design: Luxury Arts and an "International Style" in the Ancient Near East 1400-1200 BCE, University of Chcago Press.
https://books.google.gr/books?id=oaPYDwAAQBAJ&pg=PA85&lpg=PA85&dq=feather%20pattern%20in%20bronze%20age%20Aegean&source=bl&ots=Udr4cThAv4&sig=ACfU3U1fRiJVm_s_XrGLhjpNs-LpEiZKvA&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjN8viWhJj2AhWp8LsIHV1KAn0Q6AF6BAg7EAM&fbclid=IwAR2i-iuhYTBkHnaFsp_eppoQU986ZsukIVzazC3UpWnHAOFbnH5M9Lfv1Kk#v=onepage&q=feather%20pattern%20in%20bronze%20age%20Aegean&f=false
Koehl, R. B. 2006. Aegean Bronze Age Rhyta, INSTAP.
Richardson, H. C. 1934. "Iron, Prehistoric and Ancient," AJA 38 (4), pp. 555-583.
Foster, K. P. 1982. Minoan Ceramic Relief (SIMA 64). Göteborg: Paul Åström.
https://collections.carlos.emory.edu/exhibitions/650/divine-felines-cats-of-ancient-egypt/objects?fbclid=IwAR3YZlw0k8234gNnLkgHGInN_WbcSgp_62MR2XUQFRa86VIjcP6vrmFbQGM
Divine Felines: Cats of Ancient Egypthttps://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/maps.13787
Takafumi Matsui, Ryota Moriwaki, Eissa Zidan, Tomoko Arai. 2022. "The manufacture and origin of the Tutankhamen meteoritic iron dagger," Meteoritics & Planetary Science, pp. 1–12.
Sinclair, A. 2022a. "Artistic licence or why i trust no one," <https://artisticlicenseorwhyitrustnoone.blogspot.com/2022/02/the-mitanni-origin-of-meteoric-iron.html?fbclid=IwAR3jNucB2mdSiEMLo6N0m-Fmwskh-GLhQyjt9ZbZV8UTKhl6onkhdHsZy5o> (2 March, 2022).
Ελληνικό Ινστιτούτο Αιγυπτιολογίας. "Meteoritic Iron in the ancient Egyptian funerary beliefs & practices", <https://hiegaker.wordpress.com/research/archaeoastronomy/> (14 March 2022)
Bryce, Τ. 1998. The Kingdom of the Hittites, Oxford.
https://second.wiki/wiki/daduhepa#cite_note-7
Ebeling, E., B. Meissner and D.-O. Edzard. 1928. Real Lexicon of Assyriology and Near Eastern Archeology (en alemán) (4). (Consultado el 13 de diciembre de 2017).
https://doi.org/10.2307/408836
Sturtevant, E. H. 1932. Rev. of. F. Sommer, Die Ahhijava-Urkunden, in Language 8 (4), pp. 299-304.
https://www.academia.edu/3483533/The_royal_family_of_the_early_Old_Kingdom_of_Hattusa_and_their_Tawananna_s_An_avuncular_system_
Blasweiler, J. . "The royal family of the early Old Kingdom of Hattusa and their Tawananna’s," <https://www.academia.edu/3483533/The_royal_family_of_the_early_Old_Kingdom_of_Hattusa_and_their_Tawananna_s_An_avuncular_system_>
https://archive.org/details/TheAmarnaLetters/page/n47/mode/2up?q=EA+22
Moran, W. L., ed. 1992. The Amarna Letters, Johns Hopkins University Press.
Θωμόπουλος, Ι. 1993 [1912]. Πελασγικά, Αθήναι.
https://www.gutenberg.org/files/26145/26145-pdf.pdf {p. 21 Gilia Γιλίας Tadukhipa}
Niebuhr, C. 2008 [1903]. The Tell El Amarna Period. The Relations of Egypt and Western Asia in the Fifteenth Century B.C. According to The Tell El Amarna Tablets, London.
Rainey, A. F. 2015. The El-Amarna Correspondence. A New Edition of the Cuneiform Letters from the Site of El-Amarna based on Collations of all Extant Tablets (Handbook of Oriental Studies. Section 1 The Near and Middle East 110).
https://www.academia.edu/28154217/Inscribed_in_Clay_Provenance_Study_of_the_Amarna_Tablets_and_Other_Near_Eastern_Texts
Yuval Goren and Nadav Na'aman. 2004. Inscribed in Clay, Provenance Study of the Amarna Tablets and Other Near Eastern Texts, Tel Aviv Univ.
https://www.smb.museum/fileadmin/website/Museen_und_Sammlungen/Aegyptisches_Museum_Papyrussammlung/02_Sammeln_Forschen/Sammlung/Nofretete/Katalog/amarna-catalogue-english_low-res_8MB.pdf
Seyfried, F., ed. 2013. In the Light of Amarna. 100 Years of the Nefertiti Discovery, Egyptian Museum of Berlin’s special exhibition.
Giannakos, K. 2014-5. "Cutting-edge technology and knowhow of Minoans/Myceneans during LBA and possible implications for the dating of the Trojan war," Talanta XLVI-XLVII (2014-2015), pp. 51 - 79.
https://artisticlicenseorwhyitrustnoone.blogspot.com/search/label/International%20Style
https://books.ub.uni-heidelberg.de/propylaeum/reader/download/986/986-29-97782-1-10-20220404.pdf
Sinclair, A. 2022b. Outlooks on the International Koiné Style. Hybrid Visual Idiom from New Kingdom Elite Iconography, Ägyptologische Studien Leipzig.
Κονιδάρης, Δ. Ν. 2020. Οι Χετταίοι και ο κόσμος του Αιγαίου, Αθήνα.
Sakellarakis, Y. and E. Sapouna-Sakellaraki. 1981. "Drama of Death in a Minoan Temple," History -
National Geographic, <https://www.kythera-family.net/download/Drama%20of%20Death%20in%20a%20Minoan%20Temple.%20National%20Geographic,%20February%201981.pdf> (29 April 2022).
https://books.google.gr/books?id=msw7AAAAIAAJ&pg=PA33&lpg=PA33&dq=Levanto-Mycenaean+style&source=bl&ots=p2alwILUkm&sig=ghb4OwNoTxhjmIDpxvmO_geYt6g&hl=el&sa=X&ved=0ahUKEwjuqZbNqO3UAhXoLsAKHeo-C8sQ6AEINjAH#v=onepage&q=Levanto-Mycenaean%20style&f=false
Stubbings, F. H. 1951. Mycenaean Pottery from the Levant, Cambridge.
http://www.lasapienzatojericho.it/Betlemme/Biblioteca/ASL/BAAL.pdf
https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwiz0qPguejUAhWZHsAKHSojB-wQFggvMAA&url=https%3A%2F%2Fkuscholarworks.ku.edu%2Fbitstream%2F1808%2F6814%2F1%2FPR_JGY_Ivories.pdf&usg=AFQjCNE7WAk3vGy1jINIePwNQf7r66HFLQ
Rehak, P., and J. G. Younger. 1998. “International Styles in Ivory Carving in the Bronze Age,” in The Aegean and the Orient in the Second Millennium. Proceedings of the 50th Anniversary Symposium (Aegaeum 18), ed. E.H. Cline, and D. Harris-Cline, Liège – Austin, pp. 229-256.
https://hcommons.org/deposits/item/hc:42537/
Sinclair, A. 2017. Iconographic Entanglement in New Kingdom Egyptian Royal Rhetoric:
Was the “International Style” a Nuanced Form of Visual Rhetoric for an
Old Office?," in Interkulturalität: Kontakt - Konflikt – Konzeptualisierung: BAJA 6, 13.11.15-15.11.15 Berlin, ed. S. Beck, B. Backes and A. Verbovsek, Berlin, pp. 151-174.
Megan Lewis & M. Feldman. 2015."Late Bronze Age Internationalism and the International Artistic Style," <https://cnx.org/contents/mGgNESN0@4/Late-Bronze-Age-Internationalism-and-the-International-Artistic-Style> (12 Sept. 2022).
DOI: 10.13140/RG.2.2.18554.16321
ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ - ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ: 120922
