Ιστορία των θετικών τεχνών και επιστημών κατά την Αρχαιότητα: αποσιώπηση και μεροληψία
δεύτερη βελτιωμένη έκθεση, 2021
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Πρόλογος 1
1. Γενικά 3
2. Αιγυπτιακός πολιτισμός 11
3. Κινεζικός πολιτισμός 17
4. Βαβυλωνιακά μαθηματικά 19
5. Αιγαιακή αριθμητική και λογιστική κατά την Νεολιθική 23
6. Θετικές επιστήμες στον Ελλαδικό χώρο (Μινωική – Μυκηναϊκή περίοδος και νεώτερη) 25
6.1 Γενικά 25
6.2 Οικοδομική - Αρχιτεκτονική 26
6.3 Η μαρτυρία των τοιχογραφιών και των έργων τέχνης 28
6.4 Αστρονομία 31
6.5 Αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα: συνέχεια και ασυνέχεια 35
6.6 Επαφές και αλληλεπιδράσεις: η περίπτωση Αιγαίου – Μεσοποταμίας της Εποχής του Χαλκού 42
7. Καταληκτικά σχόλια 57
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 67
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 85
Καταληκτικά σχόλια
Η ανθρώπινη προσπάθεια για την κατάκτηση της γνώσεως δεν μπορεί παρά να ακολουθεί μια κλιμακωτή πορεία, όπου κάθε βαθμίδα εδράζεται στην προηγούμενη, χωρίς να αποκλείονται οι διακοπές, οπισθοχωρήσεις και τα άλματα. Η δυνατότητα παραγωγής πλεονάσματος και η συνακόλουθη πρώιμη δημιουργία κρατικών δομών φαίνεται ότι συνετέλεσε στην δημιουργία των προϋποθέσεων γιά την ανάπυξη των συστημάτων (κατά-)γραφής στα κέντρα της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου. Από τα τέλη της τετάρτης χιλιετίας εκτιμάται ότι στην πρώτη εμφανίσθηκε αρχαϊκό αριθμητικό σύστημα το οποίο στην επόμενη χιλιετία ανεξαρτητοποιήθηκε από το είδος του καταμετρούμενου αγαθού καταλήγοντας στο γνωστό αφηρημένο αριθμητικό σύστημα της σφηνοειδούς.[223] Η προδυναστική Αίγυπτος φαίνεται να διέθετε επίσης μικρό πλήθος αριθμητικών συμβόλων τα οποία αναπτύχθηκα στην συνέχεια.[224]
Αναλόγως στον ηπειρωτικό Ελλαδικό χώρο, ειδικώτερα στην Θεσσαλία και Μακεδονία και αργότερα στις Κυκλάδες, ακολουθήθηκε ήδη από την Νεολιθική ανάλογη εξελικτική πορεία, αρχικώς με την υιοθέτηση πήλινων κώνων κλπ. συμβολικών αντικειμένων προς αντιστοίχιση με αγαθά (ζώα, δημητριακά κ.α.) και εν συνεχεία με την πιθανή εμφάνιση μηνυμάτων πρωτο - γραφής (;).[225] Στον ευρύτερο χώρο του πολιτιστικού κύκλου της Χερσονήσου του Αίμου η εμφάνιση των μέσων καταγραφής ακολουθήθηκε από απόπειρες γραπτής επικοινωνίας, όπως μαρτυρούν οι πινακίδες της Ταρταριάς, του Δισπηλιού, των Γιαννιτσών κ.ά. με την επιστήμη όμως να διστάζει να αποδεχθεί την ύπαρξη πρωτο – γραφής στην Χερσόνησο πρίν την καθιερωμένη πρώτη (;) εμφανισή της στην Μεσοποταμία.[226]
Τα Μαθηματικά από τον Heath, όπως άλλωστε και από τον Kline, ονομάστηκαν Ελληνική επιστήμη,227 και δικαίως μιάς και σε αυτούς έλαχε να θέσουν τις πρώτες αρχές τους και εδραζόμενοι στην Λογική να πραγματοποιήσουν μόνοι αυτοί το άλμα από την συσσώρευση πρακτικών γνώσεων στην θεμελίωση της επιστήμης. Πράγματι ενώ στην πορεία των χιλιετιών ο άνθρωπος διέβη πολλά στάδια αναπτύξεως και συσσώρευσε πληθώρα γνώσεων, το επόμενο άλμα, δηλαδή η δημιουργία επιστήμης, απαιτούσε μια κάποια απομάκρυνση από τον αισθητό κόσμο, αφαίρεση και γενίκευση, επιτεύγματα που για κάποιον λόγο έμελλε να πραγματοποιηθούν από τους Έλληνες, μάλιστα δε σε αυτήν την σημαντική ιστορική καμπή της Ελληνιστικής περιόδου. Αξιοσημείωτη εν προκειμένω είναι η Πλατωνική άποψη ότι τα μαθηματικά αναφέρονται στον χώρο των μη εμπειρικών αντικειμένων, απροσπέλαστων στην πρόσληψη των αισθήσεων![228]
Η Ελληνιστική εποχή έχει από πληθώρα μελετητών θεωρηθεί ως η κατ’ εξοχήν περίοδος η οποία συνοδεύτηκε από ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη, αν και επ’ αυτού υπάρχουν και οι αντίθετες και μάλιστα Ελληνόφωνες εξαιρέσεις.[229] Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (περ. 100-170 μ.Χ.) υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές όλων των εποχών. Ενώ είναι επίσης συγγραφέας πραγματειών για την γεωγραφία, την οπτική και τις αρμονικές, η φήμη του πηγάζει κυρίως από δύο έργα της επιστήμης των αστέρων, τα οποία ασχολούνται με την μαθηματική αστρονομία (την Μαθηματική Σύνταξη ή Αλμαγέστη) και την αστρολογία (Τετράβιβλος). Αμφότερα παρέμειναν τα θεμελιώδη κείμενα για την επιστήμη των αστέρων επί περίπου 1500 χρόνια, ενώ μεταφράστηκαν αρκετές φορές στα Αραβικά και τα Λατινικά και σχολιάστηκαν εντατικά τόσον στον Ισλαμικό κόσμο όσον και στην Χριστιανική Ευρώπη. Ωστόσο, η υποδοχή του Πτολεμαίου από τους μεσαιωνικούς πολιτισμούς εξακολουθεί να είναι σε μεγάλο βαθμό 'άγνωστη γή', terra incognita, της ιστορίας της επιστήμης. Οι αραβικές και λατινικές εκδόσεις των δύο έργων είναι ως επί το πλείστον διαθέσιμες στις σύγχρονες εκδόσεις, τα χειρόγραφα παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητα και, γενικά, η ιστορία τους δεν έχει ποτέ διερευνηθεί συστηματικά.....[230] Για την Ελληνιστική προσφορά στην επιστήμη των αστέρων ο διαπρεπής ερευνητής Κάρλ Σαγκάν έχει μάλιστα σημειώσει: 'Είναι εδώ (στην Αλεξάνδρεια) που, υπό μία πολύ συγκεκριμένη έννοια, ξεκίνησε η αναζήτηση του ανθρώπου για τα αστέρια' (ή κάπως έτσι ..),[231] αν και – όπως φαίνεται – παρέλειψε να συμβουλευτεί Ελληνόφωνους καθηγητές της σήμερον ... Είναι χαρακτηριστικό ότι το ηλιοκεντρικό πλανητικό σχέδιο του Φιλολάου ήταν γνωστό από τον ε' αι. π.Χ. από τα συμβολικά γραπτά του ιδίου που έχουν διασωθεί και τα οποία μαζί με τα αντίστοιχα του Αριστάρχου (4/3 αι. π.Χ.) εχρησιμοποίησε ο Κοπέρνικος στην ηλιοκεντρική μελέτη του. Αψευδής μάρτυς της αληθείας η διασωθείσα σελίδα των χειρογράφων της μελέτης του στην οποίαν εμφαίνεται η αμαρτωλή διαγραφή της αναφοράς στον Φιλόλαο & Αρίσταρχο.[232]
Η νεκροψία και η ζωοτομία απετέλεσαν μέρος της αρχαίας ιατρικής πρακτικής ήδη στην αρχαία Ελλάδα. Ο Αριστοτέλης (384–322 π.Χ.) ανέτεμνε εκτενώς ζώα ενώ ο Γαληνός αναφέρει τον ιατρό Διοκλή της Καρύστου (μέσα του τέταρτου αιώνα π.Χ.) ως συγγραφέα του πρώτου ανατομικού εγχειριδίου.[233] Το πεδίο προχώρησε με άλματα μια γενιά αργότερα, όταν οι ιατροί Ηρόφιλος (περίπου 330 - 260 π.Χ.) και ο σύγχρονός του Ερασίστρατος (περίπου 325 - 240 π.Χ.) πραγματοποίησαν τις πρώτες γνωστές ανθρώπινες ανατομικές πράξεις. Οι σπουδές τους υπήρξαν συστηματικές, περιελάμβαναν ολόκληρο το σώμα και ήταν οι πρώτες στην δυτική ιατρική που γνωρίζουμε ότι βασίστηκαν στην εξέταση πραγματικών ανθρώπινων λειψάνων.
Στην πρώϊμη Αλεξάνδρεια συνέπεσαν οι πολιτιστικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες οι οποίες ήταν απαραίτητες ώστε ο Ηρόφιλος να ξεπεράσει τα δεσμά των υπαρχουσών πολιτιστικών παραδόσεων και να αρχίσει συστηματικές ανατομικές εξετάσεις σε ανθρώπους. Το τελευταίο κατέστη δυνατόν υπό την φωτισμένη και φιλελεύθερη ηγεσία του Πτολεμαίου Ι Σωτήρος και των διαδόχων του Φιλαδέλφου και Ευεργέτη, οι οποίοι αναδείχθηκαν σε πάτρονες και χορηγούς της επιστήμης και ενθάρρυναν την επιστημονική έρευνα.[234] Η Ανατομία, της οποίας θεμελιωτής έχει αναδειχθεί ο Ηρόφιλος, θα παρέμενε για καιρό ακόμη άδυτο για την Κινεζική ιατρική, λόγω των σχετικών ηθικο - θρησκευτικών αντιλήψεων.[235] Ο Ηρόφιλος συνέγραψε επιμελώς ‘Ανατομή’ περί νεύρων, πρωτοπορώντας στον τομέα της Νευροεπιστήμης. Όσον αφορά στον εγκέφαλο, πρώτος αυτός, παρατήρησε τις έλικες, τις περιέγραψε και διέκρινε τις μήνιγγες, τα χοριοειδή πλέγματα (συστρέμματα), τους φλεβώδεις κόλπους, το δικτυοειδές πλέγμα των αγγείων του εγκεφάλου και τον ληνόν, που φέρει το όνομά του (ληνός του Ηροφίλου ή Torcula Herophili). Άλλωστε είναι γνωστό ότι ακόμη και η απλή γλυπτική αναπαράσταση του ανθρωπίνου σώματος άρχισε στην Κίνα πολύ αργά, πιθανότατα εν συνεχεία Ελληνικής επιρροής.
Ενώ ουσιαστικά καθιέρωσαν τον κλάδο της ανθρώπινης ανατομίας (ο Ηρόφιλος καλείται μερικές φορές ο πατήρ αυτής), οι συνεισφορές τους δεν θα αναπτύσσοντο περαιτέρω για αιώνες: η ανθρώπινη ανατομία παραβίαζε μία βαθιά ριζωμένη προκατάληψη κατά του να αγγίζει κανείς και να παρεμβαίνει σε πτώματα. Αν και ορισμένοι διανοούμενοι πίστευαν ότι το σώμα ήταν ένα άδειο αγγείο μετά την αναχώρηση της αθάνατης ψυχής, την άποψη ενστερνιζόταν μόνον μια μειονότητα, οι δε περισσότεροι υποστήριζαν ότι το σώμα των απελθόντων συνέχιζε να αντιπροσωπεύει τον θανόντα. Η απαγόρευση της ανθρώπινης ανατομίας επιβίωσε σε διαφορετικά ιστορικά πλαίσια επί αρκετούς αιώνες, η δε ανατομική μελέτη επανεκκίνησε μόνον κατά την Αναγέννηση.
Ανάλογη, αν όχι και ισχυρότερη επίδραση άσκησε η Ελληνική ιατρική και σε αυτήν του Θιβέτ, όπου από τον έβδομο / όγδοο αι. μ.Χ. η επιρροή του Γαληνού εμφανίζεται πρωτεύουσα.[236] Αξίζει να σημειωθεί ότι πολύ αργότερα, στα αρχεία της δυναστείας Tang, οι Κινέζοι θα εκφράζουν ακόμη τον θαυμασμό τους για τις επιδόσεις στην ιατρική, αναφερόμενοι αυτήν την φορά στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία (Fulin ή Daqin) και την Κωνσταντινούπολη ειδικότερα (Chisan).[237]
Τις τελευταίες δεκαετίες, διεθνείς και ελληνικές ερευνητικές προσπάθειες έχουν δείξει κατά τρόπον αναμφισβήτητο ότι η τεχνολογία αποτελούσε σημαντικό μέρος του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, από τους Μυκηναϊκούς έως τους Ελληνιστικούς χρόνους. Η Ελληνιστική περίοδος συγκεκριμένα αντιπροσωπεύει το υψηλό σημείο αυτής της τεχνολογικής εξελίξεως, τόσον ώστε να τίθεται το ερώτημα γιατί η βιομηχανική επανάσταση δεν έλαβε χώραν στην Αλεξάνδρεια. Όπως έχει επισημάνει ο Θ. Τάσιος, την εποχή της Πτολεμαϊκής δυναστείας, οι επιστήμονες είχαν εφεύρει το ένα μετά το άλλο όλα τα απαραίτητα μηχανικά στοιχεία (ράβδους, σωλήνες, οδοντωτούς τροχούς, στροβίλους κ.λπ.) που θα τους επέτρεπαν να χρησιμοποιήσουν την ενέργεια του ανέμου και του νερού - αιολική και υδραυλική - για να δημιουργήσουν αντλίες.[238] Επιπλέον, πραγματοποίησαν το πρώτο βήμα πρός την κατεύθυνση παραγωγής ατμοκίνητων μηχανών οι οποίες θα μετέτρεπαν την θερμική ενέργεια σε κινητική.
Υπάρχουν πολλές εξηγήσεις για την ακολουθήσασα διακοπή της τεχνολογικής αναπτύξεως μετά την διάλυση των Ελληνιστικών βασιλείων. Ταυτόχρονα, ωστόσο, η σύγχρονη ιστοριογραφία υπογραμμίζει (ή ίσως αγνοεί;) την σημασία των πιο σημαντικών τεχνικών επιδόσεων των Αλεξανδρινών, σε σημείο που ακόμη και η αυθεντικότητα της πρώτης αναλογικής υπολογιστικής συσκευής στην ιστορία (δηλαδή η μηχανική συσκευή των Αντικυθήρων) να έχει από μερίδα ερευνητών αμφισβητηθεί έως πρόσφατα. Μια άλλη συσκευή τεράστιας επιστημονικής και δυνητικά πρακτικής σημασίας των Αλεξανδρινών είναι η αντλία που κινείται από την αιολική ενέργεια και εφευρέθηκε από τον Ήρωνα της Αλεξανδρείας. Αυτή είναι ίσως η πρώτη ολοκληρωμένη μηχανή στην ιστορία της ανθρωπότητας, που στην πραγματικότητα δεν οδηγείται από άνθρωπο (σκλάβο) ή ζώο. Εργασία από επίλεκτους Έλληνες επιστήμονες[239] στοχεύει να δείξει, τόσον υπό ιστορικούς όσο και τεχνικούς όρους, ότι αυτό το μηχάνημα θα μπορούσε εύκολα να τροποποιηθεί από τους Αλεξανδρινούς ώστε να επιτευχθεί η ανάπτυξη ατμοκίνητης αντλίας νερού, το χαρακτηριστικό, με άλλα λόγια, της αγγλικής βιομηχανικής επαναστάσεως. Αλλά ο χρόνος δεν ήταν στο πλευρό τους…
Μερίδα ερευνητών έχει συσχετίσει αυτό το φαινόμενο με το ιστορικά συγκυριακό γεγονός[240] των Αλεξανδρινών κατακτήσεων και την προκύψασα διευρυμένη δυνατότητα επαφής και πολιτιστικών ανταλλαγών στα πλαίσια μιάς φιλελεύθερης πολιτικής τόσον του Αλεξάνδρου, όσον και των επιγόνων του, Πτολεμαίων και Σελευκιδών.[241] Η επικοινωνία και διεθνοποίηση σε μεγάλη κλίμακα η οποία είχε εγκαινιαστεί ηδη στα πλαίσια τής Περσικής αυτοκρατορίας, αναπτύχθηκε και ολοκληρώθηκε κατά του τρείς τελευταίους προ – Χριστιανικούς αιώνες, επηρεάζοντας τον τότε γνωστό κόσμο (οικουμένη).
Η Ελληνιστική ενοποίηση και η δημιουργία του βασιλείου των Σελευκιδών όπως και του Πτολεμαϊκού έδωσαν την δυνατότητα για άμεση επαφή των Ελλήνων με την Βαβυλώνα, αφ’ ενός, και την Αίγυπτο, αφ΄ ετέρου, αποκαθιστώντας επιπρόσθετα την απρόσκοπτη κυκλοφορία ιδεών, καινοτομιών και συλλήψεων σε ευρεία περιοχή, από την Μαύρη θάλασσα ως την Ινδική και την Κίνα ακόμη .. Κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν ερευνητές έχουν διακρίνει την ραγδαία εισαγωγή στα Ελληνικά μαθηματικά και την αστρονομία στοιχείων από την αλγεβρική δεινότητα των Βαβυλωνίων και γνώσεων αστρονομίας όπως και την οικειοποίηση βάσεων δεδομένων οι οποίες αφορούσαν στις αστρονομικές παρατηρήσεις αιώνων των Χαλδαίων. Σύμφωνα με τον Price αυτά τα στοιχεία ήταν ξένα προς την Ελληνική παράδοση και δεν θα μπορούσαν παρά να αποδοθούν σε Βαβυλωνιακές ρίζες,[242] άποψη που όπως είδαμε επικρατεί σε πληθώρα μελετητών. Στο σημείο αυτό σημειώνουμε πάντως ότι η Βαβυλωνιακή μαθηματική παράδοση φαίνεται διακοπείσα το 1600 π.Χ. από την Χεττιτική κατάκτηση, για περισσότερο δε από μία χιλιετία δεν υπάρχουν γραπτά τεκμήριά της που να μαρτυρούν την συνέχειά της. Εν πάσει περιπτώσει κατά την περίοδο των Σελευκιδών, κυρίως, η παράδοση αυτή φαίνεται να κάνει αισθητή και πάλι την παρουσία της, κατά δε μία άποψη η Σελευκίδεια φάση της συνεχίζει κατά βάσιν μια παράδοση διακοπείσα επί μακρόν.
Σε κάθε περίπτωση από τον Ευκλείδη εισάγονται για πρώτη φορά οι θεμελιώδεις αρχές και οικοδομείται αξιωματικά η μαθηματική επιστήμη. Παρήλθαν χιλιετίες ολόκληρες αναπτύξεως των μαθηματικών γνώσεων μέχρι να έρθει η ώρα να δημιουργηθεί η επιστήμη, η οποία βασίζεται στην Λογική και την Απόδειξη, αμφότερα έργα των αρχαίων Ελλήνων, απουσιάζοντα όμως από τα Μαθηματικά της Ανατολής.[243] Δεν είναι, φαίνεται, άσκοπο να υπογραμμίσουμε την διαφορά που υπάρχει μεταξύ της εμπειρικής γνώσεως επί παραδείγματι για την σχέση των πλευρών του ορθογωνίου, η οποία προϋπήρχε επί αιώνες σε διάφορα πολιτιστικά σχήματα, με την απόδειξη του σχετικού θεωρήματος[244] Έτσι ο Gheverghese Joseph, στα πλαίσια των αντι – Ευρωκεντρικών αλλά φυλετικών αντιλήψεών του, επιχειρεί να απαξιώσει την σημασία της αποδείξεως,[245] η οποία εισήχθη από τους Έλληνες, παραθέτοντας απόσπασμα του Katz σύμφωνα με το οποίο:[246]
One discovers theorems by experiment, by trial and error, by induction, etc. Only after the discovery is there a search for a rigorous ‘proof.’
Σε κάθε περίπτωση όμως η επιβίωση επί πάνω από μία χιλιετία επιστημονικών επιτευγμάτων τα οποία πραγματοποιήθηκαν στην Αλεξάνδρεια επιβεβαιώνει με τον πλέον αδιάψευστο τρόπο ότι η Ελληνιστική μητρόπολη είχε πράγματι καταστεί Οίκος ή Φωλεά των Μουσών προς επιβεβαίωση του Τίμωνος του Φλιασίου:
πολλοὶ μὲν βόσκονται ἐν Αἰγύπτῳ πολυφύλῳ
βιβλιακοὶ χαρακῖται ἀπείριτα δηριόωντες
Μουσέων ἐν ταλάρῳ…(fr. SH 786)
αλλά και του Στράβωνος, Strab. 17. 1.8. Άλλωστε αυτά τα επιτεύγματα περιελάμβαναν κορυφαίες τεχνολογικές συλλήψεις, ξεπερασθείσες μόνον κατά την Αναγέννηση, ενώ φαίνεται ότι πρόοδος σημειώθηκε και σε άλλα, ‘πεζά’ επιστημονικά πεδία. Πράγματι όπως προκύπτει από την μελέτη των παπύρων του Ζήνωνος (Papyri Cairo Zenon 59006, 59015, 59537 κ.α.),247 σχετικών με την οικονομική διαχείριση του κτήματος του Απολλωνίου, η λογιστική στα πλαίσια του Πτολεμαϊκού κράτους είχε αναπτυχθεί ιδιαίτερα, θα έπρεπε δε να περάσει τουλάχιστον μία χιλιετία ώστε να επέλθουν βελτιώσεις και να υιοθετηθούν καινοτομίες.[248]
ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΠΑΚΙΤΣΟ ΕΥΑΓ., ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΕΚΠΑ
Το έργο αυτό αναδεικνύει στο επιστημονικό πεδίο των Μαθηματικών την γενικότερη νοοτροπία των ιστορικών/αρχαιολογικών μελετών, που χαρακτηρίζονται από ιδεολογική πρόθεση (έρευνα ορμώμενη από γεωγραφικά, εθνικά/αντεθνικά ή προσωπικά κίνητρα), μεροληψία και δογματισμούς, επιλεκτική χρήση πηγών (ό,τι αντιτίθεται, αποσιωπάται), ερμηνεία αρχαίων γεγονότων με σύγχρονα κριτήρια, αποσπασματική και μη διεπιστημονική μελέτη, βιαστική εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων από περιορισμένα δεδομένα, γραμμικότητα (αντί της κυκλικότητας) των ιστορικών γεγονότων, σύνδεση απομακρυσμένων ιστορικά γεγονότων χωρίς την εύρεση των ενδιάμεσων σταδίων, κ.ά. Η περίπτωση των Βαβυλωνίων είναι μια τέτοια, όπου προσωπικά αμφιβάλλω εάν εξέλιξαν την επιστημονική γνώση που κι αυτοί παρέλαβαν από τους Σουμερο-Ακκάδιους (χωρίς να υποτιμώ τη συμβολή τους στη διατήρηση της αρχαιότερης γνώσης). Έτσι τους αποδίδονται επιτεύγματα που δεν διέπραξαν. Η παραπάνω νοοτροπία οδηγεί στην αποφαίνεια (αγγλικός όρος ελληνικής ετυμολογίας): βλέπω ό,τι θέλω να δω και όχι ό,τι βρίσκεται εμπρός μου. Θεωρώ την ιστορία της εξέλιξης της επιστημονικής σκέψης ένα πεδίο έρευνας που του αξίζει περισσότερη προσοχή και κάθε τεκμηριωμένη εργασία (όπως αυτή) αποτελεί μια χρήσιμη συμβολή προς αυτή την κατεύθυνση. Εποικοδομητικός διάλογος (επιστημονικός ή μη) γίνεται κυρίως με αντιθέσεις.
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΔΙΑΤΙΘΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ LULU: https://www.lulu.com/spotlight/dnkonidaris Ή ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ: ppctem@yahoo.gr
