ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΑΡΧΑΝΩΝ ΥΠΟ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΕΦΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ

Β. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Γ. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δ. Η ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΑ ΤΙΜΗΣΕ ΤΟΝ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΟΥ ΣΤΙΣ ΑΡΧΑΝΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ 'ΑΝΘΡΩΠΟΘΥΣΙΑ' ΟΤΑΝ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΣΧΕΔΟΝ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΔΙΑΤΗΡΕΙ ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΙΣ, ΑΜΦΙΣΒΗΤΕΊ Ή ΚΑΙ ΑΝΤΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΔΟΘΕΙΣΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑ..

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Α. ἈΝΑΣΚΑΦΗ ἈΡΧΑΝΩΝ ΥΠΟ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΕΦΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ

Συνεχίστηκε καὶ φέτος γιὰ δέκατη τρίτη περίοδο η ἀνασκαφὴ τῆς Ἑταιρείας στὶς Ἀρχάνες στὸ ἀνακτορικὸ κτήριο στὴ θέση Τουρκογειτονιά, στὸ μινωικὸ νεκροταφεῖο στὴ θέση Φουρνὶ καὶ στὴ νέα θέση Ἀνεμόσπηλια, ὅπου βρέθηκε σπουδαιότατο κτήριο, ἴσως 6 πρῶτος αὐτοτελὴς ναὸς τῆς μινωικῆς, Κρήτης. Στὴν ἀνασκαφὴ πῆραν μέρος ὁμάδα φοιτητῶν τῆς ἀρχαιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν μὲ τοὺς κ. Ἰ. Πικρό, Ε. Νικολόπουλο, Ἰ. Βούτση καὶ τὶς δ. Κ. Γαβαλᾶ, Ε. Δεληγιάννη, Ν. Φουσέκη καὶ Π. Μπούγια, 6 φοιτητές τῆς ἀρχαιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Aix-en-Provence κ. Δ. Κουρκουμέλης, ὁ φοιτητὴς τῆς ἀρχιτεκτονικῆς τοῦ Ε.Μ.Π. κ. Ἰ. Μαυροματίδης, ὁ φοιτητὴς τῆς ἀρχιτεκτονικῆς τοῦ Πανεπιστημίου Corne11 τῆς Ν. Ὑόρκης κ. Ρ. Οἰκονομάκης, οἱ φύλακες ἀρχαιοτήτων Ἀρχανῶν κ. Ε. Συναδινάκης καὶ Ν. Χριστοδουλάκης, 6 ἀρχιτεχνίτης τοῦ Μουσείου Ἡρακλείου κ. ’I. Μεραμβελιωτάκης καὶ οἱ τεχνίτες κ. Κ. Βιτωράκης καὶ Π. Συναδινάκης.

Κάτοψη κτίσματος (Κατσιαδράμης..)

Σχετικά μεγέθη 'βωμού' Ανεμόσπηλιας & αγγείου κλπ. από Αγία Τριάδα

Κάτοψη γκρεμισμένου κτίσματος (Κατσιαδράμης)

ΤΟΥΡΚΟΓΕΙΤΟΝΙΑ (??) ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΟ ΚΤΗΡΙΟ

Στὸ κέντρο τῆς κωμόπολης στὴ θέση Τουρκογειτονιὰ ἢ Βορνὰ ἀνασκάφηκε φέτος ὁ χῶρος στὸ οἰκόπεδα τοῦ δημοσίου, τέως ἰδιοκτησίας Ν. Φουντουλάκη. Τὸ οἰκόπεδα αὐτὸ βρίσκεται νότια ἀπὸ τὴν οἰκία Φουντουλάκη, δυτικὰ ἀπὸ τὸ οἰκόπεδο τῆς Περιηγητικῆς Λέσχης, βόρεια ἀπὸ τὴν οἰκία Νικήτα Κουτουλάκη, ἀνατολικὰ ἀπὸ τὸ δρόμο καὶ τέλος νοτιοδυτικὰ ἀπὸ τὸ {σελ. 332} Σπίτι Ἀνασκαφῆς Ἀρχανῶν καὶ ἀπὸ τὴν ἀνασκαφὴ τῆς Περιηγητικῆς Λέσχης. Εἶναι χρήσιμο πρὶν ἀπὸ τὴν ἔκθεση τῆς φετινῆς ἀνασκαφῆς νὰ σημειωθεῖ συνοπτικὰ ἡ ἱστορία τῆς ἔρευνας τοῦ χώρου καὶ περισσότερο τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἀνασκαφικῶν ἐρευνῶν τοῦ 1964 καὶ 1966 στὸν γειτονικὸ χῶρο, ποὺ ἔγιναν πρὶν ἀναληφθεῖ ἡ ἀνασκαφὴ ἀπὸ τὴν Ἑταιρεία 1.

Η ἀνασκαφὴ τῆς Περιηγητικῆς Λέσχης στὸ χῶρο ΒΑ ἀπὸ τὸ οἰκόπεδα Φουντουλάκη εἶχε ἀποκαλύψει τὸ 1964 τμῆμα τοῦ ἀναζητούμενου ἀπὸ τὸν Evans «θερινοῦ ἀνακτόρου τῶν βασιλέων τῆς Κνωσοῦ» 2. Τὴν ὕπαρξη ἀνακτόρου μέσα στὴν κωμόπολη ἢ κάπου κοντὰ ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Evans ὁ ὁποτος εἶχε διερευνήσει καὶ τὰ ὁρατὰ λείψανα μέσα στὸ χωριὸ εἶχαν ὑποστηρίξει καὶ οἱ Σ. Μαρινᾶτος καὶ Ν. Πλάτων 4. Ὅπως εἶναι γνωστὸ ἡ συστηματικὴ μελέτη τῶν Ἀρχανῶν ἄρχισε τὸ 1964 ἀπὸ τοὺς Ἔφη καὶ Γιάννη Σακελλαράκη μὲ τὴν καταγραφὴ καὶ ἀποτύπωση ὅλων τῶν λειψάνων στὸ χωριό, τὴν κατάρτιση μιᾶς πρώτης τυπογραφικῆς με- . λέτης καὶ τὴν τοποθέτηση τῶν ἐπιμέρους ὁρατῶν ἀρχιτεκτονικῶν στοιχείων στὸ τυπογραφικὰ σχέδιο τῆς σημερινῆς κωμόπολης, ἔτσι ποὺ δόθηκε ἡ πληρέστερη μέχρι τότε εἰκόνα. Ἥ μελέτη τῶν στοιχείων αὐτῶν καὶ ἡ παρατήρηση ὅτι οἱ περισσότεροι μινωικοὶ τοῖχοι ποὺ βρίσκονταν μέσα στὸ χωριὸ ἦταν σύγχρονοι καὶ παράλληλοι ὁδήγησαν στὴν ἐπιλογὴ γιὰ ἀνασκαφὴ ἑνὸς καίριου σημείου στὸ οἰκόπεδα τῆς Περιηγητικῆς Λέσχης, ὅπου ἀποκαλύφθηκε ἡ εἴσοδος ἑνὸς σημαντικοῦ κτίσματος 5, ποὺ τώρα δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι πρόκειται γιὰ τὴν ἐγκατάσταση ποὺ ἀναζητοῦσαν οἱ παλιότεροι ἐρευνητές. ¢H γειτνίαση τοῦ κτηρίου αὐτοῦ μὲ τὸ μινωικὸ ὑδραγωγεῖο ποὺ εἶχε ἐπισημάνει ὁ Evans, ὁ ἀγωγὸς τοῦ ὁποίου σκάφτηκε τὸν ἴδιο χρόνοβ καὶ τὰ παράλληλά του στὴν {σελ. 333} Τύλισο καὶ στὴ Ζάκρο ὑπέδειξαν ὅτι καὶ στὶς Ἀρχάνες πρόκειται γιὰ ἕνα ἐκτεταμένα συγκρότημα. Αὐτὴ ἡ ἄποψη ἐνισχύθηκε καὶ ἀπὸ τὴν ὕπαρξη στὰ ὑπόγεια τῶν σημερινῶν σπιτιῶν τῆς κωμόπολις μινωικῶν τοίχων ὕψους μέχρι καὶ 3 μέτρων κι ἄλλων ποὺ συναντῶνται στοὺς σημερινοὺς δρόμους1. Τὸ ἀρχεἴο ποὺ ἀποκαλύφθηκε στὸ μεταξὺ στὴ θέση Τζαμὶ καὶ ὁ θεατρικὸς χῶρος στὴ θέση Ἅγιος Νικόλαος (οἰκόπεδα Νικολάου Παχάκη)3 συνθέτουν τώρα πλήρως τὴν εἰκόνα ἑνὸς πολὺ σημαντικοῦ, ἴσως ἀνακτορικοῦ, συγκροτήματος (παρένθ. πίν. I').

Η πρώτη ἀνασκαφικὴ ἔρευνα ποὺ ἔγινε τὸ 1964 καὶ τὸ 1966 στὸ οἰκόπεδα τῆς Περιηγητικῆς Λέσχης ἀποκάλυψε μιὰ νότια πρόσοψη ποὺ ἔβλεπε σὲ μιὰν αὐλή. Γιὰ τὸ χτίσιμο τοῦ κτηρίου χρησιμοποιήθηκαν πέντε εἰδῶν πέτρες ὅπως ὁ γυψόλιθος καὶ διάφοροι κροκαλοπαγεῖς μὲ μεγαλύτερη χρήση τοῦ πωρόλιθου. Οἱ πέτρες πρέπει νὰ προέρχονται ἀπὸ λατομεῖα τῆς περιοχῆς, τὸ Φουρνὶ ἢ τὸ Μετόχι Χατζηδάκη. Οἱ τοῖχοι σώζονται σὲ ὕψος δύο μέτρων ἐνῶ ἡ πρόσοψη ἔχει κατασκευαστεῖ μὲ ὡραίους λαξευμένους πωρόλιθους, ἕνας ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἔχει μῆκος 2.20 μ., πλάτος 1 μ. καὶ πάχος 0.50 μ. Οἱ πωρόλιθοι φέρουν καὶ λατομικὰ σημεῖα.4

Η εἴσοδος γινόταν μὲ δύο κίονες πάνω σὲ στυλοβάτη τῶν ὁποίων σώθηκαν οἱ λίθινες βάσεις, πάνω στὶς ὁποῖες διατηρήθηκε τμῆμα τῶν ἀπανθρακωμένων κιόνων. Γυψόλιθοι ποὺ βρέθηκαν πεσμένοι στὸ νότιο τμῆμα τοῦ χώρου 2 (προθαλάμου) φαίνεται ὅτι ἔπεσαν ἀπὸ τὶς παραστάδες δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ τῶν κιόνων. Ἴχνη καμένου ξύλου ποὺ βρέθηκαν βόρεια ἀπὸ τὸν στυλοβάτη δείχνουν τὴ φορὰ πτώσεως τῶν κιόνων τῶν ὁποίων γιὰ πρώτη φορὰ μετρήθηκε ἡ διάμετρος (στὸ κατώτερο σωζόμενα τμῆμα της ἦταν 0.29 μ.). Στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τοῦ στυλοβάτη δίπλα στὸν ἀνατολικὸ κίονα βρέθηκαν τέσσερεις λίθινοι ἀμφίκοιλοι βωμοὶ τοῦ τύπου ποὺ γνωρίζουμε σὲ ἀπεικονίσεις ἀπὸ τὴν πύλη τῶν Λεόντων στὶς Μυκήνες καὶ ἀπὸ πλῆθος παραστάσεων σὲ σφραγίδες καὶ ἄλλα ἔργα τέχνης. Γί αὐτὸ καὶ πρέπει νὰ θεωρηθεῖ πιθανὸ ὅτι οἱ ἀμφίκοιλοι βωμοὶ στὴν εἴσοδο τοῦ κτηρίου τῶν Ἀρχανῶν δηλώνουν ἕνα πρώιμο «Ἱερὸ Πύλης)5 ἀφοῦ ὅπως ἄλλωστε εἶχε παρατηρηθεῒ εἶναι συνήθεις στὴν εἴσοδο παραστάσεων ἱερῶν6.

Τοὺς ἰσχυροὺς τοίχους τοῦ κτηρίου κάλυπταν κονιάματα. Στὸν ἀνατολικὸ {σελ. 334} τοῖχο τοῦ προθαλάμου βρέθηκαν λείψανα πολὺ καταστραμμένης τοιχογραφίας γυναίκας ποὺ κρατοῦσε ἴσως κλάδο, παράσταση ἀντίστοιχη μὲ τοιχογραφίες ποὺ ἔγιναν στὸ μεταξὺ γνωστὲς ἀπὸ τὴ Θήρα.

Μετὰ τὸ κατώφλι τῆς εἰσόδου εἰσέρχεται κανεὶς στὸν προθάλαμο 2 ποὺ ἀναφέρθηκε πιὸ πάνω, ὅπου εἶναι ἔντονα τὰ σημάδια τῆς πυρκαγιᾶς. Ἀπὸ τὸν ἐπάνω ὄροφο βρέθηκαν πεσμένα στὸ διάδραμα κομμάτια ἀπὸ κόκκινο κονίαμα, λαβὴ πέτρινου ἀγγείου, γυάλινη περόνη, κομμάτια ὀστῶν μαζὶ μὲ πολλὲς πέτρες καὶ τοῦβλα. Τὸ δάπεδο τοῦ προθαλάμου κοσμοῦσαν ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ τελείωνε 6 στυλοβάτης καὶ κάθετα σ᾿ αὐτὸν μέχρι σχεδὸν τὸ πολύθυρο, ποὺ ἀνοίγεται βόρειά του στὸν ἄλλο μεγάλο χῶρο 3, τέσσερα διάχωμα περιβαλλόμενα ἀπὸ κόκκινες ταινίες κονιάματος, ἀνάλογα μ᾿ αὐτὰ τοῦ ἀνακτόρου τῆς Ζάκρου. Τὸ μεταξὺ τῶν κονιαμάτων διάστημα θὰ σκεπαζόταν ἴσως μὲ ψάθα, ξύλο ἢ ἀκόμη καὶ κερὶ (carnauba), ὅπως πιστεύει γιὰ τὸ ἀνάκτορο τῆς Ζάκρου ὁ Ν. Πλάτων 1.

Στὸ βόρεια τμῆμα τοῦ προθαλάμου καὶ μεταξὺ αὐτοῦ καὶ τοῦ χώρου 3 ὑπάρχει πολύθυρα μὲ δύο παραστάδες σχήματος Ι καὶ δύο σχήματος ], οἱ πρῶτες στὴ μέση καὶ οἱ δεύτερες στὰ πλάγια κατασκευασμένες ἀπὸ γυψόλιθα.

Ἀπ᾿ αὐτὲς ἡ ἀνατολικὴ εἶναι ἰσχυρὰ καμένη. Πάνω στὶς πλάκες βρέθηκε τροπιδωτὸ κύπελλα, κομμάτια δρείας κρυστάλλου καὶ χαλκοῦ. Ταινίες διαχωριστικὲς ἀπὸ κονίαμα βρέθηκαν καὶ στὸ χῶρο 3, ὁ ὁποτος μὲ ἄλλο πολύθυρα ἀνατολικὰ ὁδηγεῖ στὰ ἀνατολικὰ διαμερίσματα. Ἀπὸ τὸ βορειότερα τμῆμα του ξεκινοῦν δυὸ διάδρομοι (χῶρος 4 καὶ 5), ἐνῶ μιὰ θύρα στὸ ΒΔ τμῆμα ὁδηγεῖ σὲ στενὸ χὦρα 6 καὶ εὐρύχωρη αἴθουσα 7, ὅπου βρέθηκαν γυψόλιθοι ἀπὸ πολύθυρο ἢ πεσσό, πεσμέναι τοῖχοι ἐπάνω ὀρόφου καὶ στὸ ΒΑ τμῆμα μιὰ θύρα. Στὸ ΒΑ᾿τμῆμα τοῦ χώρου 7 ὑπάρχει πρόσβαση πρὸς τὸ χῶρα 5 μὲ μιὰ θύρα.

Δυτικὰ ἀπὸ τὸ τμῆμα ποὺ περιγράφηκε σκάφτηκαν τρεῖς ἄλλοι χῶροι (8 - 10) ποὺ δὲν ἐπικοινωνοῦν μὲ τοὺς προηγούμενους, δεῖγμα τοῦ μεγέθους τοῦ κτηρίου. Γιὰ τὸ χώρα 8, ἀκριβῶς δυτικὰ τῆς εἰσόδου, δὲν ὑπάρχουν στοιχεῖα γιὰ τὴ χρήση του. Ἀπ᾿ αὐτὸν ξεκινάει ἕνας διάδρομος 9 ποὺ στὸ βορειότερο τμῆμα τοῦ δυτικοῦ τοίχου του βρέθηκε πλινθόκτιστα διαχώρισμα, στὸν πυθμένα τοῦ ὁποίου ἀκουμπισμένα σὲ λίθινη πλάκα στὸ ὕψος τοῦ δαπέδου μὲ ὀρθογώνια κοιλότητα βρέθηκε πλῆθος κωνικῶν κυπέλλων ἀναστραμμένων.

Ἀμέσως μετὰ τὸ διάδραμο καὶ στὴ γωνία του θύρα ὁδηγεῖ σὲ εὐρύχωρα δωμάτια 10 στὰ ἀνώτερα στρώματα τοῦ ὁποίου βρέθηκε τὸ περιεχόμενο ἱεροῦ ποὺ ὑπῆρχε στὸ δεύτερο δροφα. Συγκεκριμένα βρέθηκαν μεγάλη λίθινη τράπεζα θυσιῶν (διαστ. 1.66 X 0.55 X 0.19 μ.), 30 περίπου τριποδικέ τράπεζες ἀπὸ κονίαμα, δύο κέρατα καθοσιώσεως καὶ μία σφραγίδα φακοειδής διαμέ {σελ. 335}τρου 0.157 μ. μὲ παράσταση ταύρου ποὺ τρέχει πρὸς τ᾿ ἀριστερά, ἐνῶ πάνω ἀπ᾿ αὑτὸν ὑπάρχει φυτό. Η ἀποτύπωση τῶν πεσμένων λίθων ἔδειξε ὅτι ὁ ἐπάνω ὄροφος ῆταν χωρισμένος στὰ δύο μὲ ἐγκάρσιο τοῖχο κατευθυνόμενο ἀπὸ τὰ ἀνατολικὰ πρὸς τὰ δυτικά. Πιθανῶς ἀπὸ τὸν ἐπάνω ὄροφο προέρχονται ἀκόμη χάλκινη λαβὴ λέβητος καὶ τεράστια κωνικὴ βάση ἀπὸ πωρόλιθο ποὺ βρέθηκε ἀνατολικὰ ἀπὸ τὸ πλακόστρωτο τοῦ ἰσογείου. Κοντά της βρέθηκαν ἀβαθὴς λεκάνη μὲ πλαστικὰ «κουμπιὰ» στὸ χεῖλος, πρώιμα νεοανακτορικὰ κύπελλα μὲ διακόσμηση λευκῆς σπείρας καὶ κυματοειδῆ χείλη καθὼς καὶ μολύβδινες πλάκες στὸ ΒΔ τμῆμα καὶ πολλὰ κομμάτια ἀπὸ μολύβι.

Στὸν ἰσόγειο χῶρο εἶναι ἔντονα τὰ ἴχνη τῆς καταστροφῆς ὅπως καὶ στὸ χὥρο 2 ὅπου ἡ πυρκαγιὰ ἀσβεστοποίησε τὶς πέτρες. Ο νότιος τοῖχος τοῦ χώρου 10 εἶχε παράθυρο καὶ ἀνατολικότερα θύρα κοντὰ στὴν ὁποία βρέθηκε κομμάτι κυάνου, ὅπως καὶ στὸ χῶρο 2, ἐνῶ ἕνας δεύτερος τοῖχος (ὁ δυτικὸς) μὲ ἄνοιγμα καὶ ἴχνη ξυλοδεσιάς (σὲ ἀπόσταση 5.83 μ. ἀπὸ τὸν ἀνατολικὰ) ἔφερε ἴσως κίονες καὶ ἐπιστύλιο, ποὺ θυμίζουν τὶς δεξαμενὲς καθαρμὦν. Κοντὰ σ᾿ αὐτὸν τὸν τοῖχο βρέθηκε ὄστρακα μὲ καλαμοειδἠ. Κάτω ἀπὸ τὸ ἄνοιγμα αὐτὸ ἀλλὰ καὶ σὲ ὅλο τὸ μῆκος τοῦ δυτικοῦ, βόρειου καὶ ἀνατολικοῦ τοίχου ὑπῆρχαν θρανία ἐπενδεδυμένα μὲ γυψολιθικὲς πλάκες ποὺ στὸ τελείωμά τους εἶχαν ταινίες μὲ κονίαμα. Ἀνατολικὰ τῆς θύρας τοῦ δυτικοῦ δωματίου βρέθηκε περόνη σὰν κι αὐτὴ τοῦ χώρου 2, ἐνῶ σ᾿ ὅλο τὸ χῶρο βρέθηκαν πολλὰ καμένα ὀστὰ καὶ πέτρες. Τὸ κέντρο τοῦ δωματίου κοσμοῦσε πλακόστρωτο ἀπὸ γαλαζωπὲς πέτρες μὲ κόκκινες φλέβες, ποὺ μεταξύ τους καὶ στὸ περιθώριο περιβάλλονταν ἀπὸ πλαίσια μὲ χρωματιστὰ κονιάματα. Στὴ βόρεια πλευρὰ τοῦ τετραγώνου

ἀναφάνηκε δάπεδο ἀπὸ σκληρὸ ἀσβέστη καὶ διάχωρο ποὺ ἡ ἀνατολικὴ καὶ δυτικἠ του πλευρὰ ἦταν ὑπερυψωμένες. Πάνω στὸ δάπεδο βρέθηκαν δύο δακτύλιοι ἀπὸ πέτρα καὶ ἕνας ἀπὸ ἐλεφαντόδοντο διαμ. 0.021 - 0.023 μ. Στὸ νοτιοανατολικὸ τμῆμα τοῦ τετραγώνου βρέθηκε ἀγγεῖα ἀπὸ φλεβωτὸ μάρμαρο 1, ὕψους 0.155 μ., πλάτους 0.21 μ. καὶ μήκους 0.35 μ., μέσα στὸ ὁποῖο ὑπῆρχε ὄστρεα τρίτωνα. Νοτιοδυτικὰ τοῦ πλακόστρωτου βρέθηκε χάλκινη γλυφίδα καὶ ὄστρακα ΥΜ Ι περιόδου μὲ σπεῖρες. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δύο ἀμφορεῖς 2, ὕψους 0.47 μ., 0.52 μ. ἀντίστοιχα ποὺ βρέθηκαν νότια ἀπὸ τὸ δωμάτια 10 στὸ χῶρο 11 ἦταν ΥΜΙ περιόδου μὲ διακόσμηση ἀπὸ τρέχουσα σπείρα καὶ κλαδιά.

Όπως εἶναι γνωστὸ τὸ 1976 - 1977 ἔγιναν προπαρασκευαστικὲς ἐργασίες καὶ συστηματικὸ τυπογραφικὸ διάγραμμα τῶν ΜΜ ΠΙβ - ΥΜ Ια ὁρατῶν λειψάνων τῶν Ἀρχανῶν, τὰ ὁποῖα τοποθετήθηκαν σὲ κάναβο μὲ 2.500 τετρά {σελ. 336} γωνα πλευρᾶς ἑνὸς μέτρου τὸ καθένα 1. Στὸν κάναβο εἶχε τοποθετηθεῖ καὶ τὸ οἰκόπεδα ποὺ ἀνασκάφηκε ἐφέτος, ποὺ ὅπως ἀναφέρθηκε βρίσκεται στὰ ΝΔ τῆς ἀνασκαφῆς τῆς Περιηγητικῆς Λέσχης, τῆς ὁποίας τὰ συμπεράσματα ἀναφέρθηκαν περιληπτικὰ πιὸ πάνω. Τὸ 1978 ἔγινε στρωματογραφικὴ τομὴ στὸ ΒΔ τμῆμα τοῦ οἰκοπέδου τέως ἰδιοκτησίας Ν. Φουντουλάκη 2, ποὺ ἀποκάλυψε ἕξι διαφορετικὰ στρώματα, ἀπὸ τὴ σημερινὴ ἐποχὴ μέχρι καὶ τὰ ΥΜ Ια χρόνια, ὅπου βρέθηκαν καὶ οἶκοδομικὰ λείψανα.

Κατὰ τὴ φετινὴ ἀνασκαφικὴ περίοδο ἀνασκάφηκε ὁ χῶρος Α, ΝΑ καὶ Ν τῆς τομῆς τοῦ 1978. Στὸ οἰκόπεδα ποὺ ἔχει διαστάσεις 16 X 10 μ. ἀνασκάφηκαν τρία στρώματα: ἀρχικὰ στρώματα ἐπιφανειακά, πολὺ διαταραγμένα, στὴ συνέχεια στρῶμα ποὺ ἀνήκει στὴν ἑλληνορωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ τέλος μυκηναϊκὸ στρῶμα.

,Ἐπιφανειακὸ στρῶμα

Τὸ ἐπιφανειακὸ στρῶμα ἦταν, ὅπως ἀναφέρθηκε, τὸ πιὸ διαταραγμένο. Εἶχε πάχος 0.67 x 0.80 μ. καὶ ἡ ἀφαίρεσἣ του ἄρχισε ἀπὸ τὰ δυτικὰ τοῦ οίκοπέδου μὲ κατεύθυνση πρὸς τὰ ἀνατολικά. Στὰ ἀνώτερα ἐπίπεδα παρατηρήθηκε ὅτι τὸ χῶμα στὰ δυτικὰ ἦταν σκληρὸ καὶ ξερό, καστανοῦ χρώματος. Όσο όμως ἡ ἀφαίρεση τοῦ στρώματος συνέχιζε πρὸς τὰ βόρεια, τὸ χῶμα γινόταν μαλακότερο καὶ σκαβόταν εὐκολότερα καὶ μάλιστα κατὰ μῆκος τοῦ βορειότερου ἄκρου καὶ στὴ ΝΔ γωνία τοῦ χώρου τὸ χῶμα ἦταν μαλακὸ καστανοῦ χρώματος. Ἐδῶ ἀκριβῶς ἐμφανίστηκε ἤδη ἀπὸ τὰ ἀνώτερα αὐτὰ ἐπίπεδα τοῦ ἐπιφανειακοῦ στρώματος ἡ πρώτη ἀπὸ πέντε πεσμένες τεράστιες πωρολιθικὲς πέτρες ὅμοιες μὲ τοὺς λίθους τοῦ κτηρίου στὰ ΒΑ, ποὺ ἀνασκάφηκε τὸ 1964 - 6.

Κάτω ἀπὸ ὄγκους χώματος ἐμφανίστηκε ἕνα στρῶμα μικρῶν λίθων ποῦ εἶχε πάχος περίπου 0.18 μ. Οἱ λίθοι αὐτοί, κυρίως ἀργοὶ λίθοι καὶ πωρόλιθοι, συνδέονταν μεταξύ τους μὲ ο-κληρὸ χῶμα (τὸ ὀνομαζόμενο (ικατριάυ), εἶχαν διαστάσεις ἀπὸ Ο.10 - 0.20 μ. καὶ χρησιμοποιήθηκαν ὅπως φαίνεται γιὰ τὸ σφράγισμα τοῦ κατώτερου χώρου. Η χρωματικὴ ποικιλία ποὺ ἐμφάνιζαν ὀφειλόταν μάλλον σὲ κάψιμο. Χαρακτηριστικὸ εἶναι ὅτι οἱ μικροὶ αὐτοὶ λίθοι δὲν παρουσιάζονταν o" ὅλα τὰ σημεῖα τοῦ στρώματος ἀλλὰ περιορίζονταν σὲ ὅλο τὸ ἀνατολικὸ τμῆμα, ἐνῶ στὸ δυτικὸ ἐμφανίζονταν κυρίως μόνο κατὰ μῆκος τοῦ νότιου ὁρίου τῆς ἀνασκαφῆς. Τὸ στρῶμα μικρῶν λίθων ἦταν λεπτότερο στὴ ΝΑ γωνία ὅπου εἶχε πάχος 0.18 μ. περίπου, ἐνῶ πάχαινε ὅσο κατευθυνόταν πρὸς τὴ ΝΔ γωνία, ὅπου τὸ πάχος του ἔφθανε τὰ 0.30 μ. Η αὔξηση αὐτὴ τοῦ πάχους τοῦ στρώματος τῶν μικρῶν λίθων πρὸς τὰ δυτικὰ ἔχει σχέση {σελ. 337} μὲ τὴ φυσικὴ κλίση τοῦ λόφου, ἐπίσης πρὸς τὰ δυτικά. Εἶναι ἑπομένως σαφὲς τώρα ὅτι τὸ στρῶμα μικρῶν λίθων ἦταν παχύτερο ὅσο κατευθυνόταν πρὸς τὰ δυτικὰ γιὰ νὰ φέρει σὲ ἴδιο ἐπίπεδο τὸ χῶρο ποὺ ἔκλινε περισσότερο πρὸς τὴν ἴδια κατεύθυνση. Τέλος πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι στὸ κατώτερα τμῆμα τοῦ στρώματος μικρῶν λίθων ὑπῆρχαν ἐπίσης λίθοι μέτριου μεγέθους καθὼς καὶ διάσπαρτες μεγάλες πέτρες. Στὸ βορειοδυτικὰ τμῆμα τοῦ χώρου δὲν ἐμφανίστηκαν μικροὶ λίθοι, καὶ τὸ χῶμα ἦταν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον μαλακό. Ὑπῆρχαν μόνο μερικοὶ χαλαροὶ λίθοι, ποὺ μετὰ τὴν ἀφαίρεσή τους ἀποκάλυψαν δύο δουλεμένες πέτρες. Τέλος παρατηρήθηκε ὅτι μικροὶ λίθοι δὲν ὑπῆρχαν καὶ στὸ κεντρικὸ τμῆμα τοῦ χώρου καὶ ἰδιαίτερα στὸ βορειοανατολικὸ τμῆμα του, ὅπου ἐμφανίστηκαν μόνο μερικὲς χαλαρὲς πέτρες καὶ τὸ χῶμα ἦταν κοκκινωπό.

Τὰ ὄστρακα καὶ τὰ εὑρήματα στὸ ἐπιφανειακὸ στρῶμα δίνουν μὲ μεγάλη σαφήνεια τὴν εἰκόνα τῆς ἔντονης διατάραξης ποὺ ἦταν ἐμφανὴς σὲ ὅλο τὸ χῶρο καὶ ἰδιαίτερα βέβαια στὴν ἐπιφάνεια. Περισσότερα στὰ ἀνώτερα καὶ λιγότερο στὰ κατώτερα ἐπίπεδα τοῦ στρώματος συλλέχθηκαν σιδερένια ἀντικείμενα, ὅπως κάλυκες, σφαῖρες καὶ ἐλάσματα κυρίως στὸ χῶρο ὅπου ἀργότερα διαπιστώθηκε ἡ θέση γερμανικοῦ χαρακώματος, ἐνῶ διάσπαρτα στὸ χῶρο συλλέχθηκαν καρφιά, χάλκινα ἐλάσματα σὲ διάφορα σχήματα, τεμάχια σύγχρονου δαπέδου καὶ κονιάματος καθὼς καὶ ὀστὰ ζώων, τεμάχια γυαλιοῦ καὶ τέσσερα νομίσματα. Τὸ ἕνα φέρει τὴν ἐπιγραφὴ «Κρητικὴ πολιτεία 1900», τὸ δεύτερο φέρει τὴν Ἀθηνᾶ ἐμπρὸς καὶ τὴν ἐπιγραφὴ «Ἑλληνικὴ Δημοκρατία 1926» στὴν περιφέρεια καὶ «δύο δραχμαὶ» στὸ κέντρα τοῦ ὄπισθότυπου, τὸ τρίτο εἶναι 50 λεπτῶν μὲ τὴν ἐπιγραφὴ «Ἑλληνικὴ Δημοκρατία» καὶ τὸ τέταρτο εἶναι πολὺ φθαρμένα. Στὸ ἴδιο στρῶμα καὶ στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα βρέθηκε ἐλαφρὰ σπασμένη δισκοειδὴς Ἀννίβα μὲ διαμπερὴ ὄπή, ὑστερομινωϊκῶν χρόνων 1. Η εὕρεση ὑστερομινωϊκῆς Ἀννίβας σὲ ἐπιφανειακὸ στρῶμα καὶ μάλιστα ἀνάμεσα σὲ πλῆθος σύγχρονων ἀντικειμένων ἔδειξε ἀκόμα μιὰ φορὰ τὴν ἔντονη διατάραξη τῶν στρωμάτων. Ἀκόμη βρέθηκε ἔνας χάλκινος σταυρὸς καθὼς καὶ τὸ μισὸ ἀπὸ λίθινο, μυκηναϊκὸ διάτρητο πέλεκυ, παρόμοιο μ᾿ ἐκεῖνο ποὺ βρέθηκε στὴν Ἀχαΐα 2. Τέλος συλλέχθηκαν ἀντικείμενα ἀπὸ τσίγκο, σύγχρονα κουμπιὰ καὶ δόντια κάπρου ὅμοια μ᾿ ἐκεῖνα ποὺ βρέθηκαν τελευταῖα σὲ ὑστερομινωϊκὸ τάφο τοῦ Πόρου (Ηρακλείου 3. Η τομὴ τῶν δοντιῶν αὐτῶν εἶναι διαφορετικὴ ἀπὸ ἐκείνη τῶν μυκηναϊκῶν, ποὺ χρονολογοῦνται στὴν ΥΕ ΙΙΙα ἐποχή. Τὰ δόντια ποὺ βρέθηκαν ἐδῶ χρονολογοῦνται στὰ ΥΜ Ια χρόνια καὶ ἀνήκουν σὲ τύπο κράνους διαφορετικὸ ἀπὸ τὰ μυκηναϊκά 4. Τὸ πιὸ σημαντικὸ ἔρημα τοῦ ἐπιφάνειακοῦ στρώματος εἶναι λάμπα ἀπὸ κροκαλοπαγὴ κόκ {σελ. 338} κινη πέτρα (breccia) ποὺ σώζεται ἀποσπασματικὰ σὲ τρία τμήματα. Τὸ πρῶτο τμῆμα (διαστάσεων: μέγ. ὕψ. 0.109, μέγ. πάχους 0.056 μ.) προέρχεται ἀπὸ τὸ μέσο τοῦ κυλίνδρου στηρίξεως, συγκεκριμένα ἀπὸ τὸ πλαστικὸ δαχτυλίδι ποὺ σχηματίζεται. Ἀπὸ αὐτὸ τὸ τμῆμα φαίνεται ὅτι ὁ κύλινδρος στηρίξεως εἶχε διάμ. 0.10 μ. Τὸ δεύτερο τμῆμα (διαστ.: μέγ. ὕψους 0.155, μέγ. πάχους 0.094 μ.) προέρχεται ἐπίσης ἀπὸ τὸν κύλινδρο στηρίξεως, ποὺ στὴν πλάγια πλευρά του καμπυλώνει ἀρκετά. Πρόκειται δηλαδὴ γιὰ τὸ σημεῖο ὅπου ἄρχιζε τὸ ἐπάνω ἢ τὸ κάτω μέρος τῆς λάμπας. Η ἀνώτερη ἐπιφάνεια τοῦ τμήματος αὐτοῦ εἶναι ἐπίπεδη καὶ καμπυλώνει ἐλαφρὰ στὴν ἄκρη, γί αὐτὸ φαίνεται πιθανότερο νὰ προέρχεται ἀπὸ τὸ κάτω μέρος τῆς λάμπας. Τὰ δύο αὐτὰ τμήματα βρέθηκαν σὲ βάθος περίπου 0.62 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους, σχεδὸν παράλληλα μὲ τὸ ἀνατολικὸ δριο τοῦ χώρου σὲ ἀπόσταση περίπου ἑνὸς μέτρου τὸ ἕνα ἀπὸ τὸ ἄλλο. Τὸ τρίτο τεμάχιο τῆς λάμπας βρέθηκε ἀργότερα, στὸ ἑπόμενο στρῶμα, σὲ βάθος σχεδὸν 0.70 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους. - Ἔχει διαστάσεις: μέγ. μῆκος 0.064 μ., μέγ. ὕψος 0.045 μ. καὶ μέγ. πάχος 0.019 μ. καὶ προέρχεται ἀπὸ τὸ περιχείλωμα ἢ τὴ βάση τῆς λάμπας. Ἔχει τέσσερεις ὁριζόντιες πλαστικὲς ταινίες ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἡ κατώτερη εἶναι λίγο μεγαλύτερη. Καὶ οἱ τέσσερεις ταινίες εἶναι πολὺ φθαρμένες. Τέλος ἀνάμεσα στὰ εὑρήματα τοῦ στρώματος σημειώνεται καὶ λίθινη βάση διπλοῦ πέλεκυ (διαστάσεων: μέγ. μῆκος 0.094, μέγ. πλάτος 0.058, μέγ. ὕψος 0.025 μ.) ἀπὸ λευκὸ μάρμαρο μὲ γκρίζες φλέβες. Σώζεται κατὰ τὸ ἕνα τέταρτο, φέρει τρεῖς βαθμίδες καὶ διαμπερὴ ὀπὴ διαμέτρου 0.013 μ. περίπου στὴν ἐπάνω ἐπιφάνειά της. Δύο μικρὲς ὀπὲς ὑπάρχουν καὶ στὴν κάτω ἐπιφάνεια στὴ μιὰ πλευρὰ καὶ φαίνεται ὅτι χρησίμευαν γιὰ νὰ στηρίζεται ὁλόκληρη ἡ βάση κάπου.

Ὅπως τὰ ἀντικείμενα ποὺ ἀναφέρθηκαν ἔτσι καὶ τὰ ὄστρακα ποὺ συλλέχθηκαν στὸ ἐπιφάνειακὸ στρῶμα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Στὰ ἀνώτερα ἐπίπεδα τοῦ στρώματος βρέθηκαν ὄστρακα ἀπὸ λεπτὰ καὶ χονδροειδὴ σύγχρονα ἀγγεῖα καθὼς καὶ ἄλλα μὲ χαρακτηριστικὴ διακόσμηση ripp1e ἢ μὲ τὸ μοτίβο τῆς ἱχθυάκανθας. Συλλέχθηκαν ἐπίσης καὶ ἄλλα ὄστρακα ἀπὸ μαυρισμένα σκεύη μαζὶ μὲ βυζαντινὰ καὶ τούρκικα μὲ ἐφυάλωση καθὼς καὶ βάσεις μυκηναϊκῶν κυλίκων ἐνῶ στὸ δυτικότερο τμῆμα τῆς βόρειας πλευρᾶς τοῦ χώρου σὲ βάθος περίπου 0.62 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους ἐμφανίστηκαν συγχρόνως ὄστρακα ἀπὸ καδόσχημα ἀγγεῖα, πόδια ἀπὸ μυκηναϊκὲς κύλικες, μινωικὰ ὄστρακα καὶ χοντρὰ κεραμίδια.

Ελληνορωμαϊκὸ στρῶμα

Τὸ στρῶμα αὺτὸ ἀρχίζει κάτω ἀπὸ τὸ ἐπιφανειακὸ σὲ βάθος 0,67 - 0.80 μ. καὶ τελειώνει σὲ βάθος 1.10 - 1.22 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους. Στὸ στρῶμα αὐτὸ ποὺ ἡ διατάραξη δὲν ἦταν τόσο ἔντονη ὅσο στὸ ἐπιφανειακό, {σελ. 339}ἐμφανίστηκαν καὶ τὰ πρῶτα οἰκοδομικὰ λείψανα ποὺ ἀνήκουν μᾶλλον στὴν ἑλληνορωμαϊκὴ ἐποχή.

Στὰ ἀνώτερα ἐπίπεδα αὐτοῦ τοῦ στρώματος, ἰδιαίτερα στὸ ΝΑ τμῆμα, φάνηκαν πέτρες μεσαίου μεγέθους, ὅπως αὐτὲς ποὺ ἀναφέρθηκαν στὰ κατώτερα ἐπίπεδα τοῦ ἐπιφάνειακοῦ στρώματος. Μεταξύ τους δὲν ὑπάρχει συνδετικὴ θλη κι ἔτσι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀποτελοῦν συνέχεια τοῦ σφραγίσματος μικρῶν λίθων τοῦ προηγούμενου στρώματος. Εἶναι πιθανότερο ὅτι προέρχονται ἀπὸ γκρέμισμα τοίχων. Στὸ κέντρο καὶ ΒΑ συλλέχθηκαν κομμάτια σχιστολίθου ἐνῶ ΝΑ βρέθηκαν πωρολιθικὲς πέτρες. Ἐπίσης στὸ κέντρο καὶ μὲ κατεύθυνση πρὸς Δ καὶ ΝΔ ἐμφανίστηκαν ἀραιὰ μικροὶ λίθοι ἐνῶ στὴ ΝΔ γωνία φάνηκαν καλύτερα οἱ τέσσερεις πεσμένοι λίθοι ποὺ σημειώθηκαν πιὸ πάνω καὶ ἕνας πέμπτος. Τὸ χῶμα γενικὰ ἦταν μαλακὸ καὶ καστανὸ ἐκτὸς ἀπὸ τὸ χῶρο τῆς ΒΑ γωνίας ὅπου ἦταν κοκκινωπό, πρᾶγμα ποὺ ἴσως ὀφείλεται σὲ λιωμένα κεραμίδια ἢ τοῦβλα. Στὴ ΒΑ γωνία ἐπίσης ἐμφανίστηκαν μιὰ πράσινη μαρμάρινη πλάκα καὶ μιὰ κόκκινη σχιστολιθική.

Οἱ πρῶτοι τοῖχοι ποὺ φάνηκαν ὅπως σημειώθηκε σ᾿ αὐτὸ τὸ στρῶμα εἶναι τρεῖς. Δύο ἀπὸ τοὺς τοίχους (τοῖχος α, τοῖχος γ) βρέθηκαν στὸ ἀνατολικὰ τμῆμα τοῦ χώρου ἐνῶ ὁ τρίτος (τοῖχος β) στὸ δυτικό. Ο τοῖχος α εἶχε κατεύθυνση ἀπὸ τὰ Α πρὸς τὰ Δ, ἐνῶ ὁ τοῖχος γ κατεύθυνση ἀπὸ Ν πρὸς Β. Τέλος ὁ τοῖχος β εἶχε κατεύθυνση ἀπὸ ΒΑ πρὸς τὰ ΝΔ. Ο τοῖχος α σχημάτιζε σχεδὸν ὀρθὴ γωνία μὲ τὸν τοῒχο γ. Καὶ οἱ τρεῖς αὐτοὶ τοῖχοι ἀποτελοῦνται κυρίως ἀπὸ ἀργοὺς λίθους μεσαίου μεγέθους ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, πρόχειρα συνδεδεμένους. Ο τοῖχος α ἔχει μῆκος 2 μ. καὶ πλάτος 0.40-0.45 μ. Ο τοῖχος β ἔχει μῆκος περίπου 2.50 μ. καὶ πλάτος ἀπὸ 0.35 - 0.50 μ., ἐνῶ ὁ τοῖχος γ ἔχει μῆκος 2.10 μ. καὶ πλάτος 0.50 - 1.70 μ. Παράλληλα μὲ τὸ βόρειο δριο τοῦ ἀνασκαπτόμενου χώρου καὶ ἀμέσως ἀνατολικὰ ἀπὸ τὴ νοητὴ γραμμὴ ποὺ χωρίζει σχεδὸν στὴ μέση τὸ χῶρο βρέθηκαν νησίδες ἀπὸ πέτρες. Ο χῶρος αὐτὸς εἶχε χρησιμοποιηθεῖ, ὅπως φαίνεται, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ B' Παγκόσμιου πολέμου σὰν χαράκωμα ἀπὸ τοὺς Γερμανούς.

Ἔτσι δικαιολογεῖται καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι κυρίως στὸ χῶρο αὐτὸ βρέθηκαν κάλυκες, σφαῖρες καὶ πολλὰ σιδερένια καὶ χάλκινα ἀντικείμενα. Τὸ χῶμα καὶ οἱ νησίδες ἀπὸ τὶς πέτρες ποὺ βρέθηκαν σ᾿ αὐτὸ τὸ χῶρο ἀποτελοῦσαν μᾶλλον τὸ γέμισμα τοῦ γερμανικοῦ χαρακώματος. Τέλος πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι στὸ βάθος τοῦ χαρακώματος ἀναφάνηκαν πωρολιθικὲς πλάκες ποὺ ἀνήκουν σὲ πρωιμότερη οἰκοδομικὴ φάση.

«Οπως σημειώθηκε ἤδη, ἡ διατάραξη στὸ δεύτερο αὺτὸ στρῶμα δὲν ἦταν ὑπερβολικὰ μεγάλη, παρόλα αὐτὰ δμὼς τὸ στρῶμα δὲν ἦταν ἀμιγές, πράγμα ποὺ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὰ ὄστρακα καὶ ἀπὸ τὰ εὗρήματα. Ἀνάμεσα στὰ εὑρήματα ἀναφέρονται τρεῖς ἀγνύθες, λίθινο ἀκόνι, τὸ τρίτο κομμάτι ἀπὸ τὴ λίθινη λάμπα, ποὺ περιγράφηκε στὰ εὐρήματα τοῦ προηγούμενου στρώματος, μιὰ {σελ. 340} ρωμαϊκὴ περόνη καθὼς καὶ διάφορα σύγχρονα ἀντικείμενα. Τὰ σύγχρονα αὐτὰ ἀντικείμενα, κονσερβοκούτια ἀλλὰ καὶ ἄλλα μεταλλικὰ βρέθηκαν κυρίως στὸ χὣρο τοῦ γερμανικοῦ χαρακώματος. Στὸ Ν τμῆμα τῆς ΒΑ γωνίας ὅπου ὑπῆρχε σύγχρονη διατάραξη βρέθηκε ἕνα σκυφοειδὲς ἀγγεῖα κλασικῶν χρόνων ποὺ σώθηκε στὸ μεγαλύτερο τμῆμα του, τμῆμα ἀπὸ λίθινο βωμό, δόντια ζώων, τεμάχια γυαλιοῦ ἀπὸ ρωμαϊκὸ ἀγγεῖα, ἕνα χάλκινα δαχτυλίδι, μιὰ χάλκινη τριχολαβίδα, μερικοὶ τριπτῆρες καὶ ἀκόμη τμῆμα ἀπὸ ἕνα μελαμβαφὲς ἀγγεῖα σὲ σχῆμα ζῴου. Τὸ πλαστικὸ αὐτὸ ζωομορφικὸ ἀγγεῖα σώζει τὸ λαιμὸ καὶ τὸν ὦμο, ποὺ ἀντίστοιχα σχηματίζουν λαιμὸ καὶ σῶμα ζώου.

Στὸ κάτω ἄκρα του ὑπάρχει μικρὴ οὐρά. Τὸ ἀγγεῖα σώζει ἀκόμη ἴχνη μαύρου καὶ κόκκινου χρώματος. Τὰ ὄστρακα καὶ στὸ στρῶμα αὐτὸ ἦταν διάφορων ἐποχὥν. Ἐπιφανειακὰ ὑπῆρχαν ὄστρακα ἀπὸ χοντρὰ ἀγγεῖα ἐνῶ στὸ Ν τμῆμα τῆς ΒΑ γωνίας, περίπου στὸ χῶρο τοῦ γερμανικοῦ χαρακώματος, ὅπου διαπιστώθηκε ἡ σύγχρονη - διατάραξη, ὑπῆρχαν σύγχρονα ὄστρακα, τμῆμα ἀπὸ τούρκικο ἐφυαλωμένο πιάτο, λαβὲς ἀπὸ ἀρχαϊκὸ πιθάρι καὶ λαβὴ ἀπὸ μελαμβαφὲς πινάκια. Στὸ κέντρα καὶ μὲ κατεύθυνση πρὸς τὰ ΝΑ βρέθηκαν ὄστρακα ἐλληνιστικῶν χρόνων, ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα διακρίθηκαν ὄστρακα πίθου μὲ ἐγχάρακτη διακόσμηση καὶ λαβὴ μελαμβαφοῦς κανθάρου, ἐνῶ στὴ ΒΑ γωνία τοῦ χώρου ὑπῆρχαν λίγα ὄστρακα ἀπὸ λεπτὰ ἀγγεῖα, βάσεις κωνικῶν κυπέλλων καὶ τούρκικο ὄστρακα μὲ πλαστικὴ ἐμπίεστη διακόσμηση σὲ πλέγμα.

Στὸ Ν τμῆμα τοῦ κεντρικοῦ χώρου βρέθηκαν ἑλληνιστικὰ ὄστρακα, μιὰ λαβὴ ἀπὸ μελαμβαφὲς κλασικὸ ἀγγεῖα, λαβὴ ἀπὸ πιθάρι μὲ διακόσμηση μὲ ἐγχάρακτους κύκλους, καθὼς καὶ ἕνα βυζαντινὸ ὄστρακα μὲ λεπτὲς ἐγχάρακτες γραμμὲς στὸ χεῖλος Στὸ χῶρο γύρω ἀπὸ τοὺς μεγάλους λίθους τῆς ΝΔ γωνίας, βρέθηκαν ἀνάμεσα στὰ ὑπόλοιπα ὄστρακα λαβὴ μυκηναϊκῆς κύλικας καθὼς καὶ τμήματα ἀπὸ ὑπομινωϊκοὺς σκύφους. Μεταξὺ τῶν ὀστράκων ποὺ συλλέχτηκαν μέσα ἀπὸ τοὺς τοίχους α, β καὶ γ διακρίθηκαν κυρίως τμήματα ρωμαϊκῶν ἀγγείων, ποὺ χρονολογοῦν καὶ τοὺς τοίχους καθὼς καὶ τμήματα ἀγγείων παλαιότερων χρόνων, π.χ. μιὰ βάση μελαμβαφοῦς ἑλληνιστικοῦ ἀγγείου. Στὸ κέντρα τοῦ δυτικοῦ τμήματος τοῦ χώρου καὶ μὲ κατεύθυνση πρὸς τὰ Ν καὶ Α βρέθηκαν πόδια ἀπὸ μυκηναϊκὲς κύλικες, τμήματα πίθων, ἀνάμεικτα ἀρχαϊκὰ καὶ μινωικὰ ὄστρακα, λαβὴ ἀπὸ θυμιατήρι καθὼς καὶ τμῆμα ἀπὸ ἀρχαῖκὸ πιθάρι μὲ ἐγχάρακτη διακόσμηση ἀπὸ ὁμόκεντρους κύκλους 1. Νοτιότερα συλλέχθηκαν πολλὰ ὄστρακα ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα ξεχώρισαν πόδια χυτρῶν, ὄστρακα ἀπὸ μυκηναϊκὲς κύλικες καὶ βάσεις μινωικῶν κυπέλλων. {σελ. 341} Τέλος μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῶν τοίχων α, β καὶ γ ἄρχισε ἦ ἀφαίρεση τοῦ μυκηναϊκοῦ στρώματος.

Μυκηναϊκὸ στρῶμα

Τὸ τρίτο στρῶμα, ποὺ ἀφαιρέθηκε φέτος, κατὰ τὸ μεγαλύτερο τμῆμα του ἄρχιζε ἀπὸ βάθος 1.10 - 1.20 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους καὶ ἔφθανε μέχρι βάθος 1.64 - 1.76 μ. Σ᾿ αὐτὸ τὸ στρῶμα φάνηκαν οἱ μυκηναϊκοὶ τοῖχοι ποὺ ἀποτελοῦν καὶ τὰ δεύτερα κατὰ σειρὰ ἀρχιτεκτονικὰ λείψανα τῆς φετινῆς ἀνασκαφῆς. Ἀνάμεσα σὲ δύο ἀπὸ αὐτοὺς ὑπῆρχε πιθανῶς ἀγωγός. Η ἀνεύρεση μυκηναϊκῶν ὀστράκων ἦταν στὸ στρῶμα αὐτὸ συχνότερη, ἂν καὶ δὲν σταμάτησε ἡ εὕρεση ἀρχαϊκῶν, μινωικῶν καὶ σύγχρονων ὀστράκων. Ὅσο κι ἂν τὸ στρῶμα αὐτὸ δὲν ἦταν διαταραγμένο στὸ βαθμὸ ποὺ σημειώθηκε γιὰ τὰ δύο προηγούμενα, παρόλα αὐτὰ δὲν ἦταν καὶ ἀμιγὲς μυκηναϊκό. Συλλέχθηκε δμὼς πλῆθος μυκηναϊκῶν ὀστράκων κυρίως μέχρι βάθους 1.40 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους καὶ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα, ἀνάμεσα στοὺς μυκηναϊκοὺς τοίχους. Ἀπὸ βάθος 1.4Ο μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους καὶ κάτω ἐμφανίστηκε παράλληλα μὲ τὰ μυκηναϊκὰ καὶ μινωικὰ ὄστρακα, διατάραξη ποὺ ἐντοπίζεται στὸ δυτικὸ τμῆμα.

Οἱ τοῖχοι ἐμφανίστηκαν κυρίως στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τοῦ χώρου. Οἱ πέτρες τῆς ἀνωδομῆς τοῦ πρώτου τοίχου εἶχαν ἤδη ἀναφανεῖ ἀπὸ τὸ προηγούμενα στρῶμα σὲ βάθος 0.80 - 0.90 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους. Σ᾿ αὐτὸ τὸ στρῶμα φάνηκε καὶ τὸ ὑπόλοιπα τμῆμα τοῦ τοίχου ποὺ συνολικὰ ἔχει μῆκος 3.60 μ. καὶ πλάτος περίπου 1.10 μ. καὶ ἀποτελεῖται κυρίως ἀπὸ ἀργοὺς λίθους μεσαίου μεγέθους, ἐνῶ τὸ ἐνδιάμεσο διάστημα γεμίστηκε μὲ ἄλλες μικρὲς πέτρες καὶ χῶμα. Ο πρῶτος αὐτὸς μυκηναϊκὸς τοῖχος μὲ κατεύθυνση ἀπὸ τὰ ΒΔ πρὸς τὰ ΝΑ ὀνομάστηκε Τοῖχος 1. Δύο ἄλλοι μυκηναϊκοὶ τοῖχοι ἐμφανίστηκαν σὲ βάθος 1.10 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους. ιοιἕνας ἀπ᾿ αὐτοὺς μὲ κατεύθυνση ἀπὸ τὰ ΒΑ πρὸς τὰ ΝΔ ὀνομάστηκε Τοῖχος 2 κι ὁ ἄλλος μὲ κατεύθυνση ἀπὸ τὰ ΒΔ πρὸς τὰ ΝΑ Τοῖχος 3. Οἱ δυὸ αὐτοὶ τοῖχοι σχημάτιζαν ὀρθὴ γωνία κι ἦταν παρόμοιας κατασκευῆς μὲ τὸν πρῶτο, χτισμένοι ἀπὸ ἀργοὺς λίθους μεσαίου μεγέθους συνδεδεμένους μὲ τοῦβλα καὶ χῶμα. Ο Τοῖχος 2 ἔχει μῆκος 3.20 μ. καὶ πλάτος 1. μ. περίπου ἐνῶ ὁ Τοῖχος 3 3 μ. καὶ 1.10 μ. ἀντίστοιχα. Κάθετα στὸν Τοῖχο 1 σὲ βάθος 1.2Ο μ. περίπου ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους ἐμφανίστηκε ἕνας ἀκόμη τοῖχος ποὺ ὀνομάστηκε Τοῖχος 4, μὲ κατεύθυνση ἀπὸ τὰ ΒΑ πρὸς τὰ ΝΔ, μήκους σχεδὸν 1.90 μ. καὶ πλάτους 1 μ., κατασκευασμένος ἐπίσης ἀπὸ ἀργοὺς λίθους, μικρότερου δμὼς μεγέθους. Τέλος παράλληλα μὲ τὸν Τοῖχο 1 φάνηκε ἄλλος ἕνας μυκηναϊκὸς τοῖχος, πολὺ ἀσθενέστερος ἀπὸ τοὺς προηγούμενους, μήκους 2.80 μ. καὶ πλάτους 0.30 μ. ποὺ ὀνομάσθηκε Τοῖχος 5.

Στὴν ἀνασκαφὴ τοῦ μυκηναϊκοῦ στρώματος παρατηρήθηκε ὅτι στὴ ΒΑ γωνία {σελ. 342} τοῦ χώρου τὸ χῶμα ἦταν καὶ πάλι, ὅπως καὶ στὰ προηγούμενα στρώματα, κοκκινωπό. Στὸ χῶρο ἀνάμεσα στοὺς Τοίχους 2 καὶ 3 ὑπῆρχαν μικρὲς πέτρες, χαλαρὰ συνδεδεμένες μὲ καστανόχρωμο χῶμα, ποὺ πῆρε τὴ θέση τῆς «κατριᾶς». Ἀπὸ τὸ κέντρο τῆς νότιας πλευρᾶς, σὲ ἀπόσταση περίπου 2 μ. ἀπὸ τὸ Ν όριο τοῦ χώρου, σὲ βάθος 1.10 - 1.20 μ. περίπου ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους μὲ κατεύθυνση ἀπὸ τὰ ΝΑ πρὸς τὰ ΒΔ ὑπῆρχαν κάθετα τοποθετημένες πλάκες, ποὺ ἴσως ἀποτελοῦσαν ἀγωγό. Ἐπίσης στὸ νότιο τμῆμα τοῦ δυτικοῦ τομέα τοῦ χώρου ἐμφανίστηκαν γιὰ πρώτη φορὰ διάσπαρτοι λίθοι μικροῦ καὶ μεσαίου μεγέθους. Ἀνάμεσά τους ὑπῆρχαν λιωμένα κεραμίδια, ποὺ ἀποτελοῦσαν συσσωμάτωμα μαζὶ μὲ μικρὲς πέτρες. Οἱ λίθοι αὐτοὶ προέρχονται μάλλον ἀπὸ τὸ γκρέμισμα τοίχων. Διάσπαρτοι λίθοι μεσαίου μεγέθους βρέθηκαν καὶ Α τῆς τομῆς τοῦ 1978 καὶ στὸ ἴδιο βάθος. Τέλος γιὰ τὸν δυτικὸ τομέα πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἀνατολικὰ τῶν πέντε μεγάλων λίθων τῆς ΝΔ γωνίας τὸ χῶμα ἦταν ἀνοιχτὸ καστανό, ὑπῆρχαν σχιστόλιθοι, τοῦβλα καὶ κομμάτια καμένης ύλης, ἐνῶ δὲν ὑπῆρχαν πέτρες.

Στὰ κατώτερα ἐπίπεδα τοῦ Μυκηναικού στρώματος στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα, ἀνάμεσα στὸν Τοῖχο 2 καὶ στὸν Τοῖχο 3 καὶ λίγο δυτικότερα ἐμφανίστηκαν κομμάτια ἀπὸ καμένες πλίνθους καὶ λαξευμένες πέτρες ἐνῶ νοτιότερα ἀνάμεσα στοὺς ἴδιους τοίχους καὶ τὸ γερμανικὸ χαράκωμα βρέθηκαν πέτρες μεσαίου μεγέθους, τοῦβλα καθὼς καὶ ἀπολεπίσματα σχιστολίθων. Στὸν ἴδιο χὢρο καὶ λίγο βαθύτερα ἀναφάνηκε πέτρα μὲ κόκκινο κονίανα, πλίνθοι, πεσμένοι ἴσως ἀπὸ τὸν τοῖχο 3 καὶ ἀπολεπίσματα σχιστολίθων. Ἀπολεπίσματα σχιστολίθων, λίθοι μεσαίου μεγέθους καθὼς καὶ καμένες πλίνθοι βρέθηκαν καὶ στὸ ΝΑ τμῆμα τοῦ χώρου, γύρω ἀπὸ τοὺς Τοίχους 1, 4 καὶ 5, ποὺ ἴσως προέρχονται ἀπὸ τὴ διάλυση τῶν τοίχων. Η παρατήρηση αὐτὴ μπορεῖ νὰ γενικευθεῖ γιὰ ὁλόκληρα τὸ στρῶμα, γιατὶ καὶ οϊ λίθοι μεσαίου μεγέθους καὶ αἱ πλίνθοι ποὺ ἐμφανίστηκαν πεσμένοι ἀνάμεσα στοὺς μυκηναϊκοὺς τοίχους ἀλλὰ καὶ στὸ δυτικὸ τμῆμα τοῦ χώρου προῆλθαν μάλλον ἀπὸ τὴν καταστροφὴ αὐτῶν τῶν τοίχων καὶ δὲν εἶχαν σχέση μὲ τοὺς μικροῦ μεγέθους λίθους τῶν ἀνωτέρων στρωμάτων. Εἰδικότερα γιὰ τὶς σχιστολιθικέ πλάκες καὶ τὰ ἀπολεπίσματα σχιστολίθων ποὺ βρέθηκαν στὸ ἴδιο ὕψος μὲ τὴν ἀνωδομὴ τῶν μυκηναϊκῶν τοίχων μπορεῖ νὰ ὑποτεθεῖ ὅτι προέρχονται ἀπὸ τὴν καταστροφὴ τοῦ δαπέδου τοῦ ἄνω ὀρόφου.

Σὲ βάθος περίπου 1.40 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους ἐμφανίστηκε ἡ ἀνώτερη σωζόμενη ἐπιφάνεια τοίχου μὲ κατεύθυνση ἀπὸ Β πρὸς Ν, περίπου στὸν ἄξονα ποὺ χωρίζει τὸ χῶρο σὲ δύο ἴσα τμήματα. Ο τοῖχος αὐτός, ὅπως φάνηκε στὴ συνέχεια τῆς ἀνασκαφῆς ἦταν χτισμένος ἀπὸ μεγάλους λαξευτοὺς πωρολίθους καὶ πρέπει νὰ ἀνήκει σὲ μινωικὸ οἰκοδόμημα, δηλαδὴ σὲ προηγούμενη οἰκοδομικὴ φράση. Συνέχεια μὲ τὸν τοῖχο πρέπει νὰ ἀποτελεῖ πωρολιθικὴ πλάκα ποὺ ἐμφανίστηκε στὸ Β δριο τοῦ κανάβου. Στὸ ἴδιο κτήριο πρέπει νὰ ἀνήκουν καὶ δύο ἀκόμη πωρολιθικὲς πλάκες ποὺ φάνηκαν ἀνατολικὰ τῆς {σελ. 343} προηγούμενης σὲ ἀπόσταση 2 μ. περίπου ἀπ᾿ αὐτήν. Στὰ νότια τῆς μιᾶς ἀπ᾿ αὐτὲς δέθηκαν σχιστολιθικέ πλάκες καὶ στὴν ἐπάνω ἐπιφάνειά της κανίαμα. Παράλληλα μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ τοίχου καὶ τῶν πλακῶν ἄρχισε καὶ ἡ ἀνεύρεση μινωικῶν ὃστράκων. Ἔτσι διαπιστώθηκε ὅτι τὸ μινωικὸ στρῶμα ἐμφανίζεται ἐνῶ στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα δὲν ἔχει τελειώσει ἀκόμη ἡ ἀφαίρεση τοῦ μυκηναϊκοῦ καὶ δὲν ἔχουν ἀναφανεῖ τὰ θεμέλια τῶν μυκηναϊκῶν τοίχων. Στὸ κέντρα δμὼς ὅπου φαίνεται ὅτι ἀρχίζει πιὰ ἡ ἐμφάνιση τοῦ μινωικοῦ στρώματος, φάνηκαν ἴχνη μυκηναϊκοῦ δαπέδου.

Τὰ κεραμεικὰ καὶ τὰ ὑπόλοιπα εὐρήματα στὸ στρῶμα αὐτὸ εἶναι καὶ τὰ σημαντικότερα σ᾿ ὁλόκληρα τὸ χῶρο. Ἰδιαίτερα ἐντυπωσιακὸ ἦταν ἐδῶ τὸ πλῆθος τῶν ὀστράκων ἀπὸ μυκηναϊκὲς κύλικες. Συλλέχθηκαν πλῆθος ἀπὸ χείλη, βάσεις καὶ τμήματα τοιχωμάτων ἀπὸ ὑψίπαδες καὶ χαμηλὲς κύλικες. Ἀνάμεσα στὰ ὑπόλοιπα εὐρήματα ἀναφέρονται ἕνα πήλινα βούκρανα μικροῦ μεγέθους ποὺ βρέθηκε ἀνάμεσα στοὺς Τοίχους 2 καὶ 3, μιὰ δισκοειδὴς καὶ μιὰ πυραμιδικὴ Ἀννίβα στὸ νότιο τμῆμα τοῦ δυτικοῦ τομέα, καθὼς καὶ μιὰ ἀμυγδαλόσχημη σφραγίδα (μῆκος 0.019, πλάτος 0.014, πάχος 0.007 μ.) ἀπὸ αἱματίτη. Στὴ σφραγιστική της ἐπιφάνεια ἔχουν χαραχθεῖ γραμμικὰ θέματα μὲ λαξὲς καὶ ὁριζόντιες γραμμὲς ποὺ διασταυρώνονται μεταξὺ τους, ἐνῶ τὸ κεντρικὸ σχῆμα εἶναι τραπέζια ποὺ γεμίζεται ἀπὸ δικτυωτό. Στὸν ἴδιο χῶρο βρέθηκαν ἐπίσης τμῆμα λίθινου ἀγγείου, πυρήνας ὄψιανοῦ, δύο λίθινοι τριπτῆρες καὶ τμῆμα τριβείου. Στὸ χῶρο ἀνατολικὰ τῆς ταμῆς τοῦ 1978 βρέθηκαν δύο δόντια ζώων, ἕνα χάλκινα ἀντικείμενα, ἕνα ἀκόνι καὶ ἕνα τμῆμα λίθινου τραπιδωταῦ ἀγγείου ἀπὸ γκρίζα πέτρα μὲ λευκὲς φλέβες. Ἀπὸ τὰ εὑρήματα τοῦ χώρου ἀνατολικὰ τῶν πέντε μεγάλων λίθων τῆς ΝΔ γωνίας ἀναφέρονται μιὰ χάντρα ἀπὸ Ὀφέλτῃ (διαστάσεων: μῆκος 0.027, πλάτος 0.025 καὶ πάχος 0.007 μ.) σὲ σχῆμα ἀμφικοίλου βωμοῦ, μιὰ σφαιρικὴ λοπάδα μὲ ἔξω νεῦον χεῖλος καὶ τρία ἄωτα κωνικὰ κύπελλα μὲ χονδρὰ ταιχώματα.

Ἀπὸ τὸ χῶρο ἀνάμεσα στὸ γερμανικὸ χαράκωμα καὶ τοὺς Τοίχους 2 καὶ 3 ἀναφέρονται ἕνα λίθινα ἀκόνι, πυρήνας ὀψιαναῦ, βάση λίθινου ἀγγείου καὶ κορμὸς πήλινου ἀνδρικοῦ εἰδωλίου σὲ στάση δέησης. Τὸ εἰδώλια δὲν σώζει τὸ κεφάλι, φαίνεται δμὼς ὅτι στὴ μέση φέρει τὴ χαρακτηριστικὴ ζώνη. Στὸ ἀμέσως κατώτερα ἐπίπεδα στὸν ἴδιο χῶρο συλλέχθηκαν ἐκτὸς τῶν ἄλλων ἕνα χάλκινα τρυπημένα ἀντικείμενα καὶ τμῆμα βάσης γιὰ ἀγγεῖα. Στὰ εὑρήματα τῆς ΝΑ γωνίας περιλαμβάνανται τμῆμα χείλους λίθινου ἀγγείου, κομμάτι τριπτήρα, τμῆμα πήλινης τράπεζας καὶ τὸ σημαντικότερο, φτερὸ ἀπὸ ἐλεφαντόδοντα (διαστάσεων: μῆκος 0.455, μέγ. πλάτος 0.160 καὶ μέγ. πάχος 0.050 μ.) ποὺ φέρει ἕξι ἐγχαράξεις στὸ ἐπάνω μέρος του καὶ τρεῖς σειρὲς ἀπὸ φολιδώσεις στὸ κατώτερα. Στὸ ἐπάνω μέρος τῆς πίσω πλευρᾶς φέρει μιὰ ἐγχαράξῃ κατὰ μῆκος, ποὺ πιθανῶς δηλώνει ὅτι τὸ φτερὸ εἶχε προσκολληθεῖ σὲ ἄλλη ἐπιφάνεια, ἦταν δηλαδὴ πιθανότατα τμῆμα ἀπὸ ὁλόγλυφα ἔργο. {σελ. 344} Τέλος ἀπὸ τὸ χὤρο ΒΔ τοῦ μυκηναϊκοῦ Τοίχου 5 προῆλθαν ἀνάμεσα στὰ ἄλλα εὑρήματα μιὰ λοπάδα, μιὰ κύλικα καὶ ἕνα κωνικὸ κύπελλα. H λοπάδα ποὺ ἔχει σφαιρικὸ σῶμα καὶ δὲν σώζεται ὁλόκληρη βρέθηκε μέσα στὴν κύλικα μάλλον λόγω πτώσης. Η κύλικα σώζει τὴ δισκοειδὴ βάση καὶ τμῆμα τῶν τοιχωμάτων καὶ τῆς κάθετης πεπλατυσμένης λαβῆς. Τέλος τὸ κωνικὸ κύπελλα ἔχει χοντρὰ τοιχώματα.

Πρὶν ἀναφερθοῦμε ἰδιαίτερα στὰ ὄστρακα τονίζεται ὅτι ἡ μελέτη τῆς κεραμεικῆς βρίσκεται ἀκόμη σὲ προκαταρκτικὸ στάδια γί αὐτὸ κι οἱ πληροφορίες ποὺ δίνονται βασίζονται κυρίως σὲ ὄστρακα. Τὰ ὄστρακα ἀπὸ τὸ στρῶμα αὐτὸ περιορίζονται κατὰ μεγάλο βαθμὸ σὲ μυκηναϊκὰ καὶ μινωικά, πράγμα παὺ δείχνει ὅτι σ᾿ αὐτὸ τὸ βάθος πιὰ τὰ στρώματα παραμένουν σχετικὰ ἀμιγή. Ἐντούτοις καὶ ἐδῶ ὑπάρχουν μερικὲς διαταράξεις, ἐμφανίζονται δηλαδὴ κυρίως στὸ ΒΑ καὶ ΝΑ τμῆμα τοῦ δυτικοῦ χώρου, ὅπως καὶ ἀνάμεσα στοὺς Τοίχους 2 καὶ 3 στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα, μερικὰ ἀρχαϊκὰ καὶ κλασικὰ ὄστρακα.

Εἰδικότερα ἀνάμεσα στὸν Τοῖχο 2 καὶ στὸν Τοῖχο 3 διακρίθηκαν βάση μυκηναϊκῆς κύλικας, βάση τριποδικοῦ ἀγγείου καὶ τμῆμα χείλους καὶ σώματος ἀγγείου ποὺ θὰ εἶχε πὥμα. Βάσεις μυκηναϊκῶν κυλίκων βρέθηκαν καὶ ἀνατολικὰ ἀπὸ τὸν Τοῖχο 2 καθὼς ἐπίσης καὶ ψεύτικο στόμια μικροῦ μυκηναϊκοῦ ἀμφορέα καὶ ὄστρακα πίθου μὲ πλαστικὴ ταινία ποὺ κοσμεῖται μὲ παράλληλες ἐγχάρακτες γραμμές. Βόρεια τοῦ τοίχου 3 συλλέχθηκαν κυρίως πάλι μυκηναϊκὰ ὄστρακα ὅπως βάση ἀπὸ μικρὸ ἀγγεῖα ποὺ σώζει ἴχνη κόκκινου χρώματος, χεῖλος ἀπὸ ἀγγεῖα ποὺ σώζει ἴχνη λαμπροῦ κόκκινου χρώματος καὶ πὢμα ἀπὸ ἄβαφο ἀγγεῖα μὲ ἀνάγλυφο περιχείλωμα. Στὸν ἴδιο χῶρο βρέθηκε καὶ ἕνα ΥΜ Ιβ ὄστρακα μὲ διακόσμηση χταποδιοῦ. Νότια τοῦ Τοίχου 2 καὶ τοῦ -Τοίχου 3 συλλέχθηκαν δακτυλιόσχημη βάση κυπέλλου, ὄστρακα ἀπὸ μεγάλα ἀγγεῖα μὲ πλαστικὴ καὶ ἐγχάρακτη διακόσμηση, βάση ἀπὸ ψηλὸ θυμιατήρι, λαβὴ ἀπὸ θυμιατήρι, ὄστρακα πίθου μὲ σχοινοειδῆ ταινία καὶ ἕνα ἀκόμα ὄστρακο πίθου μὲ ἐμπίεστους κύκλους, μάλλον γεωμετρικῆς-ἀνατολίζαυσας ἐποχῆς, δεῖγμα τῆς διατάραξης τοῦ χώρου.

Παρόμοια διατάραξη παρατηρήθηκε καὶ στὸ δυτικὸ τμῆμα τοῦ δυτικοῦ τομέα τοῦ χώρου, ὄπου ὑπῆρχαν ὄστρακα ἀπὸ πίθο μὲ πλαστικὴ διακόσμηση, ἄλλα πάλι ἀπὸ πίθο μὲ διακόσμηση ἱχθυάκανθας, μιὰ βάση ἀπὸ μελαμβαφὲς κλασικὸ ἀγγεῖα, ἴσως κάνθαρο, βάση κωνικοῦ κυπέλλου, πόδι κύλικας, ψεύτικα στόμια μὲ τὴ γένεση λαβῆς ψευδόστομα ἀμφορέα, τμῆμα δίσκου μὲ προχοὴ καὶ διφυὴς λαβὴ μελαμβαφοῦς ἀγγείου. Διατάραξη ὑπῆρχε ἀκόμη καὶ ἀνατολικὰ τῆς τομῆς τοῦ 1978, ὅπου συλλέχθηκαν μερικὰ σύγχρονα ὄστρακα καὶ καμμάτι ἀπὸ πίθο μὲ ἐμπίεστη διακόσμηση πάλι γεωμετρικῆς-ἀνατολίζουσας εποχης. Ἀνατολικὰ τῶν 5 μεγάλων λίθων τῆς ΝΔ γωνίας βρέθηκαν πολλὰ ὄστρακα ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα ἀναφέρονται ἕνα ἀπὸ πίθο μὲ δικτυωτὴ διακόσμηση, μιὰ {σελ. 345}λαβὴ πρόχου, ἕνα χεῖλος κύλικας καὶ ὄστρακα πίθου μὲ ἐγχαράξεις. Πολλὰ ὄστρακα βρέθηκαν καὶ ἀνάμεσα στοὺς τοίχους καὶ τὸ γερμανικὸ χαράκωμα ποὺ προέρχονταν κυρίως ἀπὸ μελαμβαφὴ μυκηναϊκὰ ἀγγεῖα ἐνῶ ὑπῆρχαν καὶ ἄλλα ὅπως π.χ. ἕνα μὲ ἐγχάρακτη διακόσμηση, ἄλλο ἀπὸ πιθάρι μὲ ἐμπίε- στους κύκλους, δύο μὲ ἐγχάρακτη διακόσμηση ἱχθυάκανθας, χεῖλος κρατηροει- δοῦς ἀγγείου μὲ βάση χαμηλῆς κύλικας. Στὸν ἴδιο χῶρο καὶ βαθύτερα βρέθηκε ἕνα ὄστρακο ἀπὸ πίθο μὲ πλαστικὴ ταινία καὶ αὐλακώσεις, πόδια κυλίκων καθὼς καὶ ὄστρακα πίθου μὲ πλαστικὴ ταινία καὶ ἐγχαράξεις. Στὴ ΝΑ γωνία ὑπῆρχαν πάλι κυρίως ὄστρακα μυκηναϊκῆς ἐποχῆς. Ἰδιαίτερα ἀναφέρονται πόδια ἀπὸ ὑψίσταις καὶ χαμηλὲς κύλικες καθὼς καὶ λαβές, ἕνα ψεύτικο στόμιο ἀπὸ ψευδό- στομο ἀμφορέα, ἕνα χεῖλος μυκηναϊκοῦ κρατῆρα μὲ φυλλοειδὴ διακόσμηση καὶ ἕνα ὄστρακα μὲ διακόσμηση ripp1e. Νότια τοῦ πρώτου μυκηναϊκοῦ τοίχου συλλέχθηκαν πάλι μυκηναϊκὰ ὄστρακα, ὅπως πόδι λεπτότατης μελαμβαφοῦς κύλικας, ἄλλο ἴδιας ἀλλὰ ἄβαφης καὶ τμῆμα φρουτοδόχης. Τέλος ΒΔ τῶν Τοίχων 1 καὶ 5 συλλέχθηκαν κυρίως ΥΜ Ι ὄστρακα ἀλλὰ καὶ μερικὰ μυκηναϊκά.

Μετὰ τὴ σύντομη αὐτὴ ἀναφορὰ στὴν ἀνασκαφὴ καὶ στὰ εὑρήματα δὲν μένει παρὰ νὰ σημειωθοῦν σὰν γενικὰ συμπεράσματα τὰ ἐξῆς ὁ χῶρος ποὺ ἀνασκάφηκε φέτος στὴν Τουρκογειτονιὰ Ἀρχανῶν χρησιμοποιήθηκε γιὰ ἕνα πολὺ μεγάλο χρονικὸ διάστημα, συγκεκριμένα ἀπὸ τὰ μινωικὰ χρόνια μέχρι σήμερα. Τὰ οἰκοδομικὰ λείψανα ποὺ ἐπισημάνθηκαν ἀνήκουν στὴν ἑλληνορωμαϊκή, μυκηναϊκή (ΥΜ III) καὶ μινωικὴ (ΥΜ Ιβ) ἐποχὴ ἀλλὰ τὰ διάφορα ἀντικείμενα ποὺ βρέθηκαν καὶ τὰ ὄστρακα δείχνουν τὴ χρήση τοῦ χώρου καὶ στὰ ἐνδιάμεσα χρονικὰ διαστήματα ἀπὸ τὰ ὁποῖα δὲν σώθηκαν οἰκοδομικὰ λείψανα. Ἔτσι ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ὄστρακα καὶ τὰ ἀντικείμενα ποὺ χρονολογοῦνται στὰ μινωικὰ καὶ στὰ μυκηναϊκὰ χρόνια βρέθηκαν καὶ ἄλλα γεωμετρικά, ἀρχαϊκὰ καὶ βυζαντινὰ καθὼς καὶ ἄλλα ποὺ δείχνουν τὴ χρήση τοῦ χώρου ἀκόμη καὶ στὴ σύγχρονη ἐποχή, ὅπως π.χ. τὰ σιδερένια καὶ τὰ χάλκινα ἀντικείμενα μέσα στὸ χαράκωμα ποὺ εἶχε ἀνοιχθεῖ ἀπὸ τοὺς Γερμανοὺς στὸν B’ Παγκόσμιο πόλεμο.

Η συνεχὴς αὐτὴ χρήση τοῦ χώρου καθὼς καὶ οἱ ἀλλεπάλληλες οἰκοδομικὲς φάσεις δικαιολογοῦν τὴν ἔντονη διατάραξη ποὺ σημειώθηκε κυρίως στὸ ἐπιφανειακὸ στρῶμα ἀλλὰ καὶ στὰ κατώτερα. Σὲ ὁρισμένους δμὼς χώρους ὅσο ἡ ἀνασκαφὴ συνεχιζόταν σὲ βάθος, τόσο τὰ στρώματα γίνονταν ἀμιγέστερα. Ἰδιαίτερα καθαρὸ ἦταν τὸ τρίτο στρῶμα, στὸ μεγαλύτερο τμῆμα του ἀμιγὲς μυκηναϊκό, μέχρι βάθους 1.40 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους. Σ᾿ ὅλο αὐτὸ τὸ τμῆμα τοῦ στρώματος ὑπῆρχε, ὅπως ἥδη τονίστηκε, πλῆθος ὀστράκων ἀπὸ μυκηναϊκὲς κύλικες, ὑψίποδες καὶ χαμηλές. Ἀπὸ τὸ σημεῖο αὐτὸ καὶ βαθύτερα συλλέχθηκαν καὶ μινωικὰ ὄστρακα, παράλληλα μὲ τὴν ἐμφάνιση τῆς ἀνωδομῆς μινωικοῦ τοίχου. Η μόνη διατάραξη στὸ στρῶμα αὐτὸ ἐμφανίστηκε {σελ. 346}στὸ ΒΑ καὶ ΝΑ τμῆμα τοῦ δυτικοῦ χώρου καθὼς καὶ ἀνάμεσα στοὺς Τοίχους 2 καὶ 3, ὅπου συλλέχθηκαν μερικὰ ἀρχαϊκὰ καὶ κλασικὰ ὄστρακα.

Ὄπως ἔδειξε λοιπὸν ἡ φετινὴ ἀνασκαφὴ στὴν Τουρκογειτονιὰ Ἀρχανῶν, πάνω ἀπὸ τὸ μινωικὸ κτήριο χτίστηκε τὸ μυκηναϊκὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο σώθηκαν στὸ τμῆμα ποὺ σκάφτηκε καὶ στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα 5 τοῖχοι, ποὺ δὲν φάνηκε νὰ ἀποτελοῦν δωμάτια. Οἱ τοῖχοι αὐτοὶ εἶναι ἀσθενεῖς, ἁπλὰ κατασκευασμένοι σὲ σχέση μὲ τὸν ὺποκείμενο, ἰσχυρό, μινωικὸ χτισμένο ἀπὸ δουλεμένες πέτρες, κανονικοῦ σχήματος. Πάνω ἀπὸ τὸ μυκηναϊκὸκτήριο χτίστηκε ἐκεῖνο τῆς ἑλληνορωμαϊκῆς ἐποχῆς τοῦ ὁποίου δμὼς εἶχε καταστραφεῖ τὸ δάπεδο ὅπου πατοῦσαν οἱ τοῖχοι. Τέλος μετὰ τὸ στρῶμα αὐτὸ ἐμφανίστηκε ἕνα στρῶμα μὲ λίθους συνδεδεμένους μὲ κατριά, ποὺ χρησίμευαν γιὰ νὰ σφραγιστεῖ ὁ κατώτερος χῶρος. Τὸ στρῶμα αὐτὸ τῶν λίθων ἦταν παχύτερο στὸ κεντρικὸ καὶ στὸ δυτικὸ τμῆμα τοῦ χώρου, λόγω τῆς προσπάθειας νὰ ἰσοπεδωθεῖ ἡ κλίση τοῦ λόφου πρὸς τὰ δυτικά. Πρέπει νὰ τονιστεῖ ὅτι τὸ στρῶμα αὐτὸ τῶν μικρῶν - λίθων, φαινόμενα ποὺ ἀπαντᾶται καὶ στὴν περιοχὴ Τρούλλου καὶ στὸ οἰκόπεδο Νικολάου Παχάκη, διαφέρει ἀπὸ τοὺς λίθους ποὺ ἐμφανίστηκαν ἀνάμεσα στὸ μυκηναϊκὸ καὶ τὸ ἑλληνορωμαϊκὸ στρῶμα, ποὺ ἦταν κυρίως λίθοι πεσμένοι ἀπὸ τοὺς ὲλληνορωμαῖκοὺς τοίχους, πράγμα ποὺ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὴν ἕλλειψη συνδετικῆς θλης. Τέλος γιὰ τὸ στρῶμα μικρῶν λίθων προστίθεται ὅτι ὅπως προέκυψε ἀπὸ τὴν προκαταρκτικὴ μελέτη τὰ νεώτερα ὄστρακα ἐδῶ ἀνήκουν μάλλον στὰ βυζαντινὰ χρόνια, πράγμα ποὺ χρονολογεῖ καὶ τὸ στρῶμα στὴν ἴδια ἐποχή. Πάνω ἀπὸ τὸ στρῶμα τῶν μικρῶν λίθων ἐμφανίζονται πιὰ σύγχρονες διαταράξεις ὅπως π.χ. τὸ γερμανικὸ χαράκωμα, ποὺ συνεχίζεται καὶ σὲ βάθος. Πάντως αὐτὸ ποὺ πρέπει νὰ τονιστεῖ ἰδιαίτερα εἶναι ὅτι τὸ περισσότερο καθαρὸ καὶ ἀδιατάρακτο τμῆμα τοῦ χώρου ἦταν τὸ νότιο ἀπὸ τὸ κέντρο ὣς τὰ δυτικά, παράλληλα σχεδὸν μὲ τὸ νότιο δριο τοῦ χώρου. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι ὅλα τὰ ἀρχιτεκτονικὰ λείψανα, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν τοῖχο β τῶν ἑλληνορωμαϊκῶν χρόνων, βρέθηκαν στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τοῦ χώρου. Ἐκεῖ ἐξάλλου εἶναι συνεχὴς καὶ ἡ ἐμφάνιση τοῦ στρώματος τῶν μικρῶν λίθων. Η παρουσία τους διακόπτεται o" ὅλο τὸ δυτικὸ τμῆμα ἐκτὸς ἀπὸ τὸ χῶρο παράλληλα μὲ τὸ νότιο δριο. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ πρέπει νὰ ἔχει σχέση ὅπως ἀναφέρθηκε μὲ τὴν ὑψομετρικὴ διαφορὰ τοῦ ἀνατολικοῦ καὶ τοῦ δυτικοῦ τμήματος. Παρατηρεῖται ἑπομένως ὅτι τὰ νεώτερα ἐρείπια ἐμφανίζονται στὸ ὑψηλότερα σημετο, δηλαδὴ στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα, μιὰ καὶ ὁ λόφος ἐμφανίζει ἐλαφριὰ κλίση πρὸς τὸ κέντρο καὶ τὰ δυτικά.

Σχετικὰ μὲ τὰ ὑλικὰ δομῆς τῶν οἰκοδομημάτων πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι γιὰ ὅλους τοὺς τοίχους χρησιμοποιήθηκαν κυρίως οἱ ἀργοὶ λίθοι μεσαίου μεγέθους καὶ μόνο γιὰ τὸ μινωικὸ κτήριο πωρολιθικὲς πέτρες. Ἐπίσης διαπιστώθηκε ὅτι τὰ συσσωματώματα μικρῶν λίθων καὶ κεραμιδιῶν ποὺ ἐμφανίστηκαν σὲ μερικὰ σημεῖα προῆλθαν μάλλον ἀπὸ τὴ στέγη ἢ τὸ δάπεδο, ὅπως πρέπει {σελ. 347}νὰ συμβαίνει καὶ μὲ τὰ ἀπολεπίσματα σχιστολίθων. Ἀνάμεσα στὰ συσσωματώματα συχνὰ ὑπῆρχαν τεμάχια ἀχύρου ποὺ ἴσως ὅπως καὶ ὁ πηλὸς χρησίμευαν σὰν μονωτικὸ ὑλικό. Πρέπει ἀκόμη νὰ ἀναφερθεῒ ὅτι τὸ κομμάτι ἐλαφρόπετρας ποὺ βρέθηκε στὸ μυκηναϊκὸ στρῶμα ΝΑ τοῦ Τοίχου 4 πρέπει νὰ θεωρηθεἴ ὅτι προέρχεται μάλλον ἀπὸ ἐργαστήρια καὶ εἶχε χρησιμοποιηθεῖ σὰν ἐργαλεῖα κατερ- γασίας κάποιας θλης1, δὲν ἦταν δηλαδὴ ὑλικὸ μονώσεως, ἀφοῦ βρέθηκε σὲ τόσο μικρὴ ποσότητα. Τέλος ἡ πράσινη μαρμάρινη καὶ ἡ κόκκινη σχιστολιθικὴ πλάκα τῆς ΒΑ γωνίας τοῦ χώρου φαίνεται ὅτι ἀνήκουν στὸν ἐπάνω ὄροφο τοῦ μινωικοῦ κτηρίου, καὶ μᾶλλον ἔχουν κάποια σχέση μὲ τοὺς λίθους τῆς ΝΔ γωνίας ποὺ πρέπει νὰ ἀνήκουν στὴν ἴδια ἐποχή.

Περισσότερα στοιχεῖα δμὼς γιὰ τὶς πλάκες αὐτὲς τῆς ΒΑ γωνίας, τὰ κάτώ τερα ἐπίπεδα τοῦ μυκηναϊκοῦ στρώματος καὶ γιὰ τὸ μινωικὸ στρῶμα ἀναμέ- νεται νὰ δοθοῦν μετὰ τὴ συνέχιση τῆς ἀνασκαφῆς στὴν ἑπόμενη περίοδο.

ΑΝΕΜΟΣΠΗΛΙΑ ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΝΑΟΣ

Στὴ θέση Ἀνεμόσπηλια, τρία περίπου χλμ. Β - ΒΔ τῶν Ἀρχανῶν ἀποκαλύφθηκε φέτος ἕνα κτήριο ποὺ μετὰ τὸ ἀνακτορικὸ κτήριο στὴ θέση Τουρκογειτονιά, τὸν οἰκισμὸ ποὺ τὸν περιβάλλει στὴ θέση Τροῦλλος καὶ ἀλλοῦ, τὸ ἐκτεταμένο προϊστορικὸ νεκροταφεῖο στὸ Φουρνὶ καὶ τὸ γνωστὸ ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Evans ἱερὸ κορυφῆς στὴ θέση Ψηλὴ Κορφὴ μαρτυρεῖ ἴσως τόσο κατηγορηματικὰ ὅσο καὶ τὰ προηγούμενα τὴ μεγάλη πολιτική, πολιτιστικὴ καὶ θρησκευτικὴ σημασία τῆς εὐρύτερη περιοχῆς τῶν Ἀρχανῶν μέσα στὸ μινωικὸ κόσμο. Στὴ θέση Ἀνεμόσπηλια, ποὺ πῆρε τὸ ἄνομά της ἀπὸ ἕνα γειτονικὸ λόφο γεμάτο σπηλιές, δημιουργήματα τῆς αἰολικῆς διάβρωσης, ἐντο- πίστηκε καὶ ἀνασκάφηκε ἕνα κτήριο ποὺ φαίνεται πὼς εἶναι ἴσως ὁ πρῶτος αὐτοτελὴς ναὸς τῆς μινωικῆς Κρήτης.

Ο ναὸς τῶν Ἀρχανῶν στὴ θέση Ἀνεμόσπηλια ἐντοπίστηκε γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὴν Ἔ. Σακελλαράκη σὲ μιὰ ἀρχαιολογικὴ ἐκδρομὴ ποὺ ἔγινε μαζὶ μὲ φοιτητὲς στὶς 28-3-79 μὲ σκοπὸ τὴν ἐπίσκεψη παλαιῶν γνωστῶν θέσεων καὶ τὸν ἐντοπισμὸ νέων στοὺς βόρειους πρόποδες τοῦ Γιοΰχτα καὶ τὴ σύνδεσή τους μὲ τὸν γνωστὸ ἀπὸ τὸν Evans μινωικὸ δρόμο, ποὺ ὁδηγοῦσε στὸ ἱερὸ τῆς Ψηλῆς Κορφῆς. Στὴν πρώτη αὐτὴ ἐπιφανειακὴ ἕρευνα βρέθηκαν πολυάριθμα μινωικὰ ὄστρακα κι ἀκόμη τμῆμα ἀπὸ ἕνα μεγάλο πωρολιθικὸ κέρας καθιερώσεως ποὺ δὲν μποροῦσε παρὰ νὰ ἔστεφε κάποτε τὴν πρόσοψη ἑνὸς σημαντικοῦ κτηρίου. Τὰ ἐπιφανειακὰ αὐτὰ εὐρήματα ἦταν λοιπὸν ἐξαιρετικῆς σπουδαιότητας κι ἡ ἄμεση ἀνασκαφὴ τοῦ χώρου ἦταν ἀπαραίτητη, ἀφοῦ εἶχε ἐντοπισθεῖ καὶ ἀπὸ ἀρχαιοκαπήλους, ὅπως ἔδειχναν δυὸ τομές. Ἔτσι ἔγινε μιὰ δοκιμα {σελ. 348} στικὴ ἕρευνα μιᾶς μέρας ποὺ ἀπέδωσε σημαντικῆς ἀξίας κεραμεικὴ καὶ στὴ

θέση του 'ιερού' στον Γιούχτα

συνέχεια ἡ συστηματικὴ ἀνασκαφὴ ποὺ ἀποκάλυψε καὶ τὸ ναὸ τῶν Ἀρχανὥν. Ο ναὸς (εἰκ. 1, πίν. 178α) εἶναι χτισμένος στὸ βορειότερα ἄκρα τοῦ κύριου ὄγκου τοῦ Γιούχτα σὲ ὑψόμετρο περὶ τὰ 400 μ. καὶ 400 μ. χαμηλότερα ἀπὸ τὴν Ψηλὴ Κορφή, ὅπου καὶ τὸ ἱερὸ κορυφῆς. Η θέση αὐτὴ εἶναι μιὰ ἐπίπεδη

{σελ. 349}

γλώσσα γῆς, ἡ μοναδικὴ ὁμαλὴ πρόσβαση πρὸς τὸν ἀπόκρημνο ὄγκο τοῦ Γιούχτα ἀπὸ τὸ Βορρά, καὶ ἕνα σημεῖο μὲ εὐρύτατο ὀπτικὸ πεδίο ποὺ καλύπτει μεγάλο τμῆμα τῆς βόρειας παραλίας τοῦ νομοῦ Ἡρακλείου μὲ Δ δριο τὶς ψηλότερες κορυφὲς τοῦ δρους Ἴδη καὶ Α τὰ όρη Δίκτη τοῦ Λασιθίου.

Τὸ σημαντικὸ κτήριο ποὺ ἀποκαλύφθηκε στὰ Ἀνεμόσπηλια εἶναι μιὰ ἰσχυρότατη κατασκευὴ μὲ παχεῖς τοίχους, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ τρία ἰσομεγέθη, κλειστά, ὀρθογώνια δωμάτια στὸ Nότο, τὸ κεντρικό, τὸ ἀνατολικὸ καὶ τὸ δυτικὸ καὶ ἕνα μακρὺ διάδρομο στὸ Βορρά, ποὺ καλύπτει ὁλόκληρα τὸ κτήριο στὸ πλάτος. Τὸ κτήριο στὸ σύνολό του ἔχει ὀρθογώνιο σχῆμα καὶ διακρίνεται γιὰ τρία βασικὰ χαρακτηριστικά του: Τὸν ἀνακτορικό του προσανατολισμὸ ἀπὸ Ν σὲ Β[1], τὴν ἁπλῆ του κάτοψη ποὺ δὲν χαρακτηρίζει ὅπως εἶναι γνωστὸ τὴ μινωικὴ ἀρχιτεκτονικὴ καὶ τὴν αὐστηρή του συμμετρία. Ἀπὸ τὸ Βορρὰ ὑπάρ χουν τρεῖς εἴσοδοι ποὺ ὁδηγοῦν στὸν προθάλαμο ἐνῶ μιὰ τέταρτη ἀνοίχθηκε στὸν Α τοῖχο τοῦ προθαλάμου. Ἄν καὶ ἡ μοναδικὴ αὐτὴ ἀνατολικὴ θύρα εἶναι εὐρύτερη, εἶναι δμὼς ἀδύνατο νὰ ἀποτελεῖ τὴν κύρια πρόσβαση στὸ κτήριο γιατὶ ὁ λόφος στὸ σημεῖο αὐτὸ εἶναι κατηφορικὸς καὶ ἀπόκρημνος. Ἀντίθετα ἡ φυσικὴ πρόσβαση λόγω τῆς ὁμαλότητας τοῦ ἐδάφους εἶναι ἀπὸ τὸ Βορρά, ὅπως δείχνει ἄλλωστε καὶ τὸ μονοπάτι ποὺ χρησιμοποιοῦσαν οἱ χωρικοὶ μέχρι πρὶν λίγα χρόνια, ποὺ περνοῦσε μάλιστα πάνω ἀπὸ τὸ κτήριο. Εἶναι πάντως χαρακτηριστικὸ ὅτι οἱ βόρειες εἴσοδοι βρίσκονται στὸν ἴδιο ἄξονα μὲ τὶς ἀντί- στοιχες εἰσόδους τῶν τριῶν δωματίων τοῦ κτηρίου στὸ Ν. Η πιὸ χαρακτηριστικὴ ἀσυμμετρία στὴν κάτοψη τοῦ κτηρίου βρίσκεται στὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Δ εἴσοδος τοῦ προθαλάμου δὲν εἶναι στὴν ἴδια ἀξονικὴ εὐθεία μὲ τὴν ἀντίστοιχη τοῦ Δ δωματίου. Πρόκειται όμὼς γιὰ μιὰ ἀσυμμετρία ποὺ ὅπως καὶ κάποιες ἄλλες μικρότερες δὲν καταστρέφουν τὴ συμμετρικὴ ἐντύπωση ποὺ προκαλεῖ ἡ κάτοψη τοῦ ναοῦ, καὶ δικαιολογοῦνται γιὰ ἄλλους λόγους, ὅπως θὰ σημειωθεῖ πιὸ κάτω.

Τὸ κτήριο στὰ Ἀνεμόσπηλια δὲν ἔχει παράλληλα στὴ μέχρι σήμερα γνωστὴ μινωικὴ ἀρχιτεκτονική, ἂν καὶ διατηρεῖ ὅπως εἶναι φυσικὸ ὅλα τὰ γνωστά, μινωικὰ χαρακτηριστικὰ στὶς κατασκευαστικές του λεπτομέρειες. Οἱ ἰσχυροὶ τοῖχοι εἶναι κατασκευασμένοι ἀπὸ ἐπιλεγμένες ἀλλὰ ἀκατέργαστες πέτρες διαφόρων μεγεθῶν καὶ εἶχαν σίγουρα ἐπενδυθεῖ μὲ παχὺ στρῶμα λευκοῦ κο- νιάματος ποὺ σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις ἔφερε ἁπλὴ διακόσμηση ἀπὸ λεπτὲς κόκκινες ταινίες, ὅπως φάνηκε ἀπὸ πολλὰ κομμάτια ποὺ βρέθηκαν διασπαρμένα. Οἱ παραστάδες καὶ τὰ κατώφλια εἶναι κατασκευασμένες ἀπὸ μεγάλων διαστάσεων ὀρθογώνιες, πωρολιθικὲς πέτρες. Σὲ μιὰν ἀπ᾿ αὐτὲς στὸν τρίτο δόμο τῆς Α παραστάδας τῆς εἰσόδου τοῦ κεντρικοῦ δωματίου εἶναι χαραγμένο τὸ λεγό {σελ. 350} μενο τεκτονικὸ σημεῖο τοῦ σταυροῦ, γνωστὸ κι ἀπὸ τὸ ἀνακτορικὸ κτήριο στὴν Τουρκογειτονιά [1]. Τὸ κτήριο εἶναι θεμελιωμένο πάνω στὸν στερεὸ βράχο τοῦ βουνοῦ, ποὺ σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις ἔχει ἀφεθεῖ σκόπιμα ἀλάξευτος νὰ εἰσχωρεῖ στοὺς χώρους του, ὅπως θὰ ἀναφερθεῖ ἐκτενέστερα στὴν ἐπὶ μέρους ἐξέταση τοῦ κάθε δωματίου.

Η σημασία αὐτοῦ τοῦ κτηρίου δὲν δηλώνεται μόνο ἀπὸ τὴν ἐπιλογὴ τῆς θέσης, τὴ μοναδικότητα τῆς κάτοψής του μέσα στὸ σύνολο τῶν σὺνθετων, μινωικὦν ὁικοδομημάτων μὲ τοὺς πολύπλοκους καὶ λαβυρινθώδεις διαδρόμους καὶ ἀπὸ τὴ μνημειώδη κατασκευὴ του ἀλλὰ ἀπὸ ἕνα ἀκόμη σημαντικὸ στοιχετο. Τὸ κτήριο στὰ Ἀνεμόσπηλια καὶ μιὰ μεγάλη ἔκταση γύρω ἀπὸ αὐτὸ περικλείεται ἀπὸ ἕναν περίβολο, ὁ ὁποίος ἀποκαλὺφθηκἐ ἐπιφανειακὰ Β καὶ Α τοῦ κτηρίου, ἐνῶ Ν καὶ σὲ μεγάλη ἔκταση φάνηκαν ἴχνη του μὲ διεύθυνση ἀπὸ Α πρὸς Δ. Ο περίβολος ἀποτελέστηκε ἀπὸ χαλαρὰ συνδεδεμένες πέτρες, ἀνάμεσα στὶς ὁποῖες βρέθηκαν λίγα ὄστρακα, σόγχρονα μὲ τὴν ὑπόλοιπη κεραμεικὴ τῆς ἀνασκαφῆς. Ἀναμφίβολα ὁ περίβολος περιέτρεχε τὴ γλώσσα τῆς γῆς ὅπου χτίστηκε τὸ κτήριο καὶ παρόλο ποὺ σήμερα σώζεται τμηματικά, ἕνας προσεκτικὸς παρατηρητὴς μπορεῖ νὰ διακρίνει ἀπὸ μεγαλύτερο ὑψόμετρο στοὺς ψηλότερους πρόβουνους τοῦ Γιοὺχτα τὰ σημεῖα ὅπου ὑπάρχει ὁ σημερινὸς μισοκαταστραμμένος τοῖχος. Πρόκειται δηλαδὴ γιὰ τὸ χαρακτηριστικὸ τόπο τεμένους.

Πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὸ οἰκοδόμημα στὰ Ἀνεμόσπηλια ἀποτελεῖ χωρὶς ἀμφιβολία ἕνα τυπικὸ παράδειγμα καθαροῦ, κλειστοῦ ἀρχαιολογικοῦ εὗρήματος, ὅπως πιστοποιεῖται ὅχι μόνο ἀπὸ τὰ ἀρχιτεκτονικὰ στοιχεῖα, ποὺ τοποθετοῦν τὸ σύνολο τοῦ κτηρίου σὲ μιὰ χρονικὴ φάση, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ὅλα τὰ κινητὰ εὑρήματα. Ἰδιαίτερα τὸ πλῆθος τῆς κεραμεικῆς χρονολογεῖ τὸ οἰκοδόμημα καθαρὰ στὴ μεταβατικὴ φάση ἀπὸ τὴ ΜΜ ΙΙ στὴ ΜΜ ΙΙΙΑ περίοδο, ἀνήκει δηλαδὴ στὸ ρυθμὸ ποὺ εἶναι γνωστὸς σὰν Classica1 Kamares Style [2], ἂν καὶ ὑπάρχουν παράλληλα λιγοστὰ παραδείγματα σκοτεινῆς διακόσμησης σὲ ἀνοικτόχρωμο βάθος. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τοῦ κλασικοῦ, καμαραϊκοῦ ρυθμοῦ εἶναι ἕνα ὠοκέλυφο, μόνωτο, καμαραϊκὸ κύπελλα (πίν. 183β). Τὸ σημαντικὸ αὺτὸ κλειστὸ ἔρημα ὀφείλεται πιθανότατα σὲ καταστροφὴ ἀπὸ ἰσχυρότατα σεισμό, τὸν ἴδιο ποὺ κατέστρεψε τὰ πρῶτα μινωικὰ ἀνάκτορα, ἕνα σεισμὸ ποὺ ἀκολουθήθηκε ἀπὸ πυρκαγιὰ τρομακτικῆς ἕντασης.

Παρὰ τὴν καταστροφὴ, τὸ περιεχόμενο τοῦ ναοῦ ἔμεινε δμὼς ἀδιατάρακτο στοὺς αἰῶνες ποὺ ἀκολούθησαν προσφέροντας μιὰ μοναδικὴ δυνατότητα μελέ {σελ. 351} της τελετουργιῶν τῆς μινωικῆς θρησκείας, ποὺ ὣς σήμερα μᾶς ἦταν γνωστὲς κυρίως ἀπὸ διάφορες παραστάσεις. Ὅπως θὰ φανεῖ καθαρὰ ἀπὸ τὴν ἐξέταση κάθε χώρου ξεχωριστά, ὁ προθάλαμος εἶχε, ὅπως ἦταν ἑπόμενο, ἀποθηκευτικὸ κυρίως χαρακτήρα καὶ προετοιμασίας τῶν διάφορων τελετουργιῶν' στὸ κεντρικὸ δωμάτια ὑπῆρχε τὸ ξόανο τῆς θεότητας στὸ ὁποῒο προσφέρονταν ἀναίμακτες καὶ αἱματηρὲς προσφορές, τὸ ἀνατολικὸ δωμάτιο ἦταν προορισμένο γιὰ τὶς ἀναίμακτες προσφορὲς καὶ τέλος τὸ δυτικὸ γιὰ τὶς αἱματηρές.

προθάλαμος

Ἐπιφανειακὸ στρῶμα

Ο προθάλαμος τοῦ ναοῦ (πίν. 178β) στὰ Ἀνεμόσπηλια εἶχε ἐπίχωση πολὺ μικρότερη ἀπὸ ἐκείνη τῶν τριῶν δωματίων πρὸς Ν. Ἐξαιτίας τῆς κλίσης τοῦ ἐδάφους πρὸς Β τὸ Ν τμῆμα τοῦ δωματίου δὲν παρουσίαζε ἐπίχωση μεγαλύτερη τοῦ 1 μ., ἐνῶ ἡ ἐπίχωση στὸ Β τμῆμα μόλις κάλυπτε τὸν ἕνα καὶ μοναδικὸ σωζόμενα δόμο τῶν παραστάδων τῶν εἰσόδων. Μεγάλα τμήματα τῶν τοίχων ἦταν ὁρατὰ ἀπὸ τὴν ἀρχή. Ἐδῶ βρέθηκε, στὴν ἐπιφανειακὴ ἔρευνα ποὺ ἔγινε τὸν Μάρτιο, τὸ μεγάλο πωρολιθικὸ κέρας καθιερώσεως ποὺ σώζεται κατὰ τὰ τρία τέταρτα καὶ ποὺ ἀναμφίβολα ἔστεφε τὴν πρόσοψη τοῦ κτηρίου. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἀνασκαφῆς ἐκτὸς ἀπὸ μιὰ σφαίρα πυροβόλου ὅπλου ὅλα τὰ ἐπιφανειακὰ εὑρήματα ἀποτελοῦσαν ἀντικείμενα τοῦ ἴδιου κλειστοῦ εὑρήματος. Ἀπὸ τὴν ἀρχὴ βρέθηκαν πολλὲς πεσμένες πέτρες μεγάλου μεγέθους, προερχόμενες κυρίως ἀπὸ τὸν Ν τοῖχο τοῦ προθαλάμου. Οἱ πέτρες ποὺ πιθανὸν ἔπεσαν ἀπὸ τοὺς ἄλλους τοίχους δὲν βρέθηκαν ἐξαιτίας τῆς μικρῆς ἐπίχωσις καὶ τοῦ κατηφορικοῦ ἐδάφους. Στὰ ἐπιφανειακὰ στρώματα τοῦ προθαλάμου τὸ χῶμα ἦταν μαλακὸ καὶ κατὰ τόπους καμένο. Στὸ Δ του τμῆμα βρέθηκαν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὴν ἐσωτερικὴ πλευρὰ τοῦ Δ τοίχου ἕνα ὁστὸ ἴσως προερχόμενα ἀπὸ ἀνθρώπινο κρανίο καὶ μεγάλο κομμάτι λευκοῦ κονιάματος Β ἀπὸ τὸν πεσσὸ ποὺ εἶχε ἐνσωματωθεῖ στὸ Ν τοῖχο καὶ λειτουργοῦσε καὶ σὰν Δ παραστάδα τοῦ Δ δωματίου. Στὸ Α τμῆμα τοῦ προθαλάμου, ὅπου ἡ πυκνότητα τῶν εὑρημάτων ἦταν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ μικρότερη βρέθηκαν τμήματα πιθαριοῦ κοντὰ στὸ Ν τοῖχο, ποὺ εἶναι πιθανὸ νὰ προέρχονται ἀπὸ τὰ βορειότερα πιθάρια τοῦ κεντρικοῦ δωματίου, ἀπὸ τὰ ὁποῖα μερικὰ κομμάτια ἴσως νὰ ἔπεσαν κατὰ τὴν καταστροφὴ στὸν προθάλαμο. Στὸ τμῆμα αὐτὸ ἐκτὸς ἀπὸ τὶς πεσμένες πέτρες βρέθηκαν ἀκόμη ἀρκετὰ κομμάτια καμένων τούβλων, ἡ ἀνεύρεση τῶν ὁποίων συνεχίστηκε μέχρι τὸ δάπεδο. Ὅπως θὰ φανεῖ στὴ συνέχεια ἡ προσπάθεια τῶν ἀρχαιοκαπήλων νὰ συλήσουν τὸ χῶρο, χρησιμοποιῶντας ἀκόμη καὶ ἐκρηκτικὲς θλες, δὲν ἀπέδωσε καρποὺς {σελ. 352} καὶ δὲν διατάραξε τὸ περιεχόμενο τοῦ προθαλάμου, ὅπως ἀντίστοιχα δὲν διατάραξε καὶ τὸ περιεχόμενο τοῦ Α δωματίου, ὅπου ἔγινε ἡ δεύτερη παρόμοια ἐνέργεια τῶν ἀρχαιοκαπήλων. Η ἀπόπειρα ποὺ ἔγινε στὸν προθάλαμο ἔγινε εὐτυχῶς στὸ σημεῖο ὅπου βρισκόταν τὸ κατώφλι τῆς Δ εἰσόδου. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ἴσως τὸ κατώφλι βρέθηκε ἀρκετὰ φθαρμένα ἐνῶ δὲν ὑπῆρχαν αἱ παραστάδες αὐτῆς τῆς εἰσόδου. Τὰ λιγοστὰ ὄστρακα τοῦ στρώματος ἐπιφανείας ἀποτελοῦνται κυρίως ἀπὸ ροδόχρωμο πηλὸ καὶ λιγότερο τεφρὸ καὶ καστανό. Προέρχονται κυρίως ἀπὸ ἀγγεῖα μεσαίου μεγέθους καὶ στεροῦνται ἰδιαίτερου ἐνδιαφέροντος, ἐπειδὴ ἔχουν ὑποστεῖ μεγάλη φθορὰ μὲ τὴ διάβρωση. Λίγα μόνο σώζουν καστανέρυθρο ἐπίχρισμα ἐνῶ διακρίνονται τουλάχιστον μιὰ βάση μεγάλου κλειστοῦ ἀγγείου καὶ ἔσω νεύοντα χείλη σφαιρικῶν κυπέλλων ἢ ρυτῶν. Στρῶμα δαπέδου Η φωτιὰ στὸν προθάλαμο ἄφησε ἀνεξίτηλα σημάδια στὸ χῶμα καὶ στὸ δάπεδο. Τὸ χῶμα ἦταν ἔντονα καμένο στὸ Δ τμῆμα ὅπου τὰ ἀντικείμενα καὶ πιθανότατα καὶ κάποια εὔφλεκτα ὑλικὰ ἦταν περισσότερα ἀπὸ τὸ Α τμῆμα. Ἔντονα καμένα ἦταν τὸ χῶμα στὸ κέντρο τοῦ Δ τμήματος καὶ κοντὰ στοὺς τοίχους. Σὲ ἄλλα σημεῖα καὶ κυρίως Α εἶχε διατηρήσει τὸ φυσικὸ καφὲ χρῶμα του. Τὸ δάπεδο ἀποτελέσθηκε ἀπὸ τὸ βράχο πάνω στὸν ὁποῖα εἶχε θεμελιωθεῖ τὸ κτῆμα καὶ ἀπὸ λεπίδα Κουσκουρά ποὺ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὸ κίτρινο χρῶμα του. Οἱ πεσμένες πέτρες ἦταν πολλές, διάφορων μεγεθῶν καὶ προέρχονται κυρίως ἀπὸ τὸν Ν τοῖχο. Ἰδιαίτερη πυκνότητα ὑπῆρχε ἐκτὸς ἀπὸ τὸ Ν καὶ στὸ Α τμῆμα κοντὰ στὴ μεγάλη εἴσοδο τοῦ Α τοίχου. Ἐδῶ οἱ πέτρες βρέθηκαν μαζὶ μὲ πολλὰ κομμάτια τούβλων μερικὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἔχουν ἐπίπεδες ἐπιφάνειες καὶ ἀποτυπώματα τῶν δοκῶν τῆς ὀροφῆς καθὼς καὶ τρύπες ποὺ προδίδουν τὴ χρήση καλαμιῶν γιὰ τὴν κατασκευὴ τῆς ἀνωδομῆς. Ἀρκετὰ τοῦβλα βρέθηκαν ἐπίσης κοντὰ στὸ Ν τοῖχο καὶ γύρω ἀπὸ τὸν πεσσὸ τοῦ Δ τμήματος, ὅπου διακρίθηκαν καὶ μερικὰ συσσωματώματα μὲ ἀποτυπώματα ἄχυρου. Τὸ μεγαλύτερο ποσοστὸ τοῦ περιεχόμενου αὐτοῦ τοῦ δωματίου διατηροῦσε καθαρὴ τὴν ἀρχικὴ εἰκόνα παρὰ τὴν καταστροφὴ καὶ τὴ φθορὰ τῶν ἀγγείων. Ο προθάλαμος ἐξυπηρετοῦσε μὲ τὴν εὐρυχωρία του τὶς πολλαπλὲς πρακτικὲς καὶ τελετουργικὲς ἀνάγκες τοῦ ναοῦ στὰ Ἀνεμόσπηλια. Η πρακτική του σημασία φαίνεται ἀπὸ τὸν ἐξαιρετικὰ μεγάλο ἀριθμὸ ἀγγείων ποὺ περιεῖχε, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶχαν καθαρὰ ἀποθηκευτικὴ χρησιμότητα. Συνολικὰ σ᾿ αὐτὸ τὸ δωμάτια βρέθηκαν ἑκατὸ πενήντα πέντε ἀγγεῖα. Τὰ περισσότερα ἀπ᾿ αὗτὰ συγκολλήθηκαν ὁλόκληρα ἐνῶ εἶναι σχεδὸν βέβαιο ὅτι ὁ ἀρχικός τους ἀριθμὸς ξεπερνοῦσε κατὰ πολὺ αὐτὸν ποὺ ἀναφέρθηκε. Ἀν λάβουμε ὑπόψη τὴν ὕπαρξη τουλάχιστον τριῶν μεγάλων πιθαριῶν μέσα στὸ χῶρο καὶ ἀκόμη λί- {σελ. 353} θινων κατασκευῶν, μερικὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες χρησίμευαν γιὰ νὰ δεχθοῦν ὁμάδες ἀγγείων καὶ λίθινα τριβεῒα, εἶναι δύσκολο νὰ γίνει ἀντιληπτὸ πῶς ἦταν δυνατὸαὐτὸ τὸ δωμάτια νὰ συγκεντρώνει τόσο μεγάλη ποσότητα ευρημάτων. Στὴν πραγματικότητα ὁ ἐλεύθερος χῶρος ποὺ ὑπολειπόταν ἦταν ἀρκετὸς γιὰ νὰ κίνηθεἵ ἄνετα ἔνας ἢ περισσότεροι ἄνθρωποι ἐξαιτίας τοῦ γεγονότος ὅτι ἡ κεραμεικὴ καὶ τὰ ἄλλα ἀντικείμενα ἦταν τοποθετημένα κατὰ ὁμάδες μέσα στὸ δωμάτιο, μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ἐξοικονόμηση χώρου. Η κάθε ὁμάδα ἀπὸ ἀγγεῖα βρισκόταν κυρίως γύρω ἀπὸ πιθάρια ἢ ἀρχιτεκτονικὰ μέλη τοῦ δωματίου, ἦταν ἀρκετὰ ὁμοιογενὴς κατὰ σχήματα καὶ τοποθετημένη ἐσκεμμένα σὲ ἕνα συγκεκριμένο χῶρο. Εἶναι ἐπίσης πολὺ σημαντικὴ ἡ παρατήρηση ὅτι κάθε ὁμάδα κεραμεικῆς ἦταν στενὰ συνυφασμένη μὲ τὴν κεραμεικὴ καὶ τὸ χαρακτήρα τοῦ πλησιέστερου σ᾿ αὐτὴν δωματίου.

Ο μεγάλος ἀριθμὸς ὀστράκων ποὺ συλλέχθηκαν δείχνει τὴν πυκνότητα τῶν ἀγγείων τοῦ δωματίου. Τὰ ὄστρακα ποὺ ἀποτελοῦνται συνήθως ἀπὸ ροδόχρωμο πηλὸ καὶ σὲ λίγες περιπτώσεις φέρουν καστανέρυθρο ἐπίχρισμα, προέρχονται στὸ μεγαλύτερο ποσοστό τους ἀπὸ μικρὰ κύπελλα καὶ λοπάδες καὶ λιγότερο ἀπὸ ἀγγεῖα μεσαίου μεγέθους. Πρόκειται γιὰ ἔσω καὶ ἔξω νεύοντα χείλη, ταινιόσχημες λαβὲς καὶ τμήματα βάσεων. Περισσότερο διακρίνονται ὄστρακα μεγάλου ἀγγείου μὲ ἐσωτερικὴ κάλυψη ἀπὸ καταλιβάδες καὶ ἰδιαίτερα μεγάλος ἀριθμὸς ὀστράκων ἀπὸ χύτρες μὲ ἐγχάρακτη διακόσμηση.

Τρία τουλάχιστον πιθάρια στέκονταν στὸν προθάλαμο. Ἕνα πιθάρι στεκόταν στὴ ΒΔ γωνία τοῦ δωματίου πάνω στὸ δάπεδο καὶ μέσα σὲ μιὰ κοιλότητα ποὺ σχηματίζει ὁ βράχος στὸ σημεῖο αὐτό. Τμῆμα τῶν τοιχωμάτων καὶ ἡ βάση στέκονταν στὴ θέση τους, ἄλλα κομμάτια του βρέθηκαν γύρω ἀπ᾿ αὐτήν, ἐνῶ τμήματα τοῦ χείλους, ποὺ ἦταν καὶ ἰσχυρὰ καμένα, βρέθηκαν σὲ ἀρκετὴ ἀπόσταση ΝΑ τῆς βάσης του. Τὸ πιθάρι ἔχει κάθετες κυλινδρικὲς λαβές, εἶναι ἀδιακόσμητο καὶ καλύπτεται μὲ καστανὸ ἐπίχρισμα. Στὸ Β τοῖχο καὶ ἀνάμεσα στὴ Δ καὶ τὴν κεντρικὴ εἴσοδο στεκόταν ἕνα δεύτερο πιθάρι μεγάλων διαστά- σεων. Τὸ πιθάρι στεκόταν ὄρθιο σὲ ἀρκετὸ ὕψος ἀπὸ τὸ δάπεδο μὲ τέσσερεις κάθετες κυλινδρικὲς λαβὲς διακοσμημένο μὲ παράλληλες ὁριζόντιες, πλαστικές, σχοινοειδὲς ταινίες στὸ σῶμα καὶ λοξὲς ταινίες πάνω ἀπὸ τὴ βάση. Ἕνα τρίτο ἀρκετὰ μικρότερα πιθάρι βρέθηκε πεσμένα στὸ κέντρο τοῦ Δ τμήματος τοῦ προθαλάμου, μὲ φορὰ πτώσης ἀπὸ Β πρὸς Ν. Τὸ πιθάρι πιθανὸν νὰ στεκόταν Ν, ΝΔ τοῦ πιθαριοῦ ποὺ προαναφέρθηκε ἢ πάνω σὲ μιὰ ὀρθογώνια πέτρα ποὺ βρέθηκε δίπλα του καὶ ἴσως χρησίμευε σὰν βάση. Τὸ τρίτο αὐτὸ πιθάρι ἔχει κάθετες κυλινδρικὲς λαβὲς καὶ εἶναι διακοσμημένο μὲ πλαστικὴ ταινία στὴ βά- ση καὶ σχοινοειδὲς ταινίες στὸ σῶμα καὶ κάτω ἀπὸ τὸ χεῖλος. Ξεκινὡντας ἀπὸ Δ καὶ προχωρῶντας πρὸς Α παρατηρήθηκε ὅτι ἡ πυκνό- τητα τῶν ἀγγείων γινόταν αἰσθητὰ μικρότερη. Ἐξαιρετικὰ μεγάλη ἦταν ἡ πυκνότητα τῶν ἀγγείων στὴ ΒΔ γωνία ὅπου στεκόταν τὸ πρῶτο πιθάρι ποὺ ἀνα- {σελ. 354} φέρθηκε κι ὅπου ὁ βράχος τοῦ δαπέδου παρουσιάζει κοιλότητα. Γύρω ἀπὸ τὸ πιθάρι καὶ σὲ μικρὴ ἀκτίνα βρέθηκαν συνολικὰ τουλάχιστον σαρανταπέντε ἀγγεῖα. Μερικὰ ἀπὸ αὐτὰ ἀποτελοῦνται ἀπὸ λίγα ὄστρακα χαρακτηριστικὰ γιὰ τὸ σχῆμα τους, ἀποτελοῦν δμὼς σοβαρὰ στοιχεῖα γιὰ τὸν ἀρχικὸ ἀριθμὸ τῶν ἀγγείων στὸ ναὸ ποὺ ἀποτελεῖ ἕνα κατεξοχὴν κλειστὸ εθρημα. Ἔντεκα ἀπὸ αὐτὰ εἶναι λοπάδες μὲ ἔξω νεύοντα χείλη καὶ μικρὲς πλαστικὲς λαβές, δύο ἀπὸ τὶς ὁποῖες σώζονται τμηματικά. Συνήθως ὅταν εἶναι διακοσμημένες φέρουν ταινία κοντὰ στὸ χεῖλος καὶ τὸ σῶμα ἐνῶ παρατηροῦνται καὶ δύο περιπτώσεις μὲ ripp1e διακόσμηση στὸ ἐσωτερικό. Στὸν ἴδιο χῶρο βρέθηκαν δώδεκα μόνωτα, κυλινδρικὰ κύπελλα ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὰ περισσότερα διασώζονται σὲ μεγάλο ποσοστό, δύο φέρουν ἐξωτερικὰ διακόσμηση ripp1e καὶ ἕνα διακόσμηση σπειρὥν. Ἀποκαλύφθηκαν ἀκόμη δύο κωνικὰ κύπελλα καὶ τρία σφαιρικά. Ἀπὸ ἀγγεῖα μεγαλύτερου μεγέθους σημειώνονται τέσσερα μὲ γεφυρόστομη προχοὴ ποὺ δμὼς δὲν σώζονται σὲ μεγάλο βαθμό, ἐνῶ δὲν ἀπουσίαζαν οἱ χύτρες. - Σημαντικὸ εἶναι ἐπίσης κομμάτι ἀπὸ τὴ βάση καὶ μεγάλο τμῆμα τῶν τοιχωμάτων ἀμφορέα μὲ λευκή, φυτικὴ διακόσμηση ποὺ εἰκονίζει φυτὰ μὲ λευκὰ λογχοειδὴ φύλλα, ἐνῶ μαζεύτηκαν καὶ πολλὰ ὄστρακα ἑνὸς ἄλλου μεγάλου ἀμφορέα. Δύο πρόχοι βρέθηκαν στὸν ἴδιο χῶρο, ἕνα καδόσχημο ἀγγεῖο μὲ μαστοειδὴ ἀπόφυση καὶ βάση μεγάλου ἀγγείου. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἀγγεῖα ποὺ ἀναφέρθηκαν ἰδιαίτερα σημαντικὰ κεραμεικὰ εὑρήματα ἦταν τμῆμα λεκάνης μὲ καταλιβάδες, τὸ κάτω τμῆμα σφαιρικοῦ ρυτοῦ, τμῆμα ἑνὸς πήλινου φορητοῦ βωμοῦ μὲ ἐγχάρακτη διακόσμηση ἀπὸ φύλλα καὶ δύο τεράστιοι, λεπτότατοι, πήλινοι, ἀβαθεῖς δίσκοι μὲ περιχείλωμα, ἡ κάτω ἐπιφάνεια τῶν ὁποίων εἶναι τραχεία, στοιχεῖο ποὺ ὑποδηλώνει ὅτι ὴτἀν ἀναρτημένοι μέσα σὲ κάποιο δικτυωτὸ ἢ σὲ ψάθα. Σὲ συνδυασμὸ μ᾿ αὐτούς τοὺς δίσκους πού ἡ διασπορά τους κάλυπτε μεγάλο χῶρο στὸ Δ τμῆμα τοῦ προθαλάμου βρέθηκαν ἀρκετὰ ὀστὰ ζώων ἀκριβῶς στὴν ἴδια διασπορὰ μὲ τοὺς δίσκους.

Παρατηρήθηκε ὅτι ἀπὸ τὰ ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν γύρω ἀπὸ τὸ πιθάρι τῆς ΒΔ γωνίας τοῦ προθαλάμου τὰ κωνικὰ καὶ τὰ σφαιρικὰ κύπελλα καὶ οἱ λοπάδες βρέθηκαν Β τοῦ πιθαριοῦ, ἐνῶ τὰ κυλινδρικὰ Ν ἀπ᾿ αὐτό. Πρέπει ἀκόμη νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἐπειδὴ τὰ ἀγγεῖα αὐτὰ βρέθηκαν τὸ ἕνα πάνω στὸ ἄλλο καὶ συχνὰ ἀπὸ τὰ ὑπερκείμενα σώθηκαν ἐλάχιστα χαρακτηριστικὰ ὄστρακα, θεωρεῖται σχεδὸν βέβαιη ἡ ὕπαρξη κάποιας ξύλινης κατασκευῆς πάνω ἀπὸ τὸ πιθάρι καὶ ἀκριβῶς στὴ ΒΔ γωνία τοῢ προθαλάμου, ποὺ ἴσως χρησίμευε γιὰ τὴν ἀποθήκευση τῶν μικρῶν κυρίως ἀγγείων.

Στὴ ΝΔ γωνία τοῦ προθαλάμου παρατηρεῖται μία ἀρχιτεκτονικὴ ἰδιομορφία. Η Δ παραστάδα τῆς εἰσόδου τοῦ Δ δωματίου δὲν εἶναι ὀργανικὰ δεμένη μὲ τὸ Ν τοῖχο, ἀλλὰ προεξέχει σχηματίζοντας Δ ἀπ᾿ αὐτὴν ἕναν ἐλεύθερο τετράγωνο χῶρο, ὁ ὁποτος πρὸς Ν κλείνει μὲ ἕνα φράγμα ἀπὸ μικρὲς πέτρες {σελ. 355} ποὺ χωρίζει τὸν προθάλαμο ἀπὸ τὸ Δ δωμάτια. Ο βράχος ἔχει σκαφτεῖ σὲ βάθος ἐμπρὸς καὶ Δ ἀπὸ τὴν παραστάδα, ἔτσι ὥστε σχηματίζεται ἕνα μικρὸ αὐλάκι, ποὺ Δ καταλήγει σὲ ἕναν λάκκο. Στὸ χὥρο αὐτὸ ἀποκαλύφθηκαν δεκα- τρία ἀγγεῖα. Δ τῆς παραστάδας βρέθηκε ὄρθια ἕνα καδόσχημο ἀγγεῖα, μέσα στὸ ὁποῖα στεκόταν ἕνα παρόμοια μικρότερα ἀλλὰ τριποδικό. Τὸ μεγάλο καδό- σχημο φέρει πάνω στὴ μία ἀπὸ τὶς δύο ὁριζόντιες λαβές του τρεῖς προσεκτικὰ κατασκευασμένες, κυκλικὲς κοιλότητες καὶ δίπλα στὴ λαβὴ διακρίνονται ἴχνη ἐγχαράξεων. Στὸ χεῖλος καὶ ἀπέναντι ἀπὸ αὐτὴ τὴ λαβὴ ὑπάρχουν τρεῖς ἐγκοπές. Στὸν ἴδιο χὥρο βρέθηκαν μιὰ λοπάδα, ἕνα μόνωτα, κυλινδρικὸ κύπελλα, δύο σφαιρικά, τμῆμα πιθαριοῦ, δύο καδόσχημα ἀγγεῖα, μιὰ πρόχους, ἕνα ἀγγεῖα μὲ γεφυρόστομη προχοή, τμῆμα ἀγγείου, πιθανὸν ρυτοῦ, καὶ ἀμφορέας ποὺ σώζεται κατὰ τὸ ἥμισυ καὶ εἶναι διακοσμημένος μὲ λευκό, φυτικὸ θέμα. Μὲ μεγάλη γαλάζια σπείρα διακοσμεῖται καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ καδόσχημα ἀγγεῖα.

Κοντὰ στὸ Β τοῖχο καὶ Δ ἀπὸ τὸ δεύτερο μεγάλο πιθάρι ποὺ στεκόταν ἐκεῖ ἀποκαλύφθηκε μιὰ ἄλλη ὁμάδα ἀγγείων σαφῶς διαχωρισμένη ἀπὸ τὶς προηγούμενες. Σ᾿ αὐτὸ τὸ χῶρο τὰ ἀγγεῖα στέκονταν σχεδὸν ὅλα ὄρθια στὴν ἀρχική τους θέση καὶ ἡ διατάραξη δὲν ἦταν μεγάλη, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι λίγο Δ εἶχε γίνει ἡ ἀπόπειρα τῶν ἀρχαιοκαπήλων νὰ συλήσουν τὸ περιεχόμενο τοῦ κτηρίου. Πρόκειται κυρίως γιὰ κλειστὰ ἀγγεῖα, ἀμφορεῖς καὶ πρόχους, γεγονὸς ποὺ δείχνει καὶ πάλι τὴν ὀργάνωση ποὺ ἐπικρατοῦσε στὸν προθάλαμο. Συγκεκριμένα βρέθηκαν τέσσερις ἀμφορεῖς, δύο ἀπὸ τοὺς ὁποίους εἶναι ἰδιαίτερα μεγάλοι καὶ διακοσμοῦνται μὲ κυματοειδεῖς γραμμές, συστάδες ταινιῶν καὶ μεγάλες σπεῖρες καὶ ἑπτὰ πρόχοι ἀπὸ τὶς ὁποῖες οἱ περισσότερες ἔχουν ραμφόστομη πραχοή. Μέσα στοὺς ἀμφορεῖς βρέθηκε ἀρκετὰ μεγάλος ἀριθμὸς καμένων σπόρων. Μιὰ μικρὴ σχετικὰ ραμφόσταμη πρόχους εἶναι διακοσμημένη μὲ ἁπλές, κάθετες, μαῦρες ταινίες, ποὺ στὸ ὕψος τοῦ λαιμοῦ συναντῶνται μὲ μιὰν ὁριζόντια ποὺ περιτρέχει τὸ ἀγγεῖα. Μιὰ ἄλλη πρόχους, μεγάλου μεγέθους ἔχει στρογγυλὸ χεῖλος, πλαστικὸ δακτυλίδι στὸν ὦμο καὶ διακόσμηση ἀπὸ ἐφαπτόμενους κύκλους καὶ μεγάλη σπείρα σὲ γαλάζια χρῶμα, μέσα στὴν ὁποία εἶναι ἐγγεγραμ- μένο ἕνα ἄνθος ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ πολλὰ λογχοειδῆ πέταλα (εἱκ. 2). Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἔχει ἕνα ἀγγεῖα ἡ ποιότητα καὶ ἡ λειτουργικότητα τοῦ ὁποίου τὸ καθιστᾶ ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν στὸν προθάλαμο καὶ ἀπὸ τὰ ἀξιολογότερα τοῦ ναοῦ. Πρόκειται γιὰ ἕνα μεγάλο, ψηλό, χειροποίητο κύπελλα κοινωνίας μὲ πλαστικὰ δακτυλίδια στὴ βάση, δύο κάθετες, ταινιόσχημες, ὑπερυψωμένε λαβὲς καὶ εὐρύ, κυματιστὸ χεῖλος. Τὸ κύπελλα εἶναι διακοσμημένο μὲ πολύχρωμες, ὁριζόντιες καὶ καμπύλες ταινίες στὸ ὕψος τοῦ χείλους (εἰκ. 3). Τέλος στὸν ἴδια χὥρο βρέθηκαν ἕνα φωλεόσχημο ρυτό, τέσσερα σφαιρικὰ κύπελλα, τέσσερα κυλινδρικὰ καὶ τρεῖς λοπάδες. Ἀνάμεσα στὶς εἰσόδους τοῦ Δ καὶ τοῦ κεντρικοῦ δωματίου ἀποκαλύφθηκε μιὰ λίθινη κατασκευὴ ποὺ ἀποτελέσθηκε ἀπὸ δρθιες, ὀρθογώνιες πέτρες, ποὺ σχη- {σελ. 357} ματίζουν μιὰ θήκη προσαρμοσμένη στὸ Ν τοῖχο, ἀσφαλῶς προορισμένη νὰ δεχθεῖ ἀγγεῖα καὶ ἴσως καὶ ἄλλα ἀντικείμενα. Πάνω της στέκονταν τουλάχιστον τρεῖς τριποδικές χύτρες, δύο κυλινδρικὰ κύπελλα, βάση κλειστοῦ ἀγγείου καὶ ἕνας ἀμφορέας.

Ἔγινε ἤδη φανερὸ ὅτι μιὰ πολὺ μεγάλη ποσότητα ἀγγείων βρίσκονταν στὸ Δ τμῆμα τοῦ προθαλάμου καὶ τὰ περισσότερα ἀπ᾿ αὐτὰ στέκονταν στὸ δάπεδο, καθὼς δὲν παρουσίαζαν μεγάλη διασπορὰ παρὰ σὲ ἐλάχιστες περιπτώσεις.

Στὸ κέντρο τοῦ χώρου ποὺ φαίνεται ὅτι εἶχε μείνει ἐλεύθερος βρέθηκαν πεσμένα ἕξι ἀγγεῖα. Β ἀπὸ τὸν πεσσὸ βρέθηκαν πεσμένα ἕνα μόνωτο, κυλινδρικὸ κύπελλα μὲ διακόσμηση ἀπὸ ὁριζόντιες καὶ πλάγιες ταινίες καὶ μιὰ χύτρα μὲ πρόχυση. Ἀνατολικότερα βρέθηκαν ὄστρακα ἀμφορέα ποὺ ἀρχικὰ πρέπει νὰ στεκύταν Β μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους ἀμφορεῖς, μία χύτρα, μία λοπάδα καὶ ἕνα {σελ. 358} μόνωτο, σφαιρικὸ κύπελλα. Α καὶ γύρω ἀπὸ τὸ πιθάρι ποὺ στεκόταν στὸ κέντρο τοῦ Β τοίχου βρέθηκαν τρεῖς πρόχοι, ἕνας ἀμφορέας καὶ ἕνα κωνικὸ κύπελλα.

Τὰ ἀγγεῖα αὐτὰ καθὼς καὶ μιὰ λοπάδα ποὺ βρέθηκε μέσα στὸ πιθάρι ἦταν διασκορπισμένα στὸ δάπεδο ἢ σὲ κάποιο μικρὸ ὕψος ἀπὸ αὐτὸ γί αὐτὸ καὶ εϊναι πιθανὸ νὰ ἔπεσαν ἀπὸ κάποια ξύλινη κατασκευὴ ποὺ στεκόταν στὸν τοῖχο.

Στὸ τμῆμα τοῦ τοίχου μεταξὺ τῆς κεντρικῆς καὶ τῆς ἀνατολικῆς εἰσόδου τοῦ προθαλάμου ἀποκαλύφθηκε ἕνα χαμηλό, λίθινο θρανίο ποὺ ἀποτελέσθηκε ἀπὸ τέσσερεις ὀρθογώνιες, πωρολιθικὲς πέτρες πλάτους γύρω στὸ μισὸ μέτρο καὶ συνολικοῦ μήκους 0.195 μ. Τὸ θρανίο χρησίμευε γιὰ τὴν τοποθέτηση ἀγγείων, μερικὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα βρέθηκαν πάνω καὶ γύρω ἀπ᾿ αὐτό. Συγκεκριμένα πάνω στὸ θρανία βρέθηκαν τέσσερεις λοπάδες καὶ μεγάλο τμῆμα λεκάνης ποὺ βρέθηκε στὸ Α ἄκρο του. Δ τοῦ θρανίου καὶ σὲ πολὺ μικρὴ ἀπόσταση βρέθηκε μεγάλο τμῆμα ἀπὸ πρόχου, ἀμφορέας, ἀπὸ τὴ φορὰ πτώσεως τοῦ ὁποίου φαίνεται ὅτι στεκόταν στὴ γωνία τοῦ Β τοίχου μὲ τὸ θρανίο καὶ μία πήλινη βάση ἴσως προορισμένη γιὰ νὰ δεχθεῖ κάποιο μεγάλο ἀγγείο.

Τὸ Α τμῆμα τοῦ προθαλάμου παρουσιάζεται κενὸ συγκριτικὰ μὲ τὸ Δ τμῆμα του. Η ἔλλειψη πολλῶν ἀντικειμένων περιόρισε καὶ τὴν ἔνταση τῆς πυρκαγιᾶς ποὺ ἐκδηλώθηκε στὸ κτήριο μετὰ τὸ σεισμό. Στὴ ΒΑ γωνία τοῦ κτηρίου βρέθηκαν πεσμένα τμῆμα λεκάνης, τμῆμα ἀμφορέα καὶ μόνωτο, σφαιρικὸ

κύπελλο. Στὴ ΝΑ γωνία ἀποκαλύφθηκε τέλος μιὰ ὁμάδα ἀπὸ ὀκτὼ ἀγγεῖα καὶ συγκεκριμένα τέσσερεις λοπάδες, δύο κυλινδρικὰ κύπελλα, ἡ βάση μιᾶς πρόχου καὶ τμῆμα καδόσχημου ἀγγείου.

Σποραδικὰ στὸ Α τμῆμα τοῦ δωματίου βρέθηκε ἕνα σφαιρικό, δίωτο ἀγγεῖο μὲ διακόσμηση ἀπὸ ὁριζόντιες, παράλληλες ἐγχαράξεις ποὺ εἶναι ἰσχυρὰ καμένο, μία λοπάδα καὶ μία χύτρα καθὼς καὶ ὄστρακα λεκάνης καὶ πιθαριοῦ.

Ἀνάμεσα ἀπὸ τὰ ὄστρακα ἀναγνωρίστηκαν καὶ συγκολλήθηκαν ἀρκετὰ ἀγγεῖα, ἔτσι ποὺ διαπιστώθηκε ὅτι στὸν προθάλαμο ὑπῆρχαν ἀκόμη τουλάχιστον δέκα κυλινδρικὰ κύπελλα, τέσσερα σφαιρικά, τρία κωνικά, πέντε λοπάδες, ἕνας ἀμφορέας, δύο πρόχοι, τρία καδόσχημα ἀγγεῖα, ἕνα σφαιρικὸ ἀγγετο, ἕνα

ἀγγεῖο μὲ γεφυρόστομη προχοή, ἕνα τριποδικὸ ἀγγεῖο καὶ μιὰ ὑπερβολικὰ μεγάλη τριποδικὴ χύτρα ποὺ συγκολλήθηκε ἀπὸ μεγάλο ἀριθμὸ ὃστράκων.

Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς δύο κατασκευὲς ποὺ ἀναφέρθηκαν σὲ σχέση μάλιστα μὲ διάφορα ἀγγεῖα, στὸν προθάλαμο ἀποκαλύφθηκε μία ἀκόμη ὀρθογώνιά λίθινη κατασκευὴ προσαρμοσμένη στὸ τμῆμα τοῦ τσίχου, μεταξὺ τῶν εἰσόδων τοῦ κεντρικοῦ καὶ τοῦ ἀνατολικοῦ δωματίου ἀμέσως Α ἀπὸ τὴ θύρα εἰσόδου στὸ κεντρικὸ δωμάτια. Στὸ ἐσωτερικὸ τῆς κατασκευῆς εἶχε λαξευθεῖ λίθινη λεκάνη μὲ μικρὴ διάμετρο ἀλλὰ ἀναλογικὰ μεγάλο βάθος. Τέλος στὴ ΝΑ γωνία, ἐκεῖ ὅπου ἦταν ἡ ὁμάδα τῶν ὀκτὼ ἀγγείων βρέθηκε πεσμένη μεγάλη λαξευμένη πέτρα, τὸ σχῆμα τῆς ὁποίας προσομοιάζει μὲ κέρας καθιερώσεως.

Στὸν προθάλαμο ἐπισημαίνεται ἡ παρουσία ἀρκετῶν χαρακτηριστικῶν {σελ. 359} ὀστράκων ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὸ καδόσχημα ἀγγεῖα μὲ τὴν πλαστικὴ ἀπόβαση τοῦ ταύρου (εἰκ. 4) τὰ περισσότερα ὄστρακα τοῦ ὁποίου βρέθηκαν στὴ θύρα τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Τὰ ὄστρακα τοῦ προθαλάμου βρέθηκαν στὸ χῶρο μεταξὺ τῆς κεντρικῆς εἰσόδου καὶ τῆς θύρας τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Στὸν προθάλαμο βρέθηκαν ἀκόμη καὶ διάφορα ἄλλα πήλινα ἀντικείμενα. Στὸ κέντρα τοῦ δώ ματίου καὶ γύρω ἀπὸ τὸ πιθάρι ποὺ στεκόταν στὴν κεντρικὴ εἴσοδο βρέθηκαν ἑπτὰ πήλινα, κυλινδρικὰ ἀντικείμενα μὲ διαμπερὴ τρύπα κατὰ μῆκος τοῦ κάθεταυ ἄξονά τους, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶναι ἰσχυρὰ καμένα καὶ καταστραμμένα. Μικρὰ συσσωματώματα πηλοῦ βρέθηκαν στὴ ΝΔ γωνία τοῦ δωματίου, μέσα στὰ καδόσχημα ἀγγεῖα ποὺ στέκονταν ἐκεῖ, ἐνῶ ἕνα κομμάτι ψημένου πηλοῦ ποὺ διασώζει στὴν ἐπιφάνειά του δακτυλικὰ ἀποτυπώματα βρέθηκε ἐμπρὸς ἀπὸ τὴν κεντρικὴ εἴσοδο τοῦ δωματίου. Σποραδικὰ βρέθηκαν καὶ μικρὰ συσσωματώματα πηλοῦ.

Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει ἡ ἀνεύρεση λίθινου ἀγγείου ποὺ βρέθηκε σὲ έπαφὴ μὲ τὸν Ν τοῖχο στὸ Α τμῆμα τοῦ προθαλάμου. Πρόκειται γιὰ ἕνα τροπιδωτὸ ἀγγεῖα ἀπὸ στεατίτη μὲ εὐρὺ στόμια, μιὰ μεγάλη κάθετη καὶ δύο μικρότερες γλωσσοειδεῖς λαβὲς καὶ σωληνωτὴ προχοή. Ἐκτὸς ἀπὸ τμῆμα τῆς προχοῆς καὶ τῆς μεγάλης λαβῆς τὸ ἀγγεῖα σώζεται ἀκέραια σὲ καλὴ κατάσταση.

Στὸν προθάλαμο βρέθηκαν συνολικὰ ἀρκετὰ λίθινα ἀντικείμενα, ποὺ εἶναι κυρίως τριβεῖα καὶ τριπτῆρες. Μέσα καὶ δίπλα στὸ πιθάρι ποὺ στεκόταν Δ τῆς κεντρικῆς εἰσόδου βρέθηκαν τρεῖς τριπτῆρες. Ν τοῦ πιθαριοῦ τῆς ΒΔ γωνίας ἀποκαλύφθηκε τριβετο, ἐνῶ στὴ θήκη ἀνάμεσα στὶς εἰσόδους τοῦ Α καὶ τοῦ κεντρικοῦ δωματίου βρέθηκε ἕνας τριπτήρας καὶ ἕνα τριβεῖα, Λίθινα ἀντικείμενα στέκονταν πιθανότατα-καὶ στὸ θρανία ἐπειδὴ πάνω καὶ γύρω ἀπὸ αὐτὸ βρέθηκαν δύο τριβεῖα, ἕνας τριπτήρας καὶ ἕνα ἀκόνι. Ν τοῦ θρανίου βρέθηκε καὶ τὸ μοναδικὸ ἀπολέπισμα ὀψιανοῦ τῆς ἀνασκαφῆς. Τέλος στὴ ΝΑ γωνία τοῦ προθαλάμου ἀποκαλύφθηκαν τρία μεγάλα, ἐπιμήκη τριβεῖα ποὺ βρέθηκαν μαζὶ μὲ τὰ ὀκτὼ ἀγγεῖα τῆς γωνίας. Τὰ κομμάτια κάρβουνου ποὺ βρέθηκαν στὸ χῶρο ἦταν πολὺ λίγα, μὲ ἐξαίρεση τὸ χῶρο μπροστὰ ἀπὸ τὴν κεντρικὴ εἴσοδο τοῦ προθαλάμου ὅπου ἦταν περισσότερα καὶ μεγαλύτερα.

Ἰδιαίτερα πολλὰ δμὼς ἦταν τὰ κομμάτια κονιάματος ποὺ διέφυγαν τὴν καταστροφὴ καὶ ποὺ βρέθηκαν μόνα στὸ Δ τμῆμα τοῦ δωματίου. Δὲν εἶναι όμὼς βέβαια ἂν μόνο τὸ Δ τμῆμα τῶν τοίχων καλυπτόταν ἀπὸ κονίαμα ἢ ὅτι τὰ κονιάματα τοῦ Α τμήματος καταστράφηκαν τελείως. Πολλὰ κομμάτια ἔμειναν στὴ θέση τους, κυρίως σὰν συνδετικὴ ύλη τῶν δόμων τῶν παραστάδων καὶ ἕνα κομμάτι βρέθηκε κολλημένα στὴ θέση του, ἐκεῖ ὅπου βρισκόταν ἡ σκάλα. Ἰδιαίτερα ἐνδιαφέροντα εἶναι πλῆθος κομματιῶν λεπτοῦ κονιάματος, ἴσως διακοσμημέναυ ἀλλὰ ἰσχυρὰ καμένου, ποὺ κάλυπτε τὸν διαχωριστικὸ τοῖχο Α {σελ. 360} ἀπὸ τὸν πεσσό. Τρία μόνο κόκκινα κομμάτια κονιάματος βρέθηκαν, ἐνῶ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν λευκά.

Μέσα στὸν προθάλαμο ἀποκαλύφθηκε 6 πρῶτος νεκρὸς τοῦ ναοῦ. Τὰ ὀστά του ἦταν ἰσχυρὰ καμένα καὶπολλὰ ἀπὸ αὐτὰ εἶχαν ἐξαφανιστεῖ τελείως ἀπὸ τὴν ἔνταση τῆς πυρκαγιᾶς. Ο νεκρὸς βρέθηκε στὸ χῶρο ἀνάμεσα στὴν κεντρικὴ εἴσοδο τοῦ προθαλάμου καὶ τὴν εἴσοδο τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Πέντε δόντια καὶ ὀστὰ τοῦ θώρακα βρέθηκαν πρὸς Β ἐνῶ τὰ ὀστὰ τῶν κάτω ἄκρων Ν κοντὰ στὴ θύρα τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Ἀνασκαφικὰ διαπιστώθηκε ὅτι ἀνάμεσα στὰ ὀστὰ τοῦ νεκροῦ αὐτοῦ βρέθηκαν ὄστρακα τοῦ καδόσχημου ἀγγείου μὲ τὴν πλαστικὴ παράσταση τοῦ ταύρου, ἐνῶ πάνω στὸν ἄνθρωπο εἶχαν πέσει μιὰ μεγάλη ὀρθογώνια πέτρα καὶ τουλάχιστον δύο ἀγγεῖα. Μετὰ τὴν ἀνθρωπολογικὴ ἔρευνα ποὺ διενεργήθηκε ἐξακριβώθηκε ὅτι ὁ νεκρὸς εἶχε ὑποστεῖ κάταγμα στὸ πίσω μέρος τῆς κνήμης του.

Κεντρική δωμάτιο

Ἐπιφανειακὸ στρῶμα

Μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῆς βλάστησης καὶ ἀφοῦ ἔγινε ὁ σχετικὸς καθαρισμὸς τῶν τοίχων ποὺ εἶχαν διακριθεῖ ἀπὸ τὴν ἀρχή, φάνηκε ἐξ ὁλοκλήρου ἡ κάτοψη τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Η ἐπίχωση ἦταν καὶ ἐδῶ μικρή, μιὰ καὶ πολὺ σύντομα ἄρχισε νὰ φαίνεται τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ δωματίου, ταυτόχρονα δμὼς μεγαλύτερη ἀπὸ τοὺς ὑπόλοιπους χώρους, ἐπειδὴ τὸ δωμάτια αὐτὸ εἶχε θεμελιωθεῖ στὸ κέντρο τῆς ἔξαρσης τοῦ ἐδάφους, κι οἱ ὑπόλοιποι χῶροι στὶς πλαγιὲς καὶ γιὰ ᾿τὸ λόγο αὐτὸ ὑπέστησαν μεγαλύτερη φθορὰ καὶ συγκράτησαν λιγότερα χώματα. Τὸ χῶμα τοῦ ἐπιφανειακοῦ στρώματος ἦταν καστανὸ καὶ μαλακὸ καὶ καθόλου πλούσιο σὲ ὄστρακα. Λίγες πεσμένες πέτρες φάνηκαν ἐπιφανειακά, κυρίως στὸ κέντρο καὶ στὰ Β τοῦ δωματίου. Μιὰ μεγάλη, πυραμιδικὴ πέτρα στεκόταν Ν τοῦ κεντρικοῦ τμήματος τοῦ Ν τοίχου τοῦ δωματίου, ποὺ πιθανὸν σχετίζεται μὲ τὸ χῶρο. Τὰ λίγα ὄστρακα ποὺ μαζεύτηκαν ἀποτελοῦνται ἀπὸ καθαρό, καστανὸ πηλὸ καὶ προέρχονται κυρίως ἀπὸ μεσαίου μεγέθους ἀγγεῖα. Τὰ τοιχώματά τους δὲν εἶναι παχιὰ καὶ κανένα δὲν φέρει διακόσμηση. Διακρίθηκαν ἕνα χαμηλὸ πόδι χύτρας, βάση μικροῦ, κωνικοῦ κυπέλλου καὶ τμῆμα λαβῆς ἀμφορέα. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ὄστρακα βρέθηκε καὶ ἕνα πήλινο ἀντικείμενο, τμηματικὰ διατηρημένο πάνω στὸ κεντρικὸ τμῆμα τοῦ Ν τοίχου οἱ ἐξωτερικὲς ἐπιφάνειες τοῦ ὁποίου σχηματίζουν ὀρθὴ γωνία, ἐνῶ τὸ ἐσωτερικὰ εἶναι κυλινδρικό. {σελ. 361} Στρῶμα καταστροφῆς

Ἀμέσως μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῆς μικρῆς ἐπιφανειακῆς ἐπίχωσης φάνηκε τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ δωματίου μὲ τοὺς καταστραμμένους καὶ πεσμένους τοίχους, τὸ καμένο ὺλικὸ καὶ μὲ τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ πιθάρια νὰ στέκουν ἀκόμη σὲ μεγάλο ὕψος ἀπὸ τὸ ἔδαφος παρὰ τὰ πλήγματα ποὺ εἶχαν δεχθεῖ (πίν. 179α). Ο χῶρος τοῦ δωματίου ἦταν ἀνομοιόμορφα καλυμμένος ἀπὸ πέτρες καὶ τοῦ- βλα, ὑλικὰ ποὺ προέρχονται ἀπὸ τοὺς τοίχους καὶ τὴν ἀνωδομὴ τοῦ κτηρίου ἀντίστοιχα. Οἱ πέτρες ἦταν διάφορων μεγεθῶν, κυρίως ἀλάξευτες, ὅπως καὶ ὅλες οἱ πέτρες ποὺ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴν κατασκευὴ τῶν τοίχων, καὶ πα- ρουσίαζαν μεγάλη συσσώρευση στὸ κέντρο τοῦ Β τμήματος τοῦ δωματίου, ἐνῶ μικρὲς συγκριτικὰ πέτρες εἶχαν πέσει κατὰ μῆκος τοῦ Δ καὶ Α τοίχου καὶ στὴ ΒΔ καὶ ΝΑ γωνία. Στὴν τελευταία αὐτὴ θέση οἱ πέτρες ἦταν ἔντονα μαυρισμένες ἀπὸ τὴν πυρκαγιά. Στὰ χαμηλότερα στρώματή πυκνότητα τῶν λίθων ἐπεκτάθηκε καὶ στὸ Ν τμῆμα τοῦ δωματίου, ὅπου οἱ πέτρες φαίνονταν λαξευμέ- νες μὲ φορὰ πτώσης ἀπὸ ΝΔ πρὸς ΒΑ. Μιὰ λαξευμένη πωρολιθικὴ πλάκα, (διαστάσεων 0.75 X 0.55 X 0.006 μ.) ἀποτελεῖ ἐξαίρεση ἀνάμεσα στὶς διάφορες ἄλλες πέτρες. Η πλάκα αὐτή, ἰδιαίτερα βαριὰ καὶ ὀγκώδης ποὺ εἶχε φορὰ πτώσης ἀπὸ Δ πρὸς Α καὶ αἰσθητὰ μεγάλη κλίση πρὸς τὰ κάτω βρέθηκε Β καὶ κοντὰ στὸ Δ τοῖχο.

Ἀνάμεσα στὶς πέτρες καὶ τὸ χῶμα βρέθηκαν πολλὰ κομμάτια τούβλων ποὺ κατὰ κανόνα φέρουν ἀποτυπώματα ὑλικῶν πάνω στὰ ὁποῖα ἦταν προσκολλημένα. Ἔχουν συχνὰ μία ἢ καὶ δύο ἐπίπεδες ἐπιφάνειες μὲ εὐθεῖες χαράξεις ποὺ θυμίζουν τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ξύλου, κοιλότητες καὶ κυλινδρικὲς τρύπες, τὶς περισσότερες φορὲς διαμπερεϊς. Σὲ μιὰ περίπτωση κομμάτι λευκοῦ κονιάματος βρέθηκε κολλημένο πάνω σὲ ἕνα ἀπὸ αὐτὰ τὰ τοῦβλα. Η ποσότητα τῶν τού- βλων ἦταν ἰδιαίτερα μεγάλη Β καὶ κοντὰ στὴ θύρα τοῦ δωματίου, κατὰ μῆκος τῶν Α καὶ Δ τοίχων καὶ στὶς τέσσερεις γωνίες.

Εἰδικότερα στὴ ΝΔ γωνία τοῦ δωματίου σχηματίστηκε ἕνα συσσωμάτωμα τούβλων καὶ χώματος ποὺ εἶχε ὕψος 0.72 μ., ἔφθανε σὲ βάθος 0.90 μ. ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους, καὶ εἶχε σχηματιστεῖ ἀπὸ τὴ μεγάλη ἔνταση τῆς πυρκαγιᾶς. Τὰ τοῦβλα αὐτὰ φαί- νεται ὅτι χρησίμευαν γιὰ οἰκοδομικὸ ὺλικὸ τῆς ὀροφῆς, ἴσως δμὼς καὶ γιὰ διά- φορα ράφια στοὺς τοϊχους, ὑπόθεση ποὺ ἰσχυροποιεῖται καὶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι μέσα στὰ πιθάρια βρέθηκαν ἀρκετὰ κομμάτια. Ἀπὸ τὰ ψηλὰ ἤδη στρώματα ἄρχισαν νὰ φαίνονται τὰ ἴχνη ποὺ ἄφησε ἡ πυρκαγιὰ στὶς πέτρες, στὰ ὄστρακα καὶ στὸ ἴδιο τὸ χῶμα. Τὸ χῶμα ἦταν γκρίζο μπροστὰ στὴ θύρα στὸ κέντρα, στὶς δύο νότιες γωνίες καὶ σποραδικὰ στὸν ὑπόλοιπο χῶρο. Ἰδιαίτερα στὴ ΝΑ γωνία τὸ μαῦρο χρῶμα ἦταν πολὺ ἔντονο καὶ ἀκόμα καὶ οἱ πέτρες εἶχαν δεχτεῖ τὴν ἐπίδραση τῆς φωτιᾶς καὶ εἶχαν μαυ- ρίσει. Στὸ κέντρο ἀρχικὰ τὸ χῶμα ἦταν ἄσπρο καὶ στὴ συνέχεια μαῦρο, ἐνῶ {σελ. 362} οἱ πεσμένες πέτρες εἶχαν σχηματίσει μεγάλα κενὰ ἀπ᾿ ὅπου ἔμπαινε ὁ ἀέρας, ὅπως φάνηκε ἀπὸ τὰ πολυάριθμα σαλιγκάρια ποὺ βρέθηκαν σὲ μεγάλο βάθος.

Τὸ στρῶμα τῆς καταστροφῆς τοῦ κεντρικοῦ δωματίου δὲν παρουσίασε εὑρήματα σὲ μεγάλη πυκνότητα. Κατὰ κανόνα δμὼς τὰ εὐρήματα αὐτὰ ἐμφανίστηκαν κυρίως στὰ Β καὶ Α τοῦ δωματίου, λιγότερο Δ καὶ καθόλου στὸ κέντρα. Ἀντίθετα τὰ εὑρήματα τοῦ δαπέδου ἔδειξαν ὅτι ὁ χῶρος ἦταν πλούσιος σὲ περιεχόμενα, συμπεριλαμβανομένων τῶν πίθων καὶ τῶν ἀγγείων. Τὰ ὄστρακα στὰ ἀνώτερα στρώματα ἦταν αἰσθητὰ ὀλιγάριθμα καὶ κατασπαρμένα ἀνομοιόμορφα, ἔτσι ὥστε στὸ Ν τμῆμα τοῦ δωματίου ἦταν σχεδὸν ἀνύπαρκτα. Προέρχονται ἀπὸ ἀγγεῖα μικροῦ καὶ μεσαίου μεγέθους. Κατεξαίρεση στὴ ΒΔ γωνία βρέθηκαν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ ὄστρακα τουλάχιστον τριῶν διαφορετικῶν

πίθων, τὰ ὁποῖα ἀποδείχτηκε ὅτι δὲν εἶχαν σχέση μὲ τὰ δυὸ πιθάρια ποὺ βρέθηκαν ἀργότερα στὴ θέση αὐτή, ὅτε καὶ μὲ τὰ ὑπόλοιπα πιθάρια τοῦ χώρου.

Τὰ ὑπόλοιπα ὄστρακα προέρχονται κυρίως ἀπὸ τὰ τοιχώματα ἀγγείων καὶ . ἀποτελοῦνται ἀπὸ λεπτὸ καὶ τραχὺ πηλὸ διαφόρων χρωματισμῶν. Ο πηλὸς σπάνια περιέχει καὶ μικρὰ χαλίκια καὶ σὲ λίγες περιπτώσεις φέρει καστανοκόκκινο, μαῦρο ἢ καὶ λευκὸ ἐπίχρισμα. Τὰ ὄστρακα προέρχονται ἀπὸ δύο ἢ

τρεῖς διαφορετικὲς χύτρες, λοπάδες καὶ κυλινδρικὰ κύπελλα καὶ σπανιότερα ἀπὸ ἀμφορεῖς. Ἰδιαίτερα ἀναφέρονται ὄστρακα μικροῦ ἀγγείου μὲ μαστοειδὴ ἀπόφυση, διακοσμημένο ὄστρακα ἀπὸ τοιχώματα ἀγγείου μὲ ἐννέα, ὁριζόντιες, λεπτές, μαῦρες ταινίες καὶ ὄστρακα μικροῦ πίθου μὲ πλαστικὲς ταινίες.

Κατὰ μῆκος τοῦ Α τοίχου τοῦ δωματίου στέκονταν παρὰ τὰ πλήγματα ποὺ εἶχαν δεχθεῖ ἀπὸ τὴν καταστροφὴ, ἑπτὰ πιθάρια ποὺ σώθηκαν σὲ πολὺ καλὴ κατάσταση. Τὰ πιθάρια στέκονταν σὲ μεγάλα ὕψος ἀπὸ τὸ ἔδαφος, παραταγμένά στὴ σειρὰ ἀπὸ Β πρὸς Ν, μὲ ἐξαίρεση τὸ ἔκτο πρὸς Ν πιθάρι ποὺ στεκόταν δυτικότερα μὲ ἐμφανὴ κλίση πρὸς τὰ Α καὶ σὲ καλύτερη κατάσταση ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα. Δύο ἀκόμα πιθάρια στέκονταν στὴ ΒΔ γωνία. Τὸ νότιο ἀπὸ αὐτὰ ἦταν αἰσθητὰ μικρότερα τοῦ πρώτου. Μέσα στὰ πιθάρια βρέθηκαν ἀρκετὰ ὄστρακα προερχόμενα ἀπὸ μικρὰ κυρίως ἀγγεῖα καὶ σημαντικὸ ποσοστὸ τῶν εὑρημάτων τοῦ στρώματος τῆς καταστροφῆς τοῦ δωματίου, τὰ ὁποῖα βρέθηκαν σὲ διαφορετικὸ ὕψος κατὰ περίπτωση. Συνολικὰ μέσα στὰ πιθάρια βρέθηκαν τέσσερα ἀγγεῖα. Μιὰ πρόχους ἀπὸ τραχὺ πηλό, μὲ τριφυλλόσχημο χεῖλος καὶ τρεῖς ὁριζόντιες, πλαστικὲς ταινίες στὸν ὦμο, κάτω ἀπὸ τὴν προχοή, βρέθηκε διάσπαρτη σὲ πολλὰ κομμάτια μέσα στὸ πιθάρι τῆς ΒΑ γωνίας, στὸ ἀμέσως Ν τοῦ πρώτου κείμενο πιθάρι καὶ στὴ θύρα τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Ἀκόμη στὸ πιθάρι τῆς ΒΑ γωνίας βρέθηκε χαμηλὴ λοπάδα κοντὰ στὸν πυθμένα καὶ τμῆμα χύτρας καὶ στὸ πέμπτα ἀπὸ Νπιθάρι τριποδικὴ χύτρα μὲ τριπλὲς ἐγχάρακτες γραμμὲς κάτω ἀπὸ τὸ χεῖλος καὶ χαμηλὰ στὸ σῶμα δύο μικρές,

κάθετες λαβὲς ἐκτὸς τῶν κανονικῶν καὶ μικρὰ κουμπιὰ στὸ χεῖλος.

Τὰ εὑρήματα τοῦ ὑπόλοιπον χώρου ἦταν λιγοστά. Στὰ Β τοῦ δωματίου καὶ {σελ. 363} κεντρικὰ βρέθηκαν κομμάτια ἀπὸ σκυφοειδὲς ἀγγεῖο μὲ γεφυρόστομη προχοή. Ένας μεγάλος ἀμφορέας μὲ ταινιωτὴ διακόσμηση καὶ μιὰ ἐγχαράξῃ σὲ σχῆμα Τ στὴ μιὰ λαβή του βρέθηκε διασκορπισμένος σὲ ὄστρακα μπροστὰ ἀπὸ τὴ θύρα καὶ στὸ μέσο περίπου τοῦ Δ τοίχου τοῦ δωματίου. Κυλινδρικὸ κύ- πελλο βρέθηκε σφηνωμένο ἀνάμεσα στὸ πέμπτο ἀπὸ Β πιθάρι καὶ τὸν Α τοῖχο. Τέλος μικρὸ σφαιρικὸ ρυτὸ μὲ φορὰ πτώσης ἀπὸ ΒΔ πρὸς ΝΑ βρέθηκε στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου.

Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἀγγεῖα στὰ ἀνώτερα στρώματα τοῦ δωματίου ἔγιναν ἀκόμη καὶ μερικὰ ἄλλα εὗρήματα. Στὴ ΝΔ γωνία βρέθηκαν δύο λίθινα ἀντικείμενα. Ἕνα ἀντικείμενο ποὺ δὲν σώζεται ὁλόκληρα μὲ κυλινδρική, ἐξωτερικὴ ἐπιφάνεια καὶ μιὰ τρύπα στὸ ἐσωτερικὸ καὶ μεγάλη πέτρα μὲ βαδμιδωτὸ λάξευμα. Κοντὰ στὰ λίθινα αὐτὰ ἀντικείμενα βρέθηκε ἀκόμη σχιστολιθικὴ λεπίδα, με- γάλο κομμάτι λευκοῦ κονιάματος μέσα στὸ συσσωμάτωμα τῶν τούβλων καὶ κομμάτια κάρβουνο. Στὸ πιθάρι τῆς ΒΔ γωνίας βρέθηκαν δύο κομμάτια κάρβουνο καὶ κομμάτι λευκοῦ κονιάματος. Στὸ δεύτερο πρὸς Νότο πιθάρι βρέθηκαν ἀκόμη λίγα κομμάτια κάρβουνου ἐνῶ στὸ πέμπτο πρὸς Ν καὶ τὸ μεγαλύτερο ἀπὸ ὅλα βρέθηκαν πάλι μεγάλα κομμάτια κάρβουνο. Τέλος μέσα στὸ τέταρτο ἀπὸ Β πιθάρι βρέθηκε σπασμένα τριβετο.

Στὸν ὑπόλοιπα χῶρο βρέθηκαν τέσσερα τριβεῖα, δύο Β καὶ δύο στὸ κέντρο καὶ ΝΑ. Κοντὰ στὰ δύο τελευταῖα καὶ πολὺ κοντὰ στὸν Α τοῖχο βρέθηκε μικρό, πήλινο ἀντικείμενα, δυσδιάγνωστο, ποὺ δὲν ἀποκλείεται νὰ εἶναι χέρι εἰδωλίου. Στὸ Β τμῆμα τοῦ δωματίου ἦταν συσσωρευμένα τὰ περισσότερα κομμάτια κονιάματος, πάντοτε λευκοῦ. Σὲ δύο τουλάχιστον περιπτώσεις τὸ κονίαμα φαίνεται ὅτι ἔχει ἀποκολληθεῖ ἀπὸ τὶς παραστάδες γιατὶ βρέθηκε πολὺ κοντὰ σ᾿ αὐτές. Καὶ τὰ ὑπόλοιπα δμὼς κομμάτια, ποὺ βρέθηκαν λίγο νοτιότερα ἴσως νὰ ἔχουν τὴν ἴδια προέλευση. Παράλληλα, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ λίγα κάρ- βουνα ποὺ βρέθηκαν πεσμένα μέσα στὰ πιθάρια ἦρθαν στὸ φῶς καὶ μερικὰ ἄλλα σποραδικὰ Β καὶ Δ, ΝΑ καὶ Δ. Τέλος ΒΔ βρέθηκε πήλινο ἀντικείμενα μὲ ἐπίπεδη ἐπιφάνεια καὶ συγκλίνουσες ἐγχαράξεις καὶ μικρὸ τρίβετο ἀπὸ ἀμμόλιθο. ‘H εἰκόνα ποὺ παρουσιάζεται συνολικὰ στὸ στρῶμα καταστροφῆς τοῦ δω- ματίου δείχνει ὅτι πολλὰ ἀντικείμενα ἔχουν πέσει ἀπὸ ψηλά. Ἰδιαίτερα τὰ περισσότερα ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν μέσα στὰ πιθάρια κατὰ μῆκος τοῦ Α τοίχου ἴσως νὰ προέρχονται ἀπὸ κάποια κατασκευὴ σὰν ράφι στὸ σημεῖο αὐτό, χωρὶς δμὼς νὰ ὑπάρχουν ἐπαρκὴ ἀποδεικτικὰ στοιχεῖα. Ἀντίθετα ἡ πρόχους μὲ τὴν πλαστικὴ διακόσμηση καὶ ὁ μεγάλος ἀμφορέας ποὺ εἶναι μεγάλα ἀγγεῖα καὶ παρουσιάζουν μεγάλη διασπαρά, ποὺ καταλαμβάνει τὸ μισὸ τοῦ συνολικοῦ μήκους τοῦ δωματίου, δὲν μπορεῖ νὰ ἦταν τοποθετημένα σὲ κάποια κατασκευὴ ἀλλὰ καὶ δὲν ἀποκλείεται νὰ ἔπεσαν ἀπὸ τὴ στέγη. Παρατηρήθηκε δμὼς ὅτι ἀνάμεσα στὰ δύο πρῶτα ἀπὸ Β πιθάρια καὶ σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸν τοῖχο οἱ πέτρες {σελ. 364} ἦταν μικρές, σὲ πυκνότερη διάταξη καὶ δὲν ἦταν τοῦ τύπου τῶν ὑπολοίπων ποὺ προέρχονταν ἀπὸ τοὺς πεσμένους τοίχους. Ἴσως οἱ πέτρες αὐτὲς ἀποτελοῦσαν μιὰ λίθινη κατασκευὴ, σχετικὰ ψηλή, ὅπου καὶ θὰ στεκόταν ο ἀμφορέας ποὺ βρέθηκε μέσα στὰ πιθάρια κι ἀκόμη κάποιο ἀπὸ τὰ μικρότερα πεσμένα ἀγγεῖα. Τὸ περιεχόμενο τοῦ δωματίου ἔγινε όμὼς σαφέστερο ἀπὸ τὰ εὑρήματα τοῦ δαπέδου. Φάνηκε καθαρότερα ἡ θέση καὶ ἡ διακόσμηση τῶν πιθαριῶν καὶ ἡ θέση ὅπου στέκονταν τὰ ἀγγεῖα (πίν. 179α).

Στρῶμα δαπέδου

Η εἰκόνα ποὺ παρουσιάζει τὸ δάπεδο τοῦ κεντρικοῦ δωματίου εἶναι καθαρὴ καὶ σαφής (πίν. 179α). Η μεγάλη πλειοψηφία τῶν εὑρημάτων ἢ στέκονταν καταστραμμένα στὴν ἀρχική τους θέση ἢ ἡ κατάστασή τους ἐπέτρεπε νὰ ἐξα κριβωθεῖ τὸ σημεῖο ὅπου ἦταν τοποθετημένα. Τὸ χῶμα στὰ στρώματα κοντὰ στὸ δάπεδο ἔχει ἔντονα τὰ σημάδια τῆς πυρκαγιᾶς, ἰδιαίτερα μπροστὰ ἀπὸ τὴν εἴσοδο τοῦ δωματίου ὅπου ἦταν γκρίζο καὶ ἰσχυρὰ καμένο, καθὼς καὶ Ν πρὸς τὸ κέντρο σὲ μιὰ φυσικὴ κοιλότητα ποὺ σχηματίζεται. Η πυρκαγιὰ εἶχε ἀφήσει τὰ ἴχνη της στὶς πεσμένες πέτρες καὶ στὰ ἀγγεῖα ἐνῶ εἶχε ἀφανίσει τὰ εὔφλεκτα ὺλικὰ τοῦ δωματίου καὶ φυσικὰ καὶ τοῦ δαπέδου, τὸ ὁποῖο πιθανότατα ἦταν καλυμμένο μὲ ξύλο, ἀφοῦ ο βράχος εἶχε λαξευτεῖ ἀλλὰ δὲν εἶχε ἰσοπεδωθεῖ, τόσο ὥστε νὰ χρησιμοποιεῖται χωρὶς κάποια ἐπίστρωση. Καθὼς ὁλόκληρο τὸ κτήριο εἶναι θεμελιωμένο πάνω στὸν στέρεο βράχο ἔτσι καὶ τὰ ἀντικείμενα τοῦ κεντρικοῦ δωματίου στέκονταν πάνω σ᾿ αὐτόν, ἀφοῦ καταστράφηκε τὸ ὺλικὸ ποὺ πιθανὸν τὸν κάλυπτε. Σὲ μεγάλο τμῆμα τοῦ δωματίου 6 βράχος εἶχε λαξευτεῖ χονδρικὰ καὶ εἶχε ἰσοπεδωθεῖ. Στὸ Ν δμὼς καὶ ΝΔ τμῆμα ὁ βράχος ἦταν ὺπερυψωμένος, χοντρικὰ λαξευμένος κατὰ μῆκος τοῦ Ν τοίχου καὶ ἀλάξευτος ΝΔ. Πεσμένες πέτρες ἦταν σκορπισμένες κατὰ μῆκος τοῦ δωματίου καὶ κυρίως στὸ Β τμῆμα καὶ κατὰ μῆκος τῶν τοίχων. Στὰ Ν οἱ πέτρες ἦταν κυρίως μεγάλα ἀπολεπίσματα τοῦ βράχου. Μιὰ τριγωνικὴ πέτρα βρέθηκε στὴ ΝΑ γωνία, ἐνῶ ἄλλες τέσσερεις λαξευμένες πέτρες γύρω ἀπὸ τὸ τέταρτο ἀπὸ Β πιθάρι ἴσως νὰ χρησίμευαν γιὰ στηρίγματα τῶν πιθαριῶν. χαρακτηριστικὰ γιὰ τὸ στρῶμα τοῦ δαπέδου τοῦ κεντρικοῦ δωματίου εἶναι τὰ λίγα ὄστρακα, γεγονὸς ποὺ δείχνει ὅτι ἡ κεραμεικὴ δὲν ἦταν ποσοτικὰ μεγαλύτερη ἀπὸ αὐτὴ ποὺ βρέθηκε στὸ δάπεδο. Τὰ ὄστρακα προέρχονται σὲ μεγαλύτερο βαθμὸ ἀπὸ μικρὰ ἀγγεῖα καὶ λιγότερο ἀπὸ ἀγγεῖα μεσαίου μεγέθους. Κυρίως προέρχονται ἀπὸ κύπελλα, λοπάδες καὶ γεφυρόστομα ἀγγεῖα. Ο πηλός τους εἶναι συνήθως ἀνοιχτὸς ροδόχρωμος τὶς περισσότερες φορὲς χωρὶς ἐπίχρισμα καὶ σπανιότατα τραχύς. Ἰδιαίτερα τὰ ὄστρακα ποὺ μαζεύτηκαν κοντὰ καὶ γύρω ἀπὸ τὰ πιθάρια, στὸ δάπεδο, προέρχονται ἀποκλειστικὰ ἀπὸ κύπελλα καὶ λοπάδες. Ἰδιαίτερα ἀναφέρεται ὄστρακο μικροῦ ἀγγείου μὲ {σελ. 365}ταινίες καὶ κυματοειδεῖς γραμμές, ὄστρακα μὲ διακόσμηση λευκῶν ταινιῶν καὶ μεγάλο ὄστρακο μὲ διακόσμηση σπείρας.

Στὸ δάπεδο ὅπου στέκονταν ἐννέα πιθάρια, βρέθηκαν σαράντα δύο ἀγγεῖα, συμπεριλαμβανομένων καὶ ὅσων βρέθηκαν στὸ φράγμα τῆς θύρας τοῦ δωματίου, τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ ὁποῖα φαίνεται ὅτι ἐξ ἀρχῆς στέκονταν στὸ δάπεδο. Ἑπτὰ ἀπὸ τὰ ἐννέα πιθάρια στέκονταν κατὰ μῆκος τοῦ Α τοίχου. Τὸ πρῶτο ἀπὸ Β, ἂν καὶ στὴ ΒΑ γωνία, δὲν βρισκόταν σὲ πολὺ καλὴ κατάσταση, στεκόταν δμὼς σὲ ὕψος 1 μ. ἀπὸ τὸ ἔδαφος. Τὸ πιθάρι αὐτὸ περιτρέχεται ἀπὸ ὁριζόντιες καὶ διαγώνιες, πλαστικές, σχοινοειδὲς ταινίες καὶ διακοσμεῖται μὲ πλαστικοὺς κύκλους (medaillons) ἀνάμεσα στὶς λαβές. Τὸ δεύτερο πρὸς Ν πιθάρι εἶναι μικρότερα ἀπὸ τὸ πρῶτο καὶ σωζόταν σὲ ὕψος μισοῦ μέτρου ἀπὸ τὸ ἔδαφος. Εἶναι διακοσμημένο μὲ πλαστικὴ ταινία μὲ πριονωτὴ γραμμὴ λίγο πάνω ἀπὸ τὴ βάση. Τὸ τρίτο πιθάρι εἶναι χαρακτηριστικὰ μικρότερα ἀπὸ τὰ ἄλλα. Εἶναι ἀδιακόσμητο, ἔχει ἰδιαίτερα πλατὺ περιχείλωμα καὶ εἶναι τὸ μόνο ποὺ διαθέτει πῶμα. Τὸ πῶμα φέρει ἐγχάρακτο τὸ ὺπ᾿ ἀρ. 92 σημεῖο τῆς Γραμμικῆς γραφῆς Α ποὺ μοιάζει μὲ κλαδί, μὲ τέσσερεις καὶ ἕξι κεραῖες ἀριστερὰ καὶ δεξιὰ ἀντίστοιχα. Τὸ τέταρτα πρὸς Ν πιθάρι εἶναι ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα σὲ χωρητικότητα σὲ ὁλόκληρα τὸ ναό. Μεγάλο τμῆμα του στεκόταν ἀκόμη σὲ ὕψος 1.12 μ. ἀπὸ τὸ ἔδαφος. Ἔχει πλατὺ περιχείλωμα καὶ φέρει ὁριζόντιες, σχοινοειδὲς ταινίες, ἀνὰ μία κάτω ἀπὸ τὸ χεῖλος καὶ στὴν κοιλιὰ καὶ δύο στὸ κατώτερα τμῆμα, ἐνῶ διακοσμεῖται ἀκόμη μὲ συστάδες ἀπὸ δύο ταινίες στὸν ὦμο καὶ στὴ βάση καὶ μὲ πλάγιες παράλληλες ἐγχαράξεις στὴ βάση. Τὸ ἑπόμενο πρὸς Ν πιθάρι ποὺ εἶναι τοῦ ἴδιου τύπου μὲ τὰ προηγούμενα καὶ εἶχε ὺποστεῖ σημαντικὴ καταστροφὴ μὲ τὴν πτώση τῶν τοίχων φέρει σχοινοειδῆ διακόσμηση κάτω ἀπὸ τὸ χεῖλος καὶ συστάδα ἀπὸ πέντε σχοινοειδὲς ταινίες στὸν ὦμο. Τὸ ἕκτο πρὸς Ν πιθάρι σώθηκε σὲ καλύτερη κατάσταση ἀλλὰ εἶχε μεγάλη κλίση πρὸς Α καὶ ἡ βάση του στεκόταν δυτικότερα τῶν ὺπολοίπων. Πιθανὸν ἡ ἀρχική του θέση νὰ ἦταν ἀνατολικότερα. Τὸ πιθάρι αὐτὸ εἶναι τελείως ἀδιακόσμητο. Τὸ τελευταῖο πρὸς Ν πιθάρι εἶχε καταστραφεί σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὴν πτώση τοῦ προηγούμενου πρὸς Α. Τὸ πιθάρι αὐτὸ διακοσμεῖται μὲ ὁριζόντιες καὶ λοξὲς σχοινοειδεῖς, πλαστικὲς ταινίες καὶ μὲ συστάδες ταινιῶν στὸ σῶμα καθὼς καὶ μὲ ἕντεκα τουλάχιστον ταινίες στὴν κοιλιά, σὲ πριονωτὴ διάταξη μὲ κύκλους στὰ κενά.

Στὸ Δ τοῖχο καὶ στὸ Β τμῆμα του στέκονταν δύο ἀκόμα πιθάρια. Τὸ Β φέρει πλαστικὴ ταινία πάνω ἀπὸ τὴ βάση καὶ τὸ Ν εἶναι μικρότερο μὲ παρόμοια πλαστικὴ ταινία καὶ πριονωτὴ γραμμὴ κοντὰ στὴ βάση. Ὅλα τὰ πιθάρια ποὺ ἀναφέρθηκαν ἦταν καταστραμμένα ἀλλὰ ὅλα τους τὰ κομμάτια εἶχαν διασκορ- πιστεῖ μέσα στὸ δωμάτια. Χαρακτηριστικό τους εἶναι τὸ πλατὺ περιχείλωμα καὶ οἱ πολλές, κάθετες, κυλινδρικὲς λαβὲς στὸ ὕψος τοῦ ὤμου, στὸ σῶμα καὶ κοντὰ στὴ βάση. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ ΝΑ γωνία καὶ ὁλόκληρη ἡ ἀνατολικὴ πλευρὰ {σελ. 366}τοῦ δωματίου εἶχε καλυφθεῖ ἀπὸ τὰ πιθάρια αὐτά, τὰ ὁποῖα εἶχαν ἀποθηκευτικὴ χρήση ἀφοῦ σὲ μερικὲς περιπτώσεις βρέθηκαν καμένοι σποραὶ στὸ ἐσωτερικό τους ἢ πάλι τὸ ἐσωτερικὸ τῶν τοιχωμάτων τους ἦταν ἔντονα καμένα ἐξαιτίας τοῦ ὑλικοῦ ποὺ περιεῖχαν.

Τὰ περισσότερα εὑρήματα τοῦ δωματίου ἦταν στὸ Α τμῆμα του καὶ Β, κοντὰ στὴ θύρα.

Ἀκριβῶς μπροστὰ στὴ θύρα βρέθηκε τριποδικὴ χύτρα ποὺ ἦταν προφανῶς πεσμένη ἀπὸ ἄλλη θέση. Λίγο ΝΑ βρέθηκαν σὲ μικρὴ ἀπόσταση μεταξύ τους κυλινδρικὸ κύπελλα, ἕνα ἄωτο, κωνικὸ κύπελλα πεσμένα ἀπὸ Β πρὸς Ν, μιὰ τριποδικὴ χύτρα καὶ μεγάλο, σφαιρικὸ κύπελλα, τὰ κομμάτια τοῦ ὁποίου βρέθηκαν καὶ στὴ γωνία τῆς Α παραστάδας τοῦ δωματίου, ὅπου πρέπει νὰ στεκόταν ἀρχικά. Κοντὰ στὴν παραστάδα αὐτὴ βρέθηκε ἀκόμη ἕνα κυλινδρικὰ ἀγγεῖα μὲ πλαστικὸ κουμπί. Νοτιότερα ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα ἀγγεῖα καὶ πάντα δίπλα στὰ πιθάρια τοῦ Α τοίχου βρέθηκαν ἕνα μεγάλο, ἀνοικτὸ κύπελλα, ἀνάμεσα στὰ δύο πρῶτα ἀπὸ Β πιθάρια, καὶ νοτιότερα βάση μεγάλου, κλειστοῦ ἀγγείου καὶ βάση μιᾶς μεγάλης πρόχαυ. Νότια ἀπὸ τὰ ἤδη ἀναφερθέντα ἀγγεῖα βρίσκονταν πεσμένα τρία μόνωτα, κυλινδρικὰ κύπελλα, δίπλα στὸ τρίτο ἀπὸ Β πιθάρι, ἐνῶ λίγο πιὸ Δ βρέθηκε τὸ κεντρικὸ τμῆμα ἀπὸ ἕναν κεραμεικὸ τροχὸ μὲ κεντρικὴ κοιλότητα καὶ δικτυωτὲς ἐγχαράξεις στὸ ἐσωτερικό. Χαρακτηριστικὴ στὴν περιοχὴ αὐτὴ εἶναι ἡ ἔνταση τῆς πυρκαγιᾶς ποὺ ἄφησε σαφὴ τὰ ἴχνη της πάνω ἀπὸ τὰ τοιχώματα τῶν κυπέλλων.

Στὸ Ν τμῆμα τοῦ δωματίου καὶ περίπου στὸ κέντρα βρέθηκαν καταστραμμένα ἀλλὰ στὴν ἀρχική τους θέα- 4 μεγάλα ἀγγεῖα καὶ ἄλλα μικρότερα γύρω ἀπὸ αὐτά (πίν. 179α). "Eva καδόσχημα μεγάλο ἀγγεῖα μὲ γεφυρόστομη προχοὴ καὶ ἴχνη διακόσμησης μὲ λευκὲς σπεῖρες, στεκόταν στὸ κέντρα, μπροστὰ ἀπὸ τὴν ἔξαρση τοῦ βράχου στὰ Ν τοῦ δωματίου. Τὸ ἀγγεῖα αὐτὸ βρέθηκε πεσμένα στὴν ἀρχική του αὐτὴ θέση μὲ τὸ στόμια πρὸς Ν. Δίπλα καὶ Ν τοῦ μεγάλου καδόσχημου ἀγγείου σώθηκε στὴ θέση της μὲ τὴν ἴδια φορὰ πτώσης μία μεγάλη πρόχους στὸ ἐσωτερικὸ τῆς ὁποίας βρέθηκαν καμένοι σπόραι. Η πρόχους αὐτὴ εἶναι ἀπιόσχημη μὲ πλατὺ χεῖλος καὶ πλαστικὸ δαχτυλίδι στὸ ὕψος τοῦ ὤμου καὶ στὸ σῶμα διακοσμεῖται μὲ δύο μεγάλες σπεῖρες καὶ συστάδες ἀπὸ καμπύλες ταινίες. Λίγο νοτιότερα βρέθηκε πεσμένη μὲ τὸ στόμια πρὸν ἄλλη μεγάλη ἀπιόσχημη πρόχους μὲ ραδινὸ σῶμα, κάθετη ταινιοειδὴ λαβὴ

καὶ πλαστικὸ κουμπὶ στὸ σημεῖα σύμφυσης τῆς λαβῆς μὲ τὸ χεῖλος. Η πρόχους αὐτὴ διακοσμεῖται μὲ ζῶνες μὲ ἐρυθρὴ «ripp1e» διακόσμηση. Στὸ ἐσωτερικό της βρέθηκαν δύο ἄμορφα κομμάτια πηλοῦ. Τὴν ὁμάδα τῶν μεγάλων ἀγγείων ποὺ στέκονταν μαζὶ στὸ Ν τμῆμα συμπληρώνει μία ἀκόμη μεγάλη

πρόχους. Η πρόχους αὐτή, πεσμένη Α τοῦ καδόσχημου ἀγγείου, μὲ τὸ στόμια πρὸς Ν φέρει πλαστικὸ δαχτυλίδι στὸ ὕψος τοῦ ὤμου καὶ ἔχει ἀνοιχτὸ κυκλικὸ στόμια. Διακοσμεῖται μὲ δύο μεγάλες σπεῖρες ποὺ περικλείουν ἀπὸ {σελ. 367} ἕνα ἀστέρι ἢ ἄνθος. Ἀνάμεσα στὶς σπεῖρες διακρίνεται ταινιοειδὴς διακόσμηση, ἐνῶ στὸ κατώτερα τμῆμα τοῦ ἀγγείου ὑπάρχουν τρεῖς ἢ τέσσερεις παράλληλες ὁριζόντιες ταινίες. Η διακόσμηση αὐτῶν τῶν μεγάλων ἀγγείων τοῦ κέντρου τοῦ δωματίου μὲ λευκὸ χρῶμα πάνω στὴ μαύρη ἐπιφάνεια μαζὶ μὲ τὸ σχῆμα τους καὶ τὰ διακοσμητικὰ θέματά τους, εἶναι χαρακτηριστικὰ τοῦ κλασικοῦ Καμαραικου ρυθμοῦ, μὲ ἐξαίρεση στὴν περίπτωση τοῦ κεντρικοῦ δωματίου τὴν πρόχου μὲ τὴν «ripp1e» διακόσμηση, ποὺ βρέθηκε δίπλα τους.

Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ μεγάλα αὐτὰ ἀγγεῖα ποὺ σώθηκαν ὁλόκληρα καὶ φαίνεται ὅτι εἶχαν σκόπιμα τοποθετηθεῖ μαζὶ σὲ μία προκαθορισμένη γί αὐτὰ θέση, ὅπου καὶ βρέθηκαν, πρέπει νὰ ἀναφερθεῖ ἀκόμη ἕνα σκυφοειδὲς ἀγγεῖο, ποὺ βρέθηκε μαζὶ καὶ πρέπει νὰ στεκόταν δίπλα τους. Ἀνάμεσα στὰ μεγάλα ἀγγεῖα βρὲ θηκαν ἀκόμη, ἀνάστροφα όμὼς πεσμένες καὶ δύο λοπάδες, ποὺ ἴσως στέκονταν ἀνάμεσα στὰ προαναφερθέντα ἀγγεῖα, ἴσως όμὼς νὰ ἔπεσαν καὶ ἀπὸ Α, ὅπου θὰ στέκονταν δίπλα στὰ πιθάρια, ὅπως καὶ τὰ ὑπόλοιπα μικρὰ ἀγγεῖα, ποὺ βρέθηκαν κατὰ μῆκος τῆς σειρᾶς τῶν πιθαριῶν τοῦ Α τοίχου. Δίπλα καὶ Α τοῦ πέμπτου ἀπὸ Β πιθαριοῦ, συνεπῶς ἀρκετὰ κοντὰ στὴν ὁμάδα τῶν με- γάλων ἀγγείων τοῦ κέντρου ποὺ ἀναφέρθηκαν, βρέθηκαν ἕνα κυλινδρικὸ κύ- πελλο καὶ μία μικρὴ τριποδικὴ χύτρα ποὺ σώζεται σὲ καλὴ κατάσταση.

Ν ἀπὸ τὰ πιθάρια τοῦ Α τοίχου, στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου βρέθηκαν πεσμένα μία λοπάδα, πόδι καὶ τμῆμα τοῦ σώματος μεγάλης τριποδικῆς χύτρας καὶ μεγάλο καδόσχημο ἀγγεῖα, δμοιο σὲ σχῆμα καὶ διαστάσεις μὲ ἐκεῖνο ποὺ βρέθηκε μαζὶ μὲ τὶς πρόχους. Τὸ μεγάλης χωρητικότητας ἀγγεῖα εἶχε πέσει μὲ τὸ στόμια πρὸς Δ, ἐνῶ ἀρχικὰ θὰ στεκόταν ἀνατολικότερα στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου, ποὺ ἦταν ἄδεια ἀπὸ πιθάρια καὶ στὴν ἴδια εὐθεία μὲ αυτά.

Στὸ Δ τμῆμα τοῦ δωματίου βρέθηκαν συγκριτικὰ πολὺ λιγότερα ἀγγεῖα. Μία λοπάδα βρέθηκε στὴ ΒΔ γωνία πίσω ἀπὸ τὸ πιθάρι ποὺ στεκόταν ἐκεῖ καὶ ἕνα μόνωτο κωνικὸ κύπελλα ἀνάμεσα στὰ δύο πιθάρια τοῦ Δ τοίχου. Νο- τιότερα καὶ περὶ τὸ μέσα τοῦ τοίχου ἦταν πεσμένα ἕνα ἀναστραμμένο κυλιν- δρικὸ κύπελλα καὶ μία σκυφοειδὴς λεκάνη μὲ ὁριζόντιες λαβὲς τῆς ὁποίας δὲν σώθηκε ἡ βάση. Η λεκάνη διακοσμεῖται μὲ ζώνη ἀπὸ σιγμοειδεῖς ταινίες καὶ ἄλλες μεγαλύτερες καμπύλες ταινίες χαμηλὰ στὸ σῶμα. Σ᾿ ὅλη τὴν ἔκταση τοῦ δωματίου ὑπῆρχαν περισσότερα ἀγγεῖα ἀπὸ ὅσα ἀναφέρθηκαν, τῶν ὁποίων οἱ ἀρχικὲς θέσεις δὲν διακριβώθηκαν ἐπειδὴ τὰ ὄστρακά τους ἦταν ἀνομοιόμορφα διασκορπισμένα στὸ δωμάτια. Διαπιστώθηκε ἡ ὕπαρξη τριῶν ἀκόμη λοπάδων, τριῶν μονωτῶν κυλινδρικῶν κυπέλλων, μιᾶς πρόχου ὅμοιας μὲ τὶς δύο ποὺ σώζονται σχεδὸν ὁλόκληρες, τῆς ὁποίας σώθηκε μόνο τμηματικὰ τὸ ἀνοιχτὸ στρογγυλὸ χεῖλος, ἄλλης πρόχου ἀπὸ τὴν ὁποία σώθηκε ἡ βάση καὶ ἑνὸς ἀγγείου μὲ γεφυρόστομη προχοὴ ἀπὸ τὸ ὁποῖο σώ- θηκε τμῆμα τῆς προχοῆς, τῆς μιᾶς ὁριζόντιας λαβῆς καὶ τοῦ σώματος. Τὸ {σελ. 368} τελευταῖο αὐτὸ ἀγγεῖο διακοσμεῖται μὲ ὁριζόντιες, σχετικὰ παχιὲς καστανέρυθρες ταινίες ποὺ διατηροῦν σὲ ἐντυπωσιακὸ βαθμὸ τὴ στιλπνότητά τους καὶ τὴ ζωηρότητα τοῦ χρώματος, περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλο ἀγγεῖα τοῦ κεντρικοῦ δωματίου.

Μερικὰ ἀπὸ τὰ ἀγγεῖα τῶν ὁποίων δὲν καθορίστηκε ἢ θέση πιθανὸν νὰ ἕπεσαν ἀπὸ ψηλότερα, ἀπὸ μία ἀπὸ τὶς πιθανολογούμενες κατασκευὲς στὸν τοῖχο. Τὸ ἴδιο πιθανὸν νὰ ἰσχύει καὶ γιὰ τὰ δύο μεμονωμένα ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν στὸ μέσο τοῦ Δ τοίχου, ἐνῶ τὸ Δ τμῆμα τοῦ δωματίου e1ven σαφὲς ὅτι ἦταν ἄδειο ἀπὸ ἀγγεῖα, ἂν ἐξαιρεθεῖ ἡ ΒΔ του γωνία. Συνολικὰ μᾶς δίνεται ἡ ἀκόλουθη εἰκόνα ἀναφορικὰ μὲ τὴν κεραμεικὴ τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Ἀρκετὰ ἀγγεῖα βρέθηκαν μπροστὰ ἀπὸ τὴ θύρα καὶ θὰ πρέπει νὰ στέκονταν Α τῆς εἰσόδου, ἀφοῦ ἡ συσσώρευσή τους εἶναι μεγάλη μόνο στὸ Α τμῆμα τοῦ δαπέδου. Κατὰ μῆκος τῶν πιθαριῶν τοῦ Α τοίχου καὶ ἀνάμεσα ἀπὸ αὐτὰ ἦταν τοποθετημένα μικρὰ ἀγγεῖα, δηλαδὴ λοπάδες καὶ κύπελλα καθὼς καὶ oι χύτρες τοῦ δωματίου, ἐνῶ στὸ κέντρο καὶ Ν στέκονταν κυρίως μεγάλα σὲ χωρητικότητα ἀγγεῖα, πρόχοι καὶ καδόσχημα ἀγγεῖα πολὺ κοντὰ τὸ ἕνα στὸ ἄλλο. Παρὰ τὴ συγκέντρωση στὸ κέντρο πολλῶν ἀγγείων, εἶχε ἀφεθεῖ ἀρκετὸς ἐλεύθερος χῶρος γιὰ τὴν προσέγγιση τοῦ νοτιότατου τμήματος τοῦ δωματίου, ὅπου ὁ βράχος ἐξεῖχε τοῦ δαπέδου.

Στὸ ἰδιαίτερο αὐτὸ τμῆμα τοῦ κεντρικοῦ δωματίου ἦλθε σὲ φῶς ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα εὐρήματα τῆς ἀνασκαφῆς, ἕνα ζευγάρι μοναδικῶν σὲ κατασκευὴ πήλινων ποδιῶν φυσικοῦ μεγέθους (πίν. 180α-β). Τὸ δεξὶ πόδι βρέθηκε ὄρθιο πάνω στὸ βράχο μὲ τὰ δάχτυλα στραμμένα πρὸς τὸν Α τοῖχο. Τὸ ἀριστερὸ πόδι βρέθηκε σὲ ἀπόσταση 0.60 μ. ἀπὸ τὸ δεξὶ πρὸς Β, πάλι ὄρθιο στὸ δάἳιτεδο, ἀλλὰ μὲ τὰ δάχτυλα στραμμένα πρὸς Δ. Τὰ πόδια σώθηκαν ἀκέραια, μόνο τὸ ἀριστερὸ ἔχει στὸ πέλμα μιὰ ρωγμὴ. είναι κατασκευασμένα ἀπὸ ροδόχρωμο πηλὸ μὲ ἀρκετὲς προσμίξεις καὶ κίτρινο ἐπίχρισμα, ποὺ εἶναι πιὸ ἔντονο στὸ ἀριστερὸ πόδι. Εἶναι φυσικὰ ἀποδομένα μὲ ὅλες τὶς πλαστικὲς λεπτομέρειες, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ δάχτυλα ποὺ εἶναι ἐνωμένα. Τὸ ἀνώτερο σημεῖο τῶν ποδιῶν βρίσκεται στὸ ὕψος τοῦ χαμηλοῦ τμήματος τῆς κνήμης, ὅπου ἡ ἀπόδοση εἶναι χαρακτηριστικὰ σχηματικὴ καὶ ἔντονα διαφορετικὴ ἀπὸ τὴ φυσιοκρατικὴ ἀπόδοση τοῦ κατώτερου τμήματος, ἀφοῦ διαμορφώνεται σὲ ἰδιόμορφη ψηλὴ ρομβοειδὴ ἀπόληξη.

Πήλινα πόδια / καλαπόδια

Η χαρακτηριστικὴ αὐτὴ ἰδιομορφία στὸ πλάσιμο τῶν δύο πήλινων ποδιῶν δὲν ἀφήνει πολλὰ περιθώρια ἑρμηνείας γιὰ τὴ χρήση τους, ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἄλλη ἀπὸ τὸ ὅτι στήριζαν ἕνα ξύλινο ξόανο. Κι ἡ ἑρμηνεία αὐτὴ βρίσκεται σὲ ἁρμονία μὲ τὸ πλῆθος τῶν ὑπόλοιπων ἀνασκαφικῶν στοιχείων σχετικὰ μὲ τὴ θέση τῶν ποδιῶν ἀλλὰ καὶ τοῦ πλήθους τῶν ἄλλων ἀντικειμένων τοῦ κεντρικοῦ δωματίου. Η καταστροφὴ τοῦ ναοῦ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα τὴν πτώση τοῦ ξοάνου ἀπὸ τὴν πιθανὴ κεντρική του θέση στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου, ὅπου {σελ. 369} καὶ βρέθηκαν τὰ πόδια, στὸ σημείο, ποὺ ὅπως ἀναφέρθηκε, τὸ χῶμα καὶ οἱ πέτρες ἦταν ἐξαιρετικὰ ἰσχυρὰ καμένα.

Τὰ λίθινα εὑρήματα τοῦ δαπέδου ἦταν λίγα. Δύο τριπτῆρες βρέθηκαν, ἕνας στὰ Β καὶ ἕνας κοντὰ στὴ ΒΔ γωνία, καὶ τμῆμα μιᾶς λίθινης λεκάνης βρέθηκε ἀνάμεσα στὰ μικρὰ ἀγγεῖα ΝΔ τοῦ πρώτου πιθαριοῦ τοῦ Α τοίχου. Ἐλάχιστα ἦταν καὶ τὰ ὑπόλοιπα πήλινα εὺρήματα. Ἐμπρὸς ἀπὸ τὴ θύρα τοῦ δωματίου βρέθηκε ἕνα κομμάτι ἀπὸ χονδροειδὲς ἀγγεῖα ἢ κιβώτια ποὺ φέρει πλαστικοὺς ὁμόκεντρους κύκλους, ἐνῶ ἄλλο ἕνα πήλινα ἀντικείμενα βρέθηκε στὴ ΝΑ γωνία. Τὰ δύο μοναδικὰ κομμάτια κονιάματας ποὺ βρέθηκαν στὸ δἄπεδο ἦταν λευκοῦ χρώματος καὶ ἡ θέση τους κοντὰ στὶς παραστάδες δείχνει ὅτι ἀποκολλήθηκαν ἀπὸ αὐτές, ὅπου ἔχουν διατηρηθεῖ καὶ ἄλλα κομμάτια κονιάματος ποὺ συνδέουν τοὺς δόμους. Τέλος διάσπαρτα βρέθηκαν καὶ μερικὰ κομμάτια καμένου ξύλου κυρίως στὸ Β τμῆμα τοῦ δωματίου πίσω ἀπὸ τὸ πιθάρι τῆς ΒΑ γωνίας, μέσα σὲ ἕνα κυλινδρικὸ κύπελλα καὶ στὴ βάση κλειστοῦ ἀγγείου. Πίσω ἀπὸ τὰ πιθάρια βρέθηκαν περισσότερα μικρὰ κομμάτια, στὸ κέντρα λίγα, ἐνῶ πρὸς Ν κανένα, προφανῶς ἐξαιτίας τῆς ἰσχύος τῆς φωτιᾶς στὸ τμῆμα αὐτὸ τοῦ δωματίου, ποὺ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα νὰ ἀσβεστοπαιηθοῦν καὶ οἱ πέτρες κυρίως στὰ ἀνώτερα στρώματα.

θύρα κεντρικοῦ δωματίου

Τὰ εὑρήματα ὅλης τῆς ἐπίχωσης τῆς θύρας τοῦ κεντρικοῦ δωματίου ἀνήκαυν περισσότερο στὸ περιεχόμενο τοῦ κεντρικοῦ δωματίου παρὰ σ᾿ αὐτὸ τοῦ προθαλάμου. Πολλὲς πέτρες προερχόμενες ἀπὸ τοὺς παρακείμενους τοίχους εἶχαν πέσει καὶ φράξει τὴν εἴσοδα. Τὸ χῶμα ἦταν καμένα καὶ τὸ χρῶμα του γινόταν ἐντονότερα γκρίζο στὰ χαμηλότερα στρώματα. Στὸ Δ τμῆμα τῆς ἐπίχωσις βρέθηκαν ἀρκετὰ κομμάτια λευκοῦ κονιάματος, προερχόμενα ἀπὸ τὴ Δ παραστάδα, ἡ ὁποία διατηρεῖ ἀκόμα στοὺς ἁρμούς της ἀρκετὰ κομμάτια.

Λίγα κομμάτια κάρβουνο βρέθηκαν στὸ χῶμα καὶ ἀκόμη τέσσερα ἀγγεῖα:

πρόκειται γιὰ ἕνα σφαιρικὸ κύπελλα, ἕναν ἀμφορέα καὶ τμῆμα μεγάλου ἀγγείου ποὺ βρέθηκε στὸ ἐξωτερικὸ τμῆμα τοῦ κατωφλιαῦ. Ἐδῶ βρέθηκε καὶ τὸ σημαντικότερο ἀγγεῖα τῆς ἀνασκαφῆς τοῦ ναοῦ τῶν Ἀρχανῶν, τὸ ἀγγεῖα τοῦ ταύρου (εἰκ. 4-5, πίν. 181), χαρακτηριστικὰ ὄστρακα τοῦ ὁποίου βρέθηκαν καὶ στὸν πραθάλαμα, ἀμέσως δίπλα στὸ κατώφλι τῆς θύρας τοῦ κεντρικοῦ δωματίου, Πρόκειται γιὰ ἕνα καδόσχημα ἀγγεῖα μὲ πρόχυση, μοναδικὸ γιὰ τὴν πλαστικὴ καὶ γραπτή του διακόσμηση, ποὺ εἶναι ἀδύνατον νὰ ἀναλυθεῖ ἐδῶ. Πλαστικὰ ἀποδίδεται στὸν ὧμα τοῦ ἀγγείου ἕνας ταῦρος στὰ δεξιά (εὶκ. 4-5, πίν. 181 ), πάνω ἀπὸ τὸν ὁποίο καὶ στὸ χεῖλος τοῦ ἀγγείου ἔχουν ἐπικολληθεῖ δύο πλαστικοὶ ρόδακες. Πλαίσια φυτικὴ διακόσμηση μὲ λευκὰ καὶ κόκκινο χρῶμα περιβάλλει τὸν ταῦρο, ποὺ εἶναι λευκὸς μὲ κόκκινες κηλίδες, ἐνῶ στὴν πίσω ἅψη τοῦ ἀγγείου {σελ. 370}

Το αγγείο του ταύρου

γράφονται σπεῖρες [1]. Τὸ ἀγγεῖα εἶναι σημαντικὸ ὅχι μόνο γιὰ τὴν ἱστορία τῆς μινωικῆς τέχνης ἀλλὰ καὶ τῆς θρησκείας. Η ὁμοιότητα τοῦ σχήματος μὲ τὸ ἀγγεῖα στὸ ὁποῖα συλλέγεται τὸ αἷμα τοῦ ταύρου στὴ σκηνὴ τῆς ταυροθυσίας

1. Τὸ σχέδιο τῶν Εικ. 4 καὶ 5 ὀφείλεται στὸν Ἰ. Πικρό.

{σελ. 372} τῆς σαρκοφάγου τῆς Ἀγ. Τριάδας εἶναι χαρακτηριστικὰ ἐνδεικτικὴ γιὰ τὴ χρήση τοῦ ἀγγείου τῶν Ἀρχανῶν. Η πλαστικὴ ἀπόδοση τοῦ λευκοῦ, σημαδεμένου μὲ κόκκινες κηλῖδες ταύρου ὑποδηλώνει πὼς καὶ τὸ ἀγγεῖα τῶν Ἀρχανῶν εἶχε προορισθεῖ γιὰ τὴ συλλογὴ τοῦ αἵματος ἀπὸ τὴ θυσία τοῦ ζῴου.

Ἀνατολικὸ Δωμάτιο

Ἐπιφανειακὸ στρῶμα

Τὸ ἀνατολικὸ δωμάτια τοῦ ναοῦ παρουσίαζε ἐπίχωση ἀνάλογη ἂν καὶ ἐλαφρὰ μεγαλύτερη ἀπὸ ἐκείνη τοῦ δυτικοῦ δωματίου καθὼς ἡ ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους ἀκολουθοῦσε τὴ φυσικὴ κλίση τοῦ λόφου. Η ἐπίχωση μόλις κάλυπτε τοὺς τοίχους τοῦ δωματίου καὶ ἦταν ἐλαφρὰ μικρότερη στὸ Β τμῆμα του, ὅπου οἱ τοῖχοι ἐμφανίστηκαν ἀμέσως μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῆς βλάστησης. Στὸ Β τμῆμα βρίσκεται καὶ τὸ σημεῖο ὅπου ἔγινε ἡ δεύτερη προσπάθεια τῶν ἀρχαιοκαπἣλων νὰ ἀνακαλύψουν τὶ ἔκρυβε τὸ ὑπεδάφους χρησιμοποιῶντας πιθανότατα δυναμίτιδα. ‘H ἐνέργεια αὐτὴ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα νὰ ἀνατιναχθεῒ ὁ δεύτερος καὶ ἀνώτερος σωζόμενος δόμος τῆς Δ παραστάδας καὶ νὰ σπάσει σὲ ἀρκετὰ κομμάτια, τὰ ὁποῖα ἀργότερα βρέθηκαν καὶ κολλήθηκαν ἔτσι ποὺ ἀποκαταστάθηκε ὁ δόμος στὴν ἀρχική του θέση. Η ἰσχύς τῆς ἔκρηξης δὲν διατάραξε πάντως τὸ περιεχόμενο τοῦ δωματίου.

Πολὺ σύντομα, μὲ τὴν ἀφαίρεση τοῦ πρώτου στρώματος χώματος ποὺ ἦταν μαλακό, φάνηκαν οἱ πρῶτες πέτρες ποὺ εἶχαν πέσει ἀπὸ τοὺς τοίχους μέσα στὸ δωμάτιο- Οἱ πέτρες σ' αὐτὰ τὰ ψηλότερα στρώματα περιορίζονταν σὲ μία ζώνη στὸ κέντρα τοῦ δωματίου. Τὸ μέγεθός τους ποικίλλει, ἐνῶ δὲν στάθηκε δυνατὸ νὰ διαπιστωθεῖ ἡ φορὰ πτώσης τους.

Τὰ ὄστρακα τοῦ ἐπιφανειακοῦ στρώματος ἦταν λίγα καὶ ἀποτελοῦνταν βασικά από κιτρινωπό και κόκκινο πηλό. κόκκινο χρῶμα. Προέρχονται ἀπὸ μικρὰ ἀγγεῖα, κύπελλα, λοπάδες καὶ προχοΐδια. Χαρακτηριστικὲς εἶναι μικρὲς ταινιόσχημες καὶ κυλινδρικὲς λαβὲς καθὼς καὶ χεῖλος μικροῦ ἀγγείου μὲ ἀτελὴ πρόχυση.

Στὴ ΒΑ γωνία φάνηκε ἀμέσως τὸ χεῖλος μεγάλου πιθαριοῦ ποὺ στεκόταν ὄρθιο στὴ θέση του. Δίπλα ἀκριβῶς σ᾿ αύτὸ βρέθηκε τμῆμα βάσης ἄλλου πιθαριοῦ μὲ ἐγχαράξεις στὴν ἐξωτερική του ἐπιφάνεια. Στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου βρέθηκε κομμάτι πυριτολίθου καὶ φάνηκαν τμῆμα μεγάλης λεκάνης καὶ κομμάτια προερχόμενα πιθανὸν ἀπὸ κάποια ἀγγεῖα τῶν κατώτερων στρωμάτων. Τέλος κοντὰ στὸ Δ τοῖχο καὶ στὴ μέση μαζεύτηκαν κομμάτια εὐθρυπτης καμένης ύλης. {σελ. 373}

Στρῶμα καταστροφῆς

‘H πτώση τῶν τοίχων καὶ ἡ πυρκαγιὰ ποὺ ἀκολούθησε ἀναστάτωσαν τὸ περιεχόμενο τοῦ δωματίου, σὲ ὁρισμένες δμὼς περιπτώσεις δημιουργῶντας - σκληροὺς συμπαγεῖς ὄγκους ἀπὸ πέτρες καὶ χῶμα διαφύλαξαν τὸ περιεχόμενο τοῦ ὑποκείμενου στρώματος. Τὸ χῶμα παρουσίαζε διάφορες ἀποχρώσεις ἀνάλογα μὲ τὴν ἔνταση τῆς πυρκαγιᾶς κυμαινόμενο ἀπὸ κοκκινωπὰ καὶ γκρίζο στὰ ἀνώτερα στρώματα μέχρι μαῦρο καμένο καὶ λευκὸ στὰ χαμηλότερα. Κυρίως κατὰ μῆκος τῶν τοίχων καὶ στὸ Ν τμῆμα τοῦ δωματίου ἦταν ἔντονα τὰ σημάδια τῆς φωτιᾶς ἐνῶ ΝΑ, ὅπου τὸ χῶμα ἦταν λευκό, ἡ φωτιὰ πρέπει νὰ εἶχε τὴ μεγαλύτερη ἕνταση. Στὰ σημεῖα αὐτὰ τὸ χῶμα ἦταν ἐξαιρετικὰ σκληρὸ καὶ ἀναβόταν μὲ μεγάλη δυσκολία. Δὲν ἦταν λίγες οἱ περιπτώσεις ὅπου οἱ πέτρες καὶ τὰ ἀγγεῖα εἶχαν ἀποτελέσει ἕνα συσσωμάτωμα καὶ δύσκολα ἀποχωρίζονταν. Οἱ πέτρες ἦταν πεσμένες σὲ ὅλο τὸ δωμάτιο, κυρίως δμὼς στὸ κέντρο, ὅπου ἦταν καὶ μεγαλύτερες καὶ κατὰ μῆκος τῶν τοίχων. Στὸ κέντρο τοῦ δωματίου βρέθηκαν καὶ λίγες μικρὲς λαξευμένες πέτρες καθὼς καὶ μία μεγάλη πλάκα διαστάσεων 0.77 X 0.46 X 0.10 μ. ἴσως ἀντίστοιχη ἐκείνης ποὺ βρέθηκε στὸ μέσο τοῦ κεντρικοῦ δωματίου καὶ ποὺ συνδέθηκε μὲ κάποια κατασκευὴ τοῦ τοίχου. Οἱ πέτρες ποὺ ἦταν ἀλάξευτες μαζὶ μὲ τὰ κομμάτια τῶν τούβλων ἀποτελοῦσαν τὰ ὑλικὰ κατασκευῆς τῶν τοίχων καὶ τῆς ἀνωδομῆς ἀντίστοιχα.

Τὰ τοῦβλα εἶναι κυρίως μικρὰ καὶ ἔχουν συχνὰ ἐπίπεδες ἐπιφάνειες καὶ κοιλότητες, ὅπως συμβαίνει καὶ μὲ ὅσα βρέθηκαν στὰ ἄλλα δωμάτια. Τέτοια κομμάτια τούβλων βρέθηκαν κυρίως κατὰ μῆκος τοῦ Α καὶ Δ τοίχου καὶ Β κοντὰ στὴ θύρα, ἐνῶ μικρὰ συσσωματώματα πηλοῦ σχηματίσθηκαν ἐξαιτίας τῆς πυρκαγιᾶς πάνω στὰ πεσμένα πιθάρια ποὺ βρέθηκαν στὸ Α δωμάτιο. Ἰδιαίτερα πρέπει νὰ ἀναφερθεῖ ἡ ἀνεύρεση πέντε μεγάλων τούβλων ἀπὸ τὰ ὁποῖα τρία βρέθηκαν σὲ σχετικὰ ψηλότερο σημεῖο ἀπὸ τὰ ἄλλα. Πρόκειται γιὰ τοῦβλα μὲ ἀκμὲς ποὺ ἴσως χρησιμοποιήθηκαν γιὰ οἰκοδομικὸ ὑλικὸ στοὺς τοίχους. "Eva βρέθηκε περίπου στὸ κέντρο τοῦ δωματίου καὶ ἄλλα δύο στὸ Ν τμῆμα του καὶ λίγο Α. Τὸ πρῶτο, ποὺ εἶναι καὶ τὸ μεγαλύτερο, ἔχει διαστάσεις 0.40 X 0.19 X 0.10 μ. Τὰ κομμάτια κάρβουνου ποὺ βρέθηκαν σποραδικὰ στὸ δωμάτια εἶναι ἐνδεικτικὰ τῆς ὅπαρξης ξύλινων κατασκευῶν ἢ οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ τῆς στέγης τοῦ δωματίου. Κάρβουνο βρέθηκε σὲ σχετικὰ μεγάλη διασπορὰ στὸ ΒΔ τμῆμα τοῦ δωματίου, στὸ κέντρο καὶ ΒΑ καὶ λιγότερο στὴ ΝΔ καὶ ΝΑ γωνία καὶ Α. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι δύο κομμάτια λευκοῦ κονιάματος, ποὺ βρέθηκαν στὸ ΒΑ τμῆμα τοῦ δωματίου, ἀποτελοῦν τὸ σύνολο τῶν κονιαμάτων ποὺ ἦλθαν σὲ φῶς στὸ Α δωμάτιο. Στὸ δάπεδο δὲν βρέθηκαν ἴχνη, ὅπως καὶ στὰ ἄλλα στρώματα, φαινόμενα ποὺ ἐξηγεῖται μόνο ἀπὸ τὴν ἔνταση {σελ. 374} τῆς φωτιᾶς, ποὺ στὸ πέρασμά της τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφάνισε καὶ νὰ κονιορτοποίησε τὰ ἐπιχρίσματα τῶν τοίχων καὶ τὰ πιθανὰ τοῦ δαπέδου.

Τὸ χῶμα δὲν ἦταν ἰδιαίτερα πλούσια σὲ ὄστρακα. Η κεραμεικὴ τοῦ Α δωματίου διατηρήθηκε σὲ μεγάλα βαθμὸ ἀκέραιη ἐξαιτίας κυρίως τοῦ μεγέθους τῶν ἀγγείων, ποὺ ἦταν κατὰ βάση μικρά, καὶ τῆς καλύτερης σύστασης καὶ ὀπτήσῃς τοῦ πηλαῦ. Συνεπῶς τὰ ὄστρακα ἀγγείων περιορίστηκαν σημαντικά.

Ο πηλὸς τῶν ὀστράκων εἶναι συνήθως κιτρινωπὸς καὶ σὲ λιγότερες περιπτώσεις ἐρυθρὸς ἡ γκρίζος καὶ ἀκάθαρτος. Τὰ ὄστρακα προέρχονται ἀπὸ τὸ χεῖλος ἢ τὶς λαβὲς μικρῶν ἀγγείων ἢ ἀπὸ βάσεις καὶ τοιχώματα ἀγγείων μεσαίου μεγέθους. Πρόκειται γιὰ ἔσω καὶ ἔξω νεύοντα χείλη κυπέλλων ἢ λοπάδων καὶ κάθετες κυλινδρικὲς ἢ ταινιόσχημες λαβὲς κυπέλλων καὶ προχαειδῶν. Τὸ ἐπίχρισμά τους εἶναι συνήθως μελανὸ καὶ σπανιότερα ἐρυθρό. Λίγα εἶναι τὰ ὄστρακα πιοειδῶν μὲ διακόσμηση ἀπὸ ἐμπίεστους κύκλους. Ἔνας μικρὸς ἀριθμὸς ὀστράκων μόνο διατηρεῖ τὴ διακόσμησή του, ποὺ ἀποτελεῖται κυρίως, ἀπὸ λευκὲς ἐπίθετες κηλῖδες πάνω στὸ σκοτεινὸ ἐπίχρισμα. Ἰδιαίτερα ἀναφέρονται τμῆμα βάο-ης καὶ τοιχωμάτων κυπέλλου μὲ διακόσμηση ἀπὸ λεπτὲς κάθετες γραμμὲς λευκοῦ χρώματος καὶ ἔξω νεῦον χεῖλος μὲ ἴχνη πιθανὸν λευκῆς φυτικῆς διακόσμησης.

Τὰ ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν στὸ ἀνώτερα στρῶμα τοῦ δωματίου εἶναι συντριπτικὰ λιγότερα ἀπὸ τὶς δεκάδες τῶν ἀγγείων ποὺ ἦταν πεσμένα στὸ δάπεδο καὶ στὶς κατασκευές του. Στὴ ΝΑ γωνία βρέθηκε ἀναστραμμένο ἄωτο κωνικὸ κύπελλα, περὶ τὸ κέντρα καὶ Α μία λοπάδα μὲ φορὰ πτώσης ἀπὸ Ν πρὸς Β

καὶ στὴ ΒΔ γωνία τοῦ δωματίου τμῆμα-ἀβαθοῦς λεκάνης. Κοντὰ στὸ πιθάρι ποὺ στεκόταν στὴ ΒΑ γωνία τοῦ δωματίου Β καὶ Ν ἀπ᾿ αὐτὸ βρέθηκαν τμήματα μεγάλου ἀγγείου καὶ λοπάδα μὲ καταλιβάδες ἀντίστοιχα, ἐνῶ στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ πιθαριοῦ καὶ σὲ σχετικὰ μεγάλο βάθος βρέθηκε τμηματικὰ σωζόμενος ἀμφορέας μὲ ταινιωτὴ διακόσμηση στὸ λαιμό, μικρὴ λοπάδα καὶ ὄστρακα δίσκου. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἀγγεῖα τῶν ὁποίων ἡδέσι εὕρεσης ἦταν σαφής, διαπιστώθηκε ἡ ὕπαρξη τουλάχιστον ἄλλων 14: πρόκειται γιὰ πέντε λοπάδες, ἕνα μόνωτο κυλινδρικὸ κύπελλα καὶ ἕνα βαθὺ σκυφοειδὲς ἀγγεῖα μὲ ἔξω νεῦον χεῖλος, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα σώζονται μόνα τμηματικά. Η ὁμάδα τῶν βέβαιων ἀγγείων τοῦ στρώματος καταστροφῆς ὁλοκληρώνεται ἀπὸ τμῆμα προχοΐσκης, δύα βάσεις κλειστῶν ἀγγείων μεσαίου μεγέθους, δύο τμηματικὰ σωζόμενων τριποδικῶν χυτρῶν, ἕνα τμῆμα χείλους δίσκου καὶ ἕνα τμῆμα τοιχωμάτων ἀμφορέα. Η διασπορὰ αὐτῶν τῶν ἀγγείων εἶναι ἡ ἴδια σὲ ὅλο τὸ δωμάτια καὶ συνεπῶς δὲν εἶναι εὔκολο νὰ γίνει πρόταο-ιἸ γιὰ κάποια συγκεκριμένη κατασκευὴ ἢ ράφι τῶν τοίχων. Τὰ ἀγγεῖα δμὼς εἶναι κυρίως μικρὰ καὶ πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ πιθανὸν νὰ στέκονταν στὸ ἔδαφος, κοντὰ στοὺς τοίχους καὶ μὲ τὴν καταστροφὴ ποὺ ἐπῆλθε εἶναι δυνατὸ νὰ βρέθηκαν τελικὰ σὲ διάφορα ἐπίπεδα

τοῦ χώρου τοῦ δωματίου. {σελ. 375}Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν κεραμεική, στὸ στρῶμα καταστροφῆς βρέθηκε πήλινα κομμάτι ποὺ μοιάζει μὲ ἄκρα πόδι εἰδωλίου ταύρου, εἶναι δμὼς ἐξίσου πιθανὸ νὰ πρόκειται γιὰ λαβὴ κάποιου σκεύους, καὶ τέσσερα λίθινα ἀντικείμενα, ἕνα τριβεῖα στὴ ΒΔ γωνία τοῦ δωματίου, ἕνας τριπτήρας κοντὰ στὸν Α τοῖχο, μία σχιστολιθικὴ λεπίδα, ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες ποὺ βρέθηκαν σὲ ὁλόκληρα τὸ ναὸ καὶ ἕνα κυλινδρικὸ ἀντικείμενα μὲ μία κοιλότητα στὸ κέντρα. Τὸ τελευταῖα αὐτὸ ἀντικείμενα βρέθηκε στὸ κέντρα περίπου τοῦ δωματίου.

Στρῶμα δαπέδου

Η ἔνταση τῆς πυρκαγιᾶς ποὺ διαδέχτηκε τὸν καταστρεπτικὸ σεισμὸ βοήθησε ὥστε τὸ περιεχόμενο τοῦ δωματίου νὰ διασωθεῖ σὲ καλύτερη κατάσταση ἀπὸ τὰ ἄλλα δωμάτια, δημιουργῶντας ἕνα σκληρὸ στρῶμα χώματος καὶ λίθων πάνω ἀπὸ τὸ δάπεδα. Τὰ ἀγγεῖα, ποὺ ἦταν καὶ τὰ βασικὰ εὑρήματα, σὲ πολλὲς περιπτώσεις σώθηκαν ἀκέραια (πίν. 183α) καὶ διέσωσαν ζωηρὴ τὴ διακόσμησή τους. Τὰ πιθάρια δὲν καταστράφηκαν καὶ τὰ χάλκινα ἀντικείμενα ὑπέστησαν σχετικὰ μικρὴ ὀξείδωση.

Τὸ χῶμα στὸ κατώτατα στρῶμα ἦταν καστανακόκκινα καὶ σκοῦρα καστανὸ στὸ κέντρα, κατὰ μῆκος δμὼς τῶν τοίχων καὶ Ν παρουσίαζε ἔντονα μαῦρο χρῶμα, ἐνῶ κοντὰ στὸ Δ τοῖχο ἦταν ἀνακατεμένο μὲ μικρὰ κομμάτια κάρβουνο. Στὸ Β τμῆμα εἶχε χρῶμα ὑπόλευκα καὶ ἦταν ὑπερβολικὰ σκληρὸ καὶ κατὰ τόπους συμπαγές.

Τὸ δάπεδο σχηματίζεται ἀπὸ τὸ βράχο ποὺ ἔχει ἰσοπεδωθεῖ καὶ πιθανότατα θὰ εἶχε καλυφθεῖ ἀπὸ κάποια ἄλλο ὑλικό. Βόρεια καὶ κοντὰ στὸ Δ τοῖχο ὁ βράχος παρουσιάζει μικρὴ κοιλότητα, ὅπου βρέθηκε καὶ μία μικρὴ ὁμάδα ἀγγείων καὶ χάλκινων ἀντικειμένων. Στὸ Ν τμῆμα τοῦ δωματίου 6 φυσικὸς βράχος εἰσχωρεῖ διὰ μέσου τοῦ Ν τοίχου, κεκλιμένος καὶ σχεδὸν λετος. Ο βράχος ἔχει ἐπενδυθεῖ μὲ μικρὲς σχετικὰ πέτρες ἔτσι ὥστε σχηματίζεται μία κλιμακωτὴ κατασκευὴ μὲ τρεῖς ἀναβαθμοὺς, ἀπὸ τοὺς ὁποίους 6 τρίτος καὶ χαμηλότερος ἔχει μῆκος μόνα 0.94 μ. καὶ καλύπτει τὸ Α τμῆμα τοῦ δωματίου, ἐνῶ οἱ δύο ἀνώτεροι καλύπτουν ὅλο τὸ πλάτος τοῦ δωματίου, ἀπὸ τὸν Α ὣς τὸν Δ

τοῖχο (πίν. 182α). Τὸ πλάτος τους κυμαίνεται ἀπὸ 0.38 μέχρι 0.58 μ. Η κατασκευὴ αὐτὴ καταλαμβάνει ἕνα σημαντικὸ τμῆμα τοῦ δωματίου, έφ᾿ ὅσον ὁ βράχος εἰσχωρεῒ βαθιὰ μέσα στὸ χῶρο. Η χρήση τοῦ βαδμιδωτοῦ θρανίου φάνηκε καθαρὰ ἀπὸ τὰ πολυάριθμα ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν πάνω σ᾿ αὐτὸ καὶ ποὺ θὰ ἀναφερθοῦν ἀναλυτικὰ στὴ συνέχεια.

Τέλος μία μικρὴ κατασκευὴ ὑπάρχει στὸ Α τμῆμα τοῦ κατωφλιοῦ τῆς εἰσόδου τοῦ δωματίου. Πρόκειται γιὰ τρεῖς πέτρες κυβικοῦ σχήματος, αἱ ὁποῖες εἶναι τοποθετημένες ἡ μία πάνω στὴν ἄλλη, συνδέονται μὲ χῶμα μεταξύ τους καὶ ἀκουμποῦν στὴν Α παραστάδα. Η κατασκευὴ αὐτὴ πιθανὸν νὰ εἶχε μεγαλὺτερα ὕψος ἀπὸ τὸ σωζόμενα καὶ ἀποτελεῖ τὴ μοναδικὴ ἔνδειξη μιᾶς, σὲ {σελ. 376} μικρὴ κλίμακα, μεταγενέστερης ἀρχιτεκτονικῆς προσθήκης στὸ ναό, καθὼς δηλώνει ὅτι σὲ κάποια χρονικὴ στιγμὴ ἀφαιρέθηκε ἡ θύρα τοῦ δωματίου καὶ περιορίστηκε τὸ πλάτος τῆς εἰσόδου. Στὸ δάπεδα βρέθηκαν σκορπισμένα καὶ ἀρκετὰ τοῦβλα μὲ σημαντικὴ πυκνότητα κοντὰ στὴ θύρα καὶ κατὰ μῆκος τῶν τοίχων. Δύο ἀκόμη τοῦβλα βρέθηκαν στὸ μέσο περίπου τοῦ Α τοίχου. Παρατηρήθηκε ὅτι ὅλα τὰ οἰκοδομικὰ τοῦβλα ποὺ διαφοροποιοῦνται ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα βρέθηκαν στὸ Α μισὸ τοῦ δωματίου.

Μερικὰ κομμάτια κάρβουνα δὲν ἔδωσαν ἐπαρκὴ στοιχεῖα γιὰ τὴν προέλευσή τους. Ἰδιαίτερη πυκνότητα παρουσιάστηκε στὸ ΒΑ τμῆμα καὶ ἰδιαίτερα πίσω ἀπὸ τὸ πρῶτο ἀπὸ Β πιθάρι, ἐνῶ στὸ ὑπόλοιπα δωμάτια ἡ διασπορὰ ὑπῆρξε πολὺ μικρότερη. Λίγο κάρβουνα βρέθηκε καὶ στὸ Δ τμῆμα τοῦ δεύτερου ἀναβαθμοῦ τοῦ θρανίου.

Τὰ ὄστρακα ποὺ συλλέχθηκαν στὰ κατώτερα στρώματα ἦταν ἐλάχιστα, ἐπειδὴ ἕνα μεγάλο ποσοστὸ τῶν ἀγγείων βρέθηκαν ἀκέραια, ἐνῶ τὰ ὑπόλοιπα, που ποὺ εἶχαν ὑποστεῖ ζημιές, εἶχαν πολὺ μικρὴ διασπαρά. Κυρίως προέρχονται ἀπὸ κύπελλα καὶ ἀμφορεῖς. Τὸ χρῶμα τοῦ πηλοῦ ποικίλλει ἀπὸ κιτρινωπὸ ὣς καστανὸ καὶ ἐρυθρό. Τὰ περισσότερα ἔχουν στιλπνὸ ἐρυθρὸ ἢ μελανὸ ἐπίχρισμα καὶ μερικὰ φέρουν ἐπίθετη διακόσμηση λευκοῦ ἢ ἐρυθροῦ χρώματος. Διακρίνονται ἔσω νεύοντα χείλη, ταινιοειδεῖς καὶ κυλινδρικὲς λαβὲς καὶ τοιχώματα ἀμφορέων. Στὸ Α τμῆμα τοῦ δωματίου βρίσκονταν πέντε μεγάλα πιθάρια, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἕνα μόνο στεκόταν ὄρθια μετὰ τὸ σεισμό (πίν. 182α- β). Αὐτὸ τὸ πιθάρι, ποὺ δὲν σώθηκε ὁλόκληρα, στεκόταν κοντὰ στὴ ΒΑ γωνία τοῦ δωματίου μὲ ἐλαφριὰ κλίση πρὸς Ν. Φέρει δύο μόνο κάθετες δυσανάλογα τοποθετημένες κυλινδρικὲς λαβὲς ψηλὰ στὸ σῶμα καὶ διακόσμηση ἀπὸ διπλὲς καμπύλες σχοινοειδὲς ταινίες ἀνάμεσα στὶς λαβὲς καὶ ἕξι παράλληλες ποὺ περιτρέχαυν τὸ σῶμα. Ἐλάχιστα ὄστρακα βρέθηκαν στὸ ἐσωτερικό του. Νότια στεκόταν τὸ δεύτερο πιθάρι, δίπλα στὸν Α τοῖχο, ποὺ βρέθηκε πεσμένα μὲ τὸ στόμια πρὸς ΒΔ. Τὸ πιθάρι, ὕψους 1.15 μ., σώθηκε ὁλόκληρα. Φέρει κάθετες κυλινδρικὲς λαβὲς κοντὰ στὸ χεῖλος καὶ τὴ βάση, ὅπου ὑπάρχει καὶ πλαστικὴ σχοινοειδῆ διακόσμηση καθὼς καὶ ἴχνη κόκκινου χρώματος. Τὸ ἐσωτερικό του περιεῖχε μαλακὸ χῶμα καὶ ἐλάχιστα ὄστρακα. Τὸ τρίτο πρὸς Ν πιθάρι βρέθηκε πεσμένα μὲ τὴν ἴδια φορὰ καὶ πιθανότατα στεκόταν πάνω σὲ μία στρογγυλὴ σχιστολιθικὴ πλάκα δίπλα στὸν Α τοῖχο. Σώθηκε σπασμένα ἀλλὰ ὁλόκληρα καὶ εἶναι κατὰ 0.20 μ. χαμηλότερα τοῦ δεύτερου. Φέρει ἐπίσης κάθετες κυλινδρικὲς λαβὲς κοντὰ στὸ χεῖλος καὶ τὴ βάση καὶ εἶναι πιὸ πλούσια σὲ πλαστικὴ σχοινοειδῆ διακόσμηση, ἡ ὁποία ἀποτελεῖται ἀπὸ ὁριζόντιες ταινίες στὸ χεῖλος, τὸ σῶμα καὶ τὴ βάση, ἐνῶ καμπύλες ταινίες ὑπάρχουν ἀνάμεσα στὶς λαβὲς ποὺ βρίσκονται κοντὰ στὸ χεῖλος. Ἀνάλογη διακόσμηση ἔχει καὶ τὸ τέταρτα πιθάρι, ὕψους 1.04 μ., {σελ. 377} ποὺ βρέθηκε ἐπίσης πεσμένα μὲ φορὰ πτώσης ἀπὸ ΝΑ πρὸς ΒΔ. Τὸ τελευταῖο πιθάρι πρὸς Ν βρέθηκε πεσμένα μὲ τὸ χεῖλος πρὸς NA, δηλ. ἀντίθετα μὲ τὰ ὑπόλοιπα. Πιθανότερο θεωρεῖται ὅτι τὸ πιθάρι γλίστρησε ἀπὸ τὴ θέση του, δίπλα στὸν Α τοῖχο, ὅπου τὸ ἐπίπεδο τοῦ δαπέδου εἶναι ἐλαφρὰ πιὸ ψηλὸ ἀπ᾿ ὅ,τι στὸ κέντρα τοῦ δωματίου. Τὸ πιθάρι διακοσμεῖται μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ὅπως καὶ τὰ ἄλλα μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι στὸ σῶμα ὑπάρχουν δύο συστάδες ἀπὸ τρεῖς καὶ τέσσερεις παράλληλες ταινίες.

Η κεραμεικὴ ἦταν διασκορπισμένη σὲ ὅλο τὸ δωμάτια, μὲ ἰδιαίτερη πυκνό- τητα στὸ ΒΑ τμῆμα, γύρω ἀπὸ τὸ ὄρθια πιθάρι καὶ στὸ Ν τμῆμα, ὅπου καὶ τὸ βαδμιδωτὸ θρανία. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ γεγονός, ὅτι τὰ περισσότερα ἀγ- γεῖα βρέθηκαν ἐλάχιστα μετακινημένα ἀπὸ τὶς ἀρχικές τους θέσεις ἢ πλακω- μένα ἀπὸ τὶς πέτρες τῶν τοίχων στὸ σημεῖο ὅπου στέκονταν, ὅπως συνέβη

καὶ μὲ τὰ ἀγγεῖα τοῦ κεντρικοῦ δωματίου.

Μία ὁμάδα ἀπὸ ἑπτὰ ἀγγεῖα βρέθηκε στὸ χὥρο μεταξὺ τοῦ πρώτου πι- θαριοῦ καὶ τοῦ Β τοίχου. Συγκεκριμένα βρέθηκαν: ἕνα μεγάλο κομμάτι κυ- λινδρικοῢ κυπέλλου μὲ πορτοκαλόχρωμη διακόσμηση ἀπὸ ὁριζόντιες καὶ πλά- γιες ταινίες καθὼς καὶ ἀπὸ μία σπεῖρα, μία μικρὴ πρόχους μὲ συμπιεσμένο χεῖλος καὶ μαύρη βαφή, μία πρόχους μὲ πλαστικὸ δαχτυλίδι στὸν ὦμο καὶ κάθετη ταινιοειδὴ λαβή, μία σπασμένη κακότεχνη πραχαΐσκη, ἕνα θυμιατήρι μὲ διπλὸ πλαστικὸ δαχτυλίδι στὴν ἄκρη τῆς λαβῆς καὶ ἀκόμη δύο ἀμφορίσκοι- Ἀπὸ αὐτοὺς ὁ ἕνας ἔχει δύο ὁριζόντιες ὑπερυψωμένε λαβὲς καὶ διακόσμηση ἀπὸ μία γαλάζια σπείρα, ἐνῶ ὁ ἄλλος ἔχει κάθετες λαβὲς καὶ διακόσμηση ἀπὸ ὁριζόντιες ταινίες καὶ τὸ θέμα τοῦ διπλοῦ πέλεκυ. Οἱ δύο ἀμφορίσκοι βρέθηκαν κάπως μακριὰ ἀπὸ τὴ ΒΑ γωνία καὶ πολὺ κοντὰ στὸ κατώφλι τῆς εἰσόδου. Ν τοῦ πρώτου πιθαριοῦ καὶ στὸ χὥρο ἀνάμεσα σ᾿ αὐτὸ καὶ τὸ δεύτερο βρέθηκε ἄλλη ὁμάδα ἀποτελούμενη ἀπὸ τέσσερα ἀγγεῖα. Πρόκειται γιὰ τμῆμα σφαιρικοῦ κυπέλλου, μόνωτο σφαιρικὸ κύπελλα, μία ὀφθαλμωτὴ προχοΐσκη μὲ λοξότμητο χεῖλος καὶ διακόσμηση ἀπὸ λευκὲς κηλῖδες καὶ βάση ἀνοικτοῦ ρυτοῦ. Τὰ ἀγγεῖα αὐτὰ στέκονταν ἀρχικὰ ἀνάμεσα ἀπὸ τὰ δύο πιθάρια καὶ βρέθηκαν πεσμένα μὲ τὸ στόμιό τους πρὸς Δ. Δυτικὰ τοῦ πρώτου πιθαριοῦ βρέθηκαν ἕξι ἀγγεῖα, ποὺ ὅπως φαίνεται στέκονταν ἀρχικὰ γύρω ἀπὸ τὴ βάση του. Σὲ διασπορὰ γύρω ἀπὸ τὴ βάση βρέθηκε σφαιρικὸ ρυτὸ μἒὁριζδντιες ὀφιοειδεῖς λευκὲς ταινίες. Ἀκόμη βρέθη- καν πεσμένα, μία σφαιρικὴ τριφυλλόσχημη πρόχους μὲ διακόσμηση ἀπὸ ται- νίες καὶ σπεῖρες καὶ μία λεκάνη μὲ τρύπα στὸν πυθμένα, ἡ ὁποία μὲ τὴ μετα- τόπια-ἱἸ της κατὰ τὴν καταστροφὴ εἶχε καταστρέψει μία ἄλλη σφαιρική πρβ χου. Λίγο Δ ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα ἀγγεῖα ἦταν πεσμένα μὲ κλίση πρὸς Α σκυφοειδὲς ἀγγεῖα μὲ γεφυρόστομη προχοὴ καὶ λευκὴ διακόσμηση μὲ ταινίες ὁριζόντιες, κυματοειδεῖς καὶ σπεῖρες. Ἀκόμη ἀνατολικότερα βρέθηκε ψηλὸ κωνικὸ ἀδιακόσμητο ἀγγεῖα πεσμένα μὲ τὸ χεῖλος πρὸς Ν. {σελ. 378} Κάτω ἀπὸ τὸ τρίτο πιθάρι ποὺ ἦταν πεσμένα πρὸς ΒΔ βρέθηκαν ἕνα μόνωτο κωνικὸ κύπελλα, ἕνα μικρὸ, στρογγυλὸ πῶμα μὲ λαβὴ καὶ ἕνας μικρὸς ἀσκὸςἀπὸ ἀνοιχρὸ τεφρὸ καὶ στιλπνὸ πηλὸ μὲ φυτικὴ διακόσμηοη.

Στὸ χῶρα ποὺ σχηματιζόταν ἀνάμεσα στὰ τρία νότια πιθάρια καὶ τὸν Α τοῖχο ἀποκαλύφθηκαν ὀκτὼ ἀγγεῖα. Κοντὰ στὴ βάση τῶν τριῶν βορειότερων πιθαριῶν βρέθηκαν μία λοπάδα, ἕνα μόνωτο κωνικὸ κύπελλα καὶ βάση γιὰ μεγάλο ἀγγεῖα. Ἀκόμη νοτιότερα ἦταν πεσμένα ἕνα σφαιρικὸ ἀγγεῖα μὲ δύο ὁριζόντιες λαβὲς καὶ σωληνωτὴ προχαἠ, δύο τμηματικὰ σωζόμενες λοπάδες, μόνωτα κωνικὸ κύπελλα μὲ στέλεχος καὶ ἐγχαράξεις στὴ βάση καὶ μία ἀκέραιη μικρὴ προχοΐσκη. Ὅλα λοιπὸν τὰ ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν στὸ Α τμῆμα τοῦ δωματίου στέκονταν δίπλα καὶ ἀνάμεσα στὰ πιθάρια, πάνω στὸ δάπεδο καὶ ἦταν κατὰ κανόνα σχήματα μικροῦ μεγέθους ὅπως κύπελλα, λοπάδες, προχοΐδια καὶ ἀμφορίσκοι. Ἀνάλογη ἦταν καὶ ἡ θέση τῶν ἀγγείων ποὺ βρέθηκαν στὸ Δ τμῆμα τοῦ δωματίου. Ἐκεῖ όμὼς συναντῶνται καὶ μεγαλύτερα ἀγγεῖα μὲ ἐπικρατέστερα σχήματα τοὺς ἀμφορεῖς καὶ τὶς πρόχους.

Τὸ ΒΔ τμῆμα τοῦ δωματίου δὲν χαρακτηρίζεται ἀπὸ πολλὰ εὑρήματα. Τὰ μοναδικὰ ἀγγεῖα βρέθηκαν σχεδὸν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸν Β τοῖχο καὶ εἶναι μία βάση κλειστοῦ ἀγγείου καὶ τμηματικὰ σωζόμενη λοπάδα, λίγα νοτιότερα. Ἀκόμη νοτιότερα στὴν κοιλότητα ποὺ σχηματίζει ὁ βράχος τοῦ δαπέδου βρέθηκαν μαζὶ μὲ ἕνα χάλκινα ἔρημα καὶ ἕνα τριπτὴρ καὶ δύο ἀγγεῖα, ἕνα μικρὸ κυλινδρικὸ μὲ παχιὰ ταιχώματα, γεφυρόστομη προχοὴ καὶ ἐγχάρακτες ταινίες στὸ σῶμα καὶ μία λοπάδα μὲ γλωσσοειδεῖς λαβές. Ἀνατολικὰ ἀπὸ τὸ κοίλωμα τοῦ δαπέδου καὶ πολὺ κοντὰ στὸ χεῖλος τοῦ τέταρτου πιθαριαῦ, ποὺ εἶχε κυλὴσει δυτικότερα ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα, βρέθηκε ἀμφορίσκος μὲ κάθετες λαβὲς καὶ μὣι λοπάδα.

Μινωική σφραγίδα προσωπείου κάπρου (CMS II,7, Kat.Nr. 201 <https://arachne.dainst.org/project/corpusminmyk/entity/1153384?fl=20&q=catalogPaths:1403%20CMS%20II.7%20201&resultIndex=1>)

Νοτιότερα καὶ ᾿κοντὰ στὸν Δ τοῖχο βρέθηκαν ἑπτὰ ἀγγεῖα, πεσμένα σὲ διάφορες κατευθύνσεις. Τέσσερα ἀπὸ αὺτὰ εἶναι πρόχοι. Η βορειότερη, μικρὴ σχετικὰ σὲ μέγεθος, ἔχει καμπύλη ὑπερυψωμένη λαβὴ καὶ εἶναι διακοσμημένη μὲ λευκὲς καὶ πορτοκαλόχρωμες ταινίες, λευκὰ τρίγωνα στὸ ἐξωτερικὸ τοῦ χείλους καὶ λευκὲς σπεῖρες στὴν κοιλιά. Νοτιότερα βρέθηκε πεσμένη πρὸς Α μία μεγαλύτερη πρόχους, δυσανάλογα πλασμένη καὶ ἀκόμη νοτιότερα μία ἄλλη μικρὴ μὲ δύο συμπληρωματικὲς μικρὲς λαβὲς στὸ λαιμὸ καὶ παχιὲς κάθετες ταινίες στὸ σῶμα καὶ μία πολὺ μεγαλύτερη μὲ πρωτότυπη διακόσμηση σὲ χρῶμα λευκὸ καὶ πορτοκαλὶ ἀπὸ ἄνθη, τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦνται ἀπὸ ἕξι λογχοειδῆ φύλλα καὶ εἶναι διατεταγμένα σὲ μετόπες. Ἀνάμεσα στὶς πρόχους ποὺ προαναφέρθηκαν βρέθηκε σὲ κομμάτια ἕνα ὠοκέλυφο μόνωτο σφαιρικὸ κύπελλα. Τὸ κύπελλα, ποὺ σώθηκε σχεδὸν ὁλόκληρα, εἶναι ἀπὸ τὰ σημαντικότερα κεραμεικὰ εύρἠματα. Ἔχει ἔξω νεῦον χεῖλος καὶ κάθετη ταινιοειδὴ λαβὴ καὶ ἡ διακόσμησή του εἶναι ταινιωτὴ στὸ χεῖλος καὶ τὴ λαβἠ, ἐνῶ τὸ σῶμα τοῦ ἀγγείου καλύπτεται ἀπὸ τρεῖς παράλληλες κυματοειδεῖς ταινίες, τὰ κενὰ τῶν ὁποίων {σελ. 379} καλύπτονται ἐναλλὰξ ἀπὸ ἕνα στιγμορόδακα καὶ μία κόκκινη κηλῖδα περιβαλλόμενη ἀπὸ τρεῖς λευκές. Τὴ βάση τοῦ ἀγγείου περιτρέχαυν τεθηλασμένεςταίνίες ποὺ διακόπτονται ἀπὸ ἄλλες κάθετες. Τέλος Ν ἀπὸ τὶς πρόχους καὶ τὸ ὡοκέλυφο κύπελλα ὑπῆρχαν δύο ἀκόμη ἀγγεῖα, ἕνα ἀπιόσχημα ἀνοικτὸ ἀγγεῖα μὲ γεφυρόστομη προχοὴ καὶ μελανὸ ἐπίχρισμα καὶ ἡ βάση πιθανῶς κλειστοῦ ἀγγείου.

Τὰ πέντε πιθάρια καὶ τὰ σαράντα ἀγγεῖα ποὺ στέκονταν στὸ δάπεδα κά- λυπταν ἕνα χῶρο κατὰ μῆκος τῶν δύο μακρῶν τοίχων τοῦ δωματίου ἀλλὰ ἄφηναν μεγάλα ἐλεύθερο χῶρα στὸ κέντρα, μία εὐρύτατη πρόσβαση πρὸς τὸ βάθος, ὅπου βρίσκεται καὶ καταλαμβάνει σημαντικὸ χῶρο τὸ βαδμιδωτὸ θρανίο ποὺ διαμορφώθηκε πάνω στὸν κεκλιμένο φυσικὸ βράχο, ποὺ εἰσδύει στὸ δωμάτια ἀπὸ τὸν Ν τοῖχο. Τὰ περισσότερα καὶ πολλὰ ἀπὸ τὰ σημαντικότερα ἀγγεῖα τοῦ δωματίου στέκονταν ἀρχικὰ στοὺς τρεῖς ἀναβαθμοὺς τοῦ θρανίου ποὺ κατασκευάσθηκε, ὅπως εὔλογα ἀπέδειξε ἡ ἀνασκαφικὴ εἰκόνα, γιὰ νὰ δεχθεῖ ὅλα τὰ ἀγγεῖα ποὺ θὰ ἀναφερθοῦν στὴ συνέχεια. Τὰ περισσότερα βρέθηκαν πεσμένα μπρὸς ἀπὸ τὸν τρίτο ἀναβαθμὸ ἐνῶ ἀρκετά, ἂν καὶ συχνὰ καταστραμμένα διατήρησαν τὶς ἀρχικές τους θέσεις. Μεγάλη πυκνότητα ἀγγείων παρατηρήθηκε στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου δηλ. πάνω στοὺς ἀναβαθμοὺς καὶ ἀνάμεσα σ᾿ αὐτοὺς καὶ τὸ νοτιότερα πεσμένα πιθάρι.

Ἀκριβῶς πάνω στὸ Α τμῆμα τοῦ χαμηλοῦ ἀναβαθμοῦ στεκόταν σπασμένη μία λεκάνη μεσαίου μεγέθους μὲ τέσσερεις λαβὲς καὶ δύο ὁριζόντιες κοῖλες, παράλληλες γλυφές, ποὺ χαρακτηρίζεται γιὰ τὴ σαφήνεια τοῦ σχήματος, τὴν ᾿ καθαρότητα καὶ τὸ ἀνοιχτὸ χρῶμα τοῦ πηλοῦ. Γύρω ἀπὸ τὴ λεκάνη βρέθηκαν ᾿ τρία ἀγγεῖα προφανῶς πεσμένα ἀπὸ ἀνώτερα ἀναβαθμό. Ἀκριβῶς δίπλα στὸν Α τοῖχο βρέθηκε ἕνα χαρακτηριστικὸ μοναδικοῦ σχήματος ἡμισφαιρικὸ ἀγγεῖα μὲ στέλεχος καὶ μὲ κοίλη κυκλικὴ βάση, τὸ ὁποῖα εἶναι κλειστὸ ἀπὸ πάνω ἀφήνοντας μία μικρὴ μόνο τρύπα ποὺ ἐξελίσσεται σὲ ἀτελὴ πρόχυση. Τὸ ἀγγεῖα αὐτὸ ἔχει δύο μικρὲς γλωσσοειδεῖς λαβές, καὶ ὁ πηλός του εἶναι ἰδιαί- ἒ τερα τραχύς. Ἀμέσως Δ βρέθηκε πεσμένη ἀπὸ Β μία μικρὴ τριποδικὴ χύτρα μὲ δύο ὁριζόντιες καὶ δύο κάθετες λαβές, ποὺ εἶναι διακοσμημένη μὲ σπεῖρες. Η χύτρα εἶχε σχεδὸν πέσει ἐπάνω σὲ μία σφαιρικὴ πρόχου ποὺ εἶναι διακο᾿ σμημένη μὲ ὁριζόντιες ταινίες καὶ μεγάλες σπεῖρες μὲ ἀνοικτὸ κόκκινο χρῶμα. ! Εἶναι φανερὸ ἀπὸ τὴ θέσήδπου βρέθηκαν ὅτι αὐτὰ τὰ τρία ἀγγεῖα στέκονταν στὸ Α τμῆμα τοῦ μεσαίου ἀναβαθμοῦ ἀπὸ Α πρὸς Δ, ὅπως ἀναφέρθηκαν. Ἀπὸ τὸν ἀνώτερα ἀναβαθμὸ προερχόταν πιθανότατα καὶ ἕνα σημαντικὸ μικρὸ . μόνωτο κωνικὸ κύπελλα μὲ στέλεχος. Τὸ μικρὸ αὐτὸ ἀγγεῖα φέρει ἐγχαράξεις καὶ ἐλαφρὲς βαθμίδες στὸ πόδι καθὼς καὶ πλαστικὴ διακόσμηση ἄνθους κοντὰ στὸ χεῖλος. Τὸ κύπελλα βρέθηκε μέσα στὴν πεσμένη μικρὴ τριποδικὴ χύτρα. Στὸ δεύτερο ἀναβαθμὸ καὶ Α ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα ἀγγεῖα στεκόταν στὴ θέση του δρθιο, ὡοειδὲς ἀγγεῖο μὲ ὁριζόντιες ὑπερυψωμένε λαβές, γεφυ- {σελ. 380} ρόστομη προχοὴ καὶ ἴχνη ταινιωτῆς διακόσμησης. Ένa μικρὸ σφαιρικὸ ἀγγεῖο μὲ σωληνωτὴ προχοή, δύο μαστοειδεῖς ἀποφύσεις καὶ ροδόχρωμο ἐπίχρισμα, ποὺ βρέθηκε διασκορπισμένο σὲ πολλὰ κομμάτια Β τοῦ μεσαίου ἀναβαθμοῦ πιθανὸν νὰ στεκόταν Α τοῦ ἀγγείου ποὺ προαναφέρθηκε.

Μία σειρὰ ἀπὸ ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν ἐμπρὸς ἀπὸ τὸ μεσατο ἀναβαθμὸ πρέπει νὰ ἔχουν πέσει ἀπὸ αὐτόν, χωρὶς νὰ ἀποκλείεται νὰ ἔπεσαν ἀκόμη ἀπὸ τὸν ἀνώτερα. Πρόκειται κυρίως γιὰ κύπελλα, τέσσερα κωνικά, ἕνα ἡμισφαιρικό, ἕνα κυλινδρικὸ ποὺ σώζεται τμηματικά, ἕνα ποὺ εἶναι πολὺ καταστραμμένο, ἔτσι ποὺ δύσκολα ἀναγνωρίζεται καὶ βάση προορισμένη νὰ δεχτεῖ μεγάλο ἀγγετο. Ἀνάμεσα στὰ πολλὰ μικρὰ ἀγγεῖα βρέθηκαν σὲ μεγάλη διασπορὰ τὰ ὄστρακαενὸς μεγάλου ἀπιόσχημου ἀμφορέα μὲ μικρὲς λαβές, χαμηλὸ λαιμὸ καὶ διακόσμηση λευκοῦ άνθους μὲ λογχοειδὴ πέταλα στὸ κέντρο τοῦ σώματος.

Ο ἀμφορέας ἴσως νὰ ἔπεσε ἀπὸ κάποιον ἀναβαθμό, θεωρεῖται δμὼς πιθανότερο ὅτι στεκόταν στὸ δάπεδο Δ τοῦ χαμηλοῦ ἀναβαθμοῦ.

Στὸ μεσαίο ἀναβαθμὸ καὶ στὸ Δ τμῆμα του στέκονταν τουλάχιστον δύο ἀγγεῖα. Ἐνα ἀπιόσχημο ἀγγεῖο μὲ ὁριζόντιες λαβὲς καὶ γεφυρόστομη προχοὴ καὶ δύο ὁριζόντιες λευκὲς ταινίες βρέθηκε δρθιο, συγκολλημένο μὲ τὸ βράχο τοῦ θρανίου εξαιτίας τῆς πυρκαγιᾶς. Κοντὰ στὸ Δ τοῖχο καὶ πάνω στὸν μεσαίο ἀναβαθμὸ βρέθηκε ἕνα μικρὸ μόνωτο κωνικὸ κύπελλο μὲ καστανοκόκκινη βαφἠ, ποὺ ἴσως νὰ εἶχε πέσει ἀπὸ τὸν ἀνώτερο, ἐνῶ κάτω στὸ δάπεδο βρέθηκε τμηματικὰ σωζόμενος ἀβαθὴς δίσκος καὶ ἕνα μόνωτο σφαιρικὸ κύπελλο.

Στὸν ἀνώτερο ἀναβαθμὸ εἶναι πιὸ δύσκολο νὰ λεχθεῖ ποιὰ ἀγγεῖα εἶχαν ἀρχικὰ τοποθετηθεῖ. Γιὰ πολλὰ ἀπὸ τὰ μικρὰ ἀγγεῖα, κύπελλα καὶ λοπάδες, ποὺ βρέθηκαν διάσπαρτα στὸ Ν τμῆμα τοῦ δωματίου εἶναι ἐξίσου πιθανὸ νὰ προέρχονται εἴτε ἀπὸ τὸν μεσατο εἴτε ἀπὸ τὸν ἀνώτερο ἀναβαθμό. Tο A τμῆμα τοῦ ἀνώτερου καταλάμβανε πάντως μία μεγάλων διαστάσεων λεκάνη ποὺ εἶχε ἐμφανισθεῖ ἤδη ἀπὸ τὴν ἀφαίρεση τῶν ἐπιφανειακῶν στρωμάτων καὶ ὅπως ἀποδείχτηκε στὴ συνέχεια στεκόταν στὴ θέση της ἀρκετὰ καταστραμμένη. Η λεκάνη ἔχει παχιὰ τοιχώματα, δύο κάθετες λαβὲς καὶ φέρει ἐγχάρακτη ἐπιγραφὴ ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ 3 σημεῖα τῆς Γραμμικῆς γραφῆς Α.

Ἀπὸ τὸν ἴδιο ἀναβαθμὸ πιθανότατα ἔπεσαν καὶ τὰ ἑξῆς ἀγγεῖα Ἕνα κωνικὸ κύπελλα, μία μικρὴ πρόχους μὲ συμπιεσμένο χεῖλος καὶ ραδινὸ σῶμα, ἕνα σφαιρικὸ ἀγγεῖο μὲ σωληνωτὴ προχοὴ τοῦ ὁποίου λίγα ὄστρακα μόνο βρέθηκαν καὶ ἔνας βίοτος ἀμφορέας μὲ δύο ἐπιπλέον μικρὲς κάθετες λαβὲς,

πλατὺ χεῖλος καὶ διακόσμηση συνεχόμενων ἀναστραμμένων ἡμικυκλίων κάτω ἀπὸ τὶς λαβές. Όλα αὐτὰ τὰ ἀγγεῖα εἶχαν πέσει στὸν μεσατο ἀναβαθμὸ μὲ σαφὴ προέλευση τὸν ἀνώτερα.

Τὰ ὑπόλοιπα εὑρήματα τοῦ δωματίου εἶναι λίγα συγκριτικὰ μὲ τὸν πλοῦτο τῆς κεραμεικῆς. "Eva; πήλινος μικρὸς δίσκος βρέθηκε στὸ κέντρο περίπου τοῦ δωματίου. "Eva ἀκόμη πήλινο κυλινδρικὸ ἀντικείμενα μὲ κάθετη τρύπα {σελ. 381} βρέθηκε στὸ ΒΑ τμῆμα τοῦ δωματίου καὶ πιθανὸν σχετίζεται μὲ τὰ λίθινα εὑρήματα τοῦ χώρου.

Τὰ λίθινα εὑρήματα τοῦ δωματίου περιορίστηκαν στὸ Β τμῆμα του. Μοναδικὴ ἐξαίρεση ἀποτελεῖ μία ὀρθογώνια λίθινη φορητὴ τράπεζα προσφορῶν ἀπὸ στεατίτη μὲ βαθιὰ φωλεόσχημη κοιλότητα καὶ περιχείλωμα. Ἥ τράπεζα στεκόταν στὸν χαμηλότερο ἀναβαθμὸ τοῦ θρανίου δίπλα καὶ Δ, στὸν ἐλεύθερο χῶρο ποὺ ἄφησε ἡ λεκάνη ποὺ στεκόταν στὸν ἴδιο ἀναβαθμό. Ένας λίθινος στρογγυλὸς δίσκος ἀπὸ στεατίτη, μοναδικοῦ σχήματος, βρέθηκε Ν καὶ σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸ πρῶτο ἀπὸ Β πιθάρι τοῦ δωματίου. Ο δίσκος αὐτὸς σώζεται μόνο κατὰ τὸ ἥμισυ καὶ ἔχει πλατὺ περιχείλωμα μὲ λαξευμένες κοιλότητες σὲ σταυροειδὴ διάταξη. Στὸ Α δωμάτιο βρέθηκαν ἀκόμη: στὸ ΒΔ τμῆμα του τμῆμα λάμπας ἢ βωμοῦ ἀπὸ κακῆς ποιότητας στεατίτη, πολὺ καμένο, κάτω ἀπὸ τὸ τρίτο ἀπὸ Β πιθάρι, ἕνα ἀκόνι καὶ τρεῖς τριπτῆρες, ἀπὸ τοὺς ὁποίους οἱ δύο βρέθηκαν πίσω καὶ κάτω ἀπὸ τὸ δεύτερο πιθάρι καὶ ἔνας στὴν κοιλότητα τοῦ δαπέδου κοντὰ στὸ Δ τοῖχο.

Ἰδιαίτερη σημασία ἀνάμεσα στὰ εὑρήματα τοῦ δωματίου ἔχουν ἀρκετὰ θαλασσινὰ πολύχρωμα βότσαλα ποὺ βρέθηκαν στὸ Β - ΒΑ τμῆμα τοῦ δωματίου καὶ γύρω ἀπὸ τὸ Β πιθάρι. Πέντε θαλασσινὰ βότσαλα βρέθηκαν κάτω ἀπὸ τὸ κατώφλι καὶ μερικὰ σὲ μία μικρὴ κοιλότητα, ἕνα βρέθηκε κάτω ἀπὸ τὸ τέταρτο πιθάρι καὶ ἄλλα δύο, ἕνα κόκκινο καὶ ἕνα μαῦρο, δίπλα στὸ ὄρθιο πιθάρι τῆς ΒΑ γωνίας. Μαζὶ μὲ τὰ τελευταῖα βότσαλα βρέθηκε καὶ μεγάλο κομμάτι ὀστρέου σὲ ἄμεση δηλαδὴ σχέση μὲ τὶς θαλασσινῆς προέλευσης πέτρες.

Τὰ εὑρήματα τοῦ δωματίου συμπληρώνονται μὲ ἕνα μολύβδινο καὶ τρία χάλκινα ἀντικείμενα. Πρόκειται γιὰ ἕνα μολύβδινο κυλινδρικὸ ἔλασμα ποὺ ᾿ βρέθηκε κάτω ἀπὸ τὸ τρίτο ἀπὸ Β πιθάρι καὶ ἴσως ἀποτελεῖ σύνδεσμο τοιχώ μάτων ἀγγείου. Τὰ χάλκινα εὑρήματα εἶναι ἕνα ἐπίμηκες ὄργανο μὲ τέσσερις Ξ ἀκμές, μήκους 0.104 μ. ποὺ βρέθηκε στὸ κέντρο τοῦ δαπέδου καὶ δύο μικρὰ δισκοειδὴ κυλινδρικὰ κουτιά, ποὺ ἀποτελοῦνται ἀπὸ δύο κομμάτια μὲ διαμπερὴ Ξ τρύπα ἀνάρτησης στὰ κάθετα τοιχῴματα. Τὸ ἕνα βρέθηκε στὸ κοίλωμα τοῦ δαπέδου μαζὶ μὲ τὰ δύο ἀγγεῖα καὶ τὸν τριπτὴρ καὶ τὸ δεύτερο, δμοιο μὲ τὸ πρῶτο, λίγο ἀνατολικότερα.

Τέλος ἡ ἐπίχωση τῆς εἰσόδου τοῦ δωματίου δὲν παρουσίασε μεγάλο ἐνδια- ᾿ φέρον ἐκτὸς ἀπὸ τὴν κατασκευὴ δίπλα στὴν Α παραστάδα. Η ἐπίχωση δὲν i ξεπερνοῦσε τὰ 0.4Ο μ. Τὸ χῶμα ἦταν κίτρινο, μαλακό. Τὸ χρῶμα γινόταν ἒ μαῦρο καὶ σκληρὸ καθὼς ἡ ἀνασκαφὴ προχωροῦσε σὲ βάθος καὶ τὰ μοναδικὰ E εὐρήματα ἦταν ἕνα κομμάτι ψημένου πηλοῦ μὲ καμπύλες ἐπιφάνειες καὶ ἕνα ἄωτο κωνικὸ κύπελλα. {σελ. 382}

Δυτικὸ δωμάτιο

Ἐπιφανειακὸ στρῶμα

Ἀμέσως μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῆς βλάστησης, ποὺ ἦταν ἀρκετὰ πυκνὴ ὅπως καὶ στὸν ὑπόλοιπο χῶρο, φάνηκαν πολλὰ ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς κάτοψης τοῦ δωματίου, ὅπως διαμορφώθηκε ἀργότερα. Η ἐπίχωση ἦταν μικρότερη ἀπὸ ἐκείνη τοῦ κεντρικοῦ δωματίου, ἐξαιτίας τῆς κλίσης τοῦ ἐδάφους πρὸς Δ, ἔτσι τὸ περιεχόμενο τοῦ δυτικοῦ δωματίου ἄρχισε νὰ φαίνεται πολὺ σύντομα. Τὸ στρῶμα χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὸ καστανὸ χρῶμα τοῦ χώματος καὶ ἀπὸ τὰ τὰ λίγα ὄστρακα. Μεταγενέστερα ἢ σύγχρονα ὄστρακα δὲν βρέθηκαν. Ο μεγαλύτερος ἀριθμὸς τῶν ὀστράκων βρέθηκε κατὰ μῆκος τοῦ Δ τοίχου τοῦ δωματίου. Διακριβῴθηκαν ὄστρακα ἀπὸ μεγάλα χονδροειδὴ ἀγγεῖα, ἀπὸ τρία τουλάχιστον πιθάρια, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ξεχωρίζουν ὄστρακα μὲ πλαστικὴ δακτυλιοειδὴ _ ταινία, πόδι χύτρας καθὼς καὶ ὄστρακο ἀπὸ λαιμό, πρόχυση καὶ δακτυλιόσχημη λαβή. Η ἔρευνα σὲ λίγο μεγαλύτερο βάθος ἀπέδωσε λίγα ὄστρακα κυρίως ἀπὸ μικροῦ μεγέθους ἀγγεῖα. Διακρίθηκε μόνο ὁμάδα ἀπὸ τέσσερα ὄστρακα ,μεγάλου μεγέθους ἀγγείου μὲ γραπτὴ διακόσμηση. Κατὰ μῆκος τοῦ Δ τοίχου τοῦ δωματίου, ὅπου βρέθηκαν τὰ περισσότερα ὄστρακα, ἐμφανίστηκαν καὶ τὰ μοναδικὰ εὑρήματα στὸ χῶρο αὐτό, στὸ ἐπιφανειακὸ στρῶμα, μία θαλασσινὴ ἀχιβάδα καὶ ἕνα μικρὸ κομμάτι ἀπὸ πήλινα κιβώτιο.

Στρῶμα καταστροφῆς

Μὲ τὴνιπρόοδο τῆς ἔρευνας σὲ βάθος ἄρχισε νὰ φαίνεται καθαρὰἡ εἰκόνα τῆς καταστροφῆς τοῦ δωματίου μετὰ τὸ σεισμὸ καὶ τὴν πυρκαγ.ὰ ποὺ τὸν διαδέχτηκε Η καταστροφὴ εἶχε τὸν ἴδιο χαρακτῆρα ὅπως καὶ στὰ ἄλλα δωμάτια τοῦ ναοῦ. Μεγάλες πωρολιθικὲς πέτρες βρέθηκαν πεσμένες στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ δωματίου σὲ ὅλη του τὴν ἐπιφάνεια. Πολλὲς ἀπ᾿ αὐτὲς εἶναι λαξευμένες ἀλλὰ δὲν εἶναι βέβαιο ἂν προέρχονται ἀπὸ τοὺς γύρω τοίχους, γιατὶ Οἱ πέτρες ποὺ τοὺς ἀποτελοῦν, κατὰ κανόνα δὲν εἶναι λαξευμένες. Στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ δωματίου ὑπῆρχαν καὶ ἀρκετὲς ἀκατέργαστες πέτρες ποὺ προέρχονται ἀπὸ τοὺς πεσμένους τοίχους. Μαζὶ μὲ τὶς πέτρες βρέθηκαν καὶ πολλὰ κομμάτια τούβλων. "Eva: μεγάλο ποσοστὸ ἀπ᾿ αὐτὰ ἔχουν μία ἐπίπεδη ἐπιφάνεια ἢ ἀκμές, ἀπόδειξη ὅτι ἀποτελοῦσαν τμῆμα κατασκευῆς ἴσως τῆς στέγης. Δύο κομμάτια τούβλων φέρουν διαμπερεῖς τρύπες, γεγονὸς ποὺ σημαίνει ὅτι ὁ πηλὸς αὐτὸς κάλυπτε καὶ καλάμια, Ἰδιαίτερα πολλὰ ἦταν τὰ τοῦβλα στὸ κέντρο καὶ πρὸς Α τοῦ δωματίου. Ἥ πυρκαγιὰ ἦταν ἔντονη καὶ καταστρεπτική. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ εὐρήματα τῆς κεραμεικῆς καὶ τὰ ὀστὰ ποὺ. φέρουν σαφέστατα πολλὰ ἴχνη της, τὸ χῶμα δείχνει τὴ διαφοροποίηση τῆς ἔντασης τῆς φωτιᾶς στὰ διάφορα τμήματα τοῦ {σελ. 383} δωματίου. Στὸ Β τμῆμα του καὶ πρὸς τὸ κέντρα τὸ χῶμα παρουσίαζε λευκὴ ἀπόχρωση, γεγονὸς ποὺ ἀποτελεῖ ἀπόδειξη τῆς ἐξαιρετικὰ μεγάλης ἔντασης τῆς πυρκαγιᾶς, ποὺ φθάνει στὸ σημεῖο νὰ ἀσβεστοπαιεῖ τὰ πετρώματα. "Eva: συσσωμάτωμα λίθων καὶ τούβλων στὸ κέντρα τοῦ Β τμήματος τοῦ δωματίου εἶναι ἐνδεικτικὸ στοιχεῖα τῆς μεγάλης ἕντασης. Στὸ ΝΑ τμῆμα τοῦ δωματίου καὶ κατὰ μῆκος τοῦ Ν τμήματος τοῦ Α τοίχου τὸ χῶμα ἦταν μαῦρο. Τὸ γε- γονὸς αὐτὸ μαζὶ μὲ τὸ κάρβουνα ποὺ βρέθηκε στὸν ἴδιο χῶρο δίνει στοιχεῖα γιὰ νὰ ὑποτεθεῖ ὅτι κάποια ξύλινη κατασκευὴ βρισκόταν κοντὰ στὴ ΝΑ γω- νία καὶ κάηκε. Στὸν ὑπόλοιπα χῶρο τὸ χῶμα ἦταν καστανὸ σὲ διάφορες ἀποχρώσεις.

Ἀνάμεσα ἀπὸ τὶς πεσμένες πέτρες βρέθηκαν τὰ λιγοστὰ εὐρήματα τοῦ δω- ματίου, στὸ στρῶμα καταστροφῆς, συγκριτικὰ μὲ τὰ ἄλλα δωμάτια. Γενικὰ πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἐλάχιστα εὑρήματα ἀπέδωσε τὸ Δ τμῆμα τοῦ δωμα- τίου στὸ δὲ ΒΔ τμῆμα του δὲν βρέθηκε τίποτα. Τὰ ὄστρακα ἦταν καὶ αὐτὰ λιγότερα ἀπὸ ὅ,τι στὰ ἄλλα δωμάτια καὶ ἐμφανίζουν μεγαλύτερη πυκνότητα στὸ Α τμῆμα τοῦ δωματίου. Θὰ πρέπει νὰ προέρχονται ἀπὸ ἀγγεῖα ποὺ εἴτε στέκονταν σὲ ράφια ἢ ἄλλες κατασκευὲς τοῦ τοίχου ἢ στὴ στέγη τοῦ κτηρίου ὅπου, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν ἀρχιτεκτονικῶν στοιχείων, ὁδηγοῦσε μία σκάλα ποὺ ξεκινοῦσε ἀπὸ τὴ ΝΔ γωνία τοῦ προθαλάμου. Τὰ ὄστρακα αὐτὰ προέρχονταν ὅπως ἀποδείχτηκε ἀπὸ μεγάλα ἀγγεῖα, δηλαδὴ καδόσχημα καὶ πιθάρια μικροῦ μεγέθους μὲ πλαστικὴ διακόσμηση, δύο τουλάχιστον χύτρες, λοπάδες καὶ πολλὰ κύπελλα, κυρίως κυλινδρικά. Ἀρκετὰ ὄστρακα ἦταν ἰσχυρὰ καμένα. Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει χεῖλος ἀπὸ μεγάλα καδόσχημο ἀγγεῖα δμοιο - μὲ τὸ ἀγγεῖα τοῦ ταύρου. Ἀνάμεσα στὰ ὄστρακα διακρίνονται ἀγγεῖα μὲ κόκ- κινη ταινία, βάση καὶ ὄστρακα ἀπὸ τοιχώματα ἀγγείου μὲ γραπτὴ διακόσμηση καὶ λαβὴ μικρῆς πρόχου μὲ γραπτὴ διακόσμηση ἀπὸ λευκὲς κηλίδες. Παρὰ τὴ μεγάλη καταστροφὴ καὶ τὴ διασπορὰ τῶν ὄστράκων, διακρίθηκαν κατὰ μῆκος τοῦ Α τοίχου πολλὰ ὄστρακα ποὺ συναυῆναν προερχόμενα ἀπὸ μεγάλα πιθάρι τοῦ ὁποίου δμὼς δὲν σώθηκε ἡ βάση, ἐνῶ ἕνα μόνο ὄστρακα βρέθηκε ἀπὸ τὸ χεῖλος. Τὸ πιθάρι αὐτὸ ἔχει καταλιβάδες καὶ πλαστικὴ διακόσμηση ἀπὸ ταινίες. Οἱ ταινίες βρίσκονται πάνω ἀπὸ τὶς λαβές, ἐνῶ ζεῦγος ταινιῶν ξεκινάει ἀπὸ μία λαβή. Ταινίες καθὼς καὶ λαβὲς ὑπάρχουν καὶ σὲ χαμηλότερα σημεῖα τοῦ ἀγγείου. Βόρεια καὶ κοντὰ στὸν Α τοῖχο τοῦ δωματίου βρέθηκε , μόνα ἕνα κυλινδρικὸ κύπελλο. Νοτιότερα τὰ ἀγγεῖα ποὺ βρέθηκαν εἶναι περισ- σότερα. Συγκεκριμένα πρόκειται γιὰ κυματοειδὲς χεῖλος ἀπὸ «ποτήρι κοινω- νίας», ὅμοιο μὲ ἐκεῖνο ποὺ βρέθηκε στὸν προθάλαμο τοῦ ναοῦ. Πιὸ κοντὰ στὴ ΝΑ γωνία βρέθηκε μικρὸς λύχνος μαζὶ μὲ κομμάτια καμένου ξύλου. Στὴ ΝΑ γωνία ἐπίσης βρέθηκε βάση ἀπὸ πρόχου καθὼς καὶ ἕνα ἀνοικτὸ σφαιρικὸ κύ- πελλο. Στὸ ΝΑ τμῆμα τοῦ δωματίου καὶ κοντὰ στὸν Α τοῖχο βρέθηκε ἕνα ἀκόμη σφαιρικὸ κύπελλα καὶ δύο μόνωτα κυλινδρικά. Ἀκόμη πρέπει νὰ ἀνα- {σελ. 384} φερθοῦν: μεγάλα Καμαραίκου ρυθμοῦ ἀγγεῖα μὲ φυτικὴ διακόσμηση σὲ ἐρυθρὸ καὶ λευκὸ χρῶμα καὶ ὁριζόντιες ταινίες, ἀγγεῖα μεγάλου μεγέθους μὲ ἴχνη πιθανῶς γραπτῆς ἐπιγραφῆς, σκυφοειδὲς ἀγγεῖα μὲ προχοή, λοπάδα μὲ ἔξω νεῦον χεῖλος, σφαιρικὴ Καμαράκὴ πρόχους μὲ διακόσμηση ἀπὸ τρέχουσες σπεῖρες, μεγάλα ἀγγεῖα μὲ κυψέλη στὸ ἐσωτερικὸ καὶ ὄστρακα ἑνὸς ἀγγείου στὸ κέντρο καὶ ΝΔ ποὺ εἶναι πιθανῶς καδόσχημο. Τέλος ἐπισημαίνεται ἡ ὕπαρξη μεγάλης κασέλας μὲ πλαστικὴ διακόσμηση ἀπὸ τὴν ὁποία σώζεται πολὺ μικρὸ τμῆμα. Ἀπὸ ψηλὸ σημεῖο θὰ πρέπει νὰ εἶχαν πέσει ἕνα ἀκόμη κυλινδρικὸ κύπελλα, δύο ἄωτα κωνικὰ καὶ ἕνα σφαιρικό, μεγάλη πρόχους ἀπὸ τὴν ὁποία σώζονται λίγα ὄστρακα καὶ ἀμφορέας ἀπὸ τὸν ὁποῖα σώζεται μία λαβὴ καὶ τμῆμα τοῦ χείλους καὶ τοῦ λαιμοῦ.

Στὸ ΝΑ τμῆμα τοῦ δωματίου βρέθηκαν ἀκόμη κομμάτια κάρβουνα, κατὰ μῆκος τοῦ Α τοίχου καὶ στὴ ΝΑ γωνία καὶ ἀρκετὰ ὀστὰ ποὺ ἔχουν ἐπίσης μεγάλη διασπορὰ ἀλλὰ τὰ περισσότερα ἦταν συγκεντρωμένα κατὰ μῆκος τοῦ Α τμήματος τοῦ Ν τοίχου. Τέλος κομμάτι λευκοῦ κονιάματος βρέθηκε ἀκριβῶς στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου καὶ προφανῶς ἀνῆκε στὸ κονίαμα πού, ὅπως θὰ ἀναφερθεῖ, κάλυπτε τὸν τοῖχο καὶ τὸ δάπεδο τοῦ δωματίου. Στὸν ὑπόλοιπα χῶρο βρέθηκαν: ἕνα οστὸ στὰ Β μπροστὰ ἀπὸ τὴν εἴσοδο, κομμάτια λίθινου τριβείου πρὸς τὸ κέντρα καθὼς καὶ κομμάτια ὀστοῦ καὶ κάρβουνα δυτικότερα καὶ δίπλα στὸν Δ τοῖχο.

Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν τὰ εὑρήματα τοῦ ΝΑ τμήματος τοῦ δωματίου ἐξαιτίας τῆς συσσώρευσης καὶ τῆς σχέσης ποὺ ὑπάρχει μεταξύ τους. Τὰ εὑρήματα αὐτά, ποὺ ἦλθαν σὲ φῶς σὲ ὕψος ποὺ κυμαίνεται ἀπὸ 0.22 ἕως 0.70 μ. ἀπὸ τὸ δάπεδο τοῦ δωματίου καὶ τὰ ὄστρακα τῶν ἀγγείων, παρουσιάζοῦν συχνὰ μεγάλη διασπαρά. Στὸ ἴδιο ὕψος βρέθηκαν τὰ ὀστὰ καὶ τὰ κάρβουνα ποὺ ἀναφέρθηκαν. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὰ ἀντικείμενα αὐτὰ δὲν στέκονταν στὸ δάπεδο ἀλλὰ ἔπεσαν ἀπὸ κάποια ψηλότερο σημετο. Εἶναι πιθανὸ νὰ ἔχουν πέσει ἀπὸ τὴ στέγη τοῦ δωματίου, ὅπου θὰ ἦταν τοποθετημένα, πράγμα λογικό, ἐφόσον ὑπάρχει ὅπως προαναφέρθηκε καὶ τὸ δεδομένο τῆς σκάλας. Ἐξίσου πιθανὸ εἶναι ομὼς νὰ ὑπῆρχε κάποια ξύλινη κατασκευὴ, ἕνα ράφι, στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου ἢ στὸ Ν τμῆμα τοῦ Α τοίχου. Τὴν πιθανότητα αὐτὴ ἐνισχύει ἡ παρουσία τοῦ κάρβουνου, ποὺ βρέθηκε διάσπαρτο σχεδὸν μονάχα o” αὐτὸ τὸ χῶρο, καθὼς καὶ τὸ μαῦρο χρῶμα τοῦ χώματος, ἐνδείξεις ὅτι κάποια ξύλινη κατασκευὴ ὑπῆρχε ἐκεῖ, ἴσως ἡ μία ἀπὸ τὶς δύο μοναδικὲς τοῦ δωματίου, ὅπως θὰ φανεῖ στὴ συνέχεια.

Στρῶμα δαπέδου

Μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῶν λίθων τοῦ στρώματος καταστροφῆς ἔγινε ἀμέσως σαφὴς ἡ εἰκόνα τοῦ δαπέδου, ὅπως αὐτὸ εἶχε καταστραφεῖ. Ἑκατοντάδες μικρὲς πέτρες ἦταν συσσωρευμένες κατὰ μῆκος τοῦ Α τοίχου. Οἱ πέτρες αὐτὲς {σελ. 385} εἶναι πολὺ μικρὲς γιὰ νὰ προέρχονται ἀπὸ τὸν τοῖχο καὶ ἄρχισαν νὰ ἐμφανίζονται ἀπὸ ὕψος 0.23 μ. ἀπὸ τὸ δάπεδο, καλύπτοντας πλάτος ποὺ κυμαινόταν ἀπὸ 0.27 ἕως 1 μ. Ἐπιπλέον οἱ πέτρες παρουσίαζαν ἔντονα τὰ ἴχνη τῆς πυρκαγιᾶς. Πολλὲς ἦταν κονιορτοποιημένες καὶ ἀσβεσταπαιημένες, ἐνῶ ἄλλες εἶχαν ἀποτελέσει συσσωματῴματα ἢ εἶχαν ὑποστεῖ ἐφυάλωση, ἀποτέλεσμα τῆς ἐξαιρετικὰ ψηλῆς θερμοκρασίας. Ἀνάμεσά τους βρέθηκαν λίγα ὄστρακα πίθου μὲ πλαστικὴ διακόσμησιν καὶ χύτρας καθὼς καὶ τμῆμα μεγάλου ἀγγείου μὲ καστανέρυθρο ἐπίχρισμα, μαζὶ μὲ κομμάτια τούβλων. Ὑπάρχει μεγάλη πιθανότητα οἱ λίθοι καὶ τὰ τοῦβλα νὰ ἀποτελοῦσαν μαζὶ μία κατασκευὴ, δηλαδὴ ἕνα θρανία κατὰ μῆκος ὅλου τοῦ Α τοίχου. Τὸ χῶμα o" αὐτὸ τὸ χῶρο καὶ λίγο πρὸς τὸ κέντρα ἦταν ἄσπρο, δηλαδὴ ἰσχυρὰ καμένα. Στὸ ΝΔ τμῆμα ἦταν μαῦρο, ἐνῶ στὸν ὑπόλοιπα χῶρο κυρίως καστανό, διαφόρων ἀποχρώσεων. Στὴ ΝΑ γωνία ἐμφανίστηκε στέρεος βράχος.

Τὰ ὄστρακα ἦταν καὶ στὰ χαμηλὰ αὐτὰ στρώματα, κοντὰ στὸ δάπεδο, ἰδιαίτερα λίγα καὶ δὲν προσφέρουν τὴ δυνατότητα νὰ διαπιστωθεῖ καθαρὰ τὸ περιεχόμενο τοῦ δωματίου, ἂν δηλαδὴ τὰ ὄστρακα ἀνῆκαν σὲ ἀγγεῖα τοποθετημένα στὸ δωμάτια καὶ ὄχι σὲ κάποια ξύλινα ράφια ἢ στὴ στέγη. Στὸ κέντρα τοῦ δωματίου τὰ ὄστρακα ἦταν σχεδὸν ἀνύπαρκτα, ἐνῶ ὅσα βρέθηκαν στὸ Β τμῆμα προέρχονται κυρίως ἀπὸ κύπελλα καὶ γενικὰ ἀγγεῖα μικροῦ μεγέθους. Τὰ ὄστρακα γενικὰ προέρχονται ἀπὸ κύπελλα, δύο πιθάρια, μεγάλα ἀγγεῖα καὶ χύτρες. Ἰδιαίτερα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερθοῦν χεῖλος μεγάλου πιθαριοῦ μὲ τμῆμα προχοῆς, λαιμὸς καὶ προχοὴ ἀπὸ πρδχου, ὄστρακα μὲ γραπτὴ διακόσμηση ἀπὸ μία ταινία καὶ τμῆμα κλαδιοῦ, ὄστρακα μὲ ripp1e διακόσμηση, βάση κλειστοῦ ἀγγείου, τμῆμα χείλους τεφροῦ κυλινδρικοῦ κυπέλλου μὲ ὁριζόντια λευκὴ ταινία στὸ ὕψος τοῦ χείλους καὶ κάτω ἀπὸ τὸ χεῖλος λευκὲς πλάγιες ταινίες, ὄστρακα χύτρας μὲ ἐγχάρακτες ταινίες καὶ τμῆμα χείλους σφαιρικοῦ ἀγγείου μὲ πορφυρὸ ἐπίχρισμα καὶ λευκὲς λοξὲς ταινίες.

Ἐλάχιστα σὲ σύγκριση μὲ τοὺς ἄλλους χώρους ἦταν τὰ πληρέστερα ἀγγεῖα στὸ δάπεδο. Κοντὰ στὴ ΝΔ γωνία ἦταν πεσμένα μία λοπάδα μὲ ἔξω νεῦον χεῖλος καὶ κυλινδρικὸ κύπελλα μὲ ἐρυθρὸ ἐπίχρισμα καὶ λευκὲς κηλῖδες κάτω ἀπὸ τὸ χεῖλος. Ν. τῆς Δ παραστάδας βρέθηκαν τέσσερα ἄωτα κωνικὰ κύπελλα ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ ἕνα σώθηκε ὁλόκληρα. Ἐπίσης κοντὰ στὸ Δ τοῖχο καὶ πρὸς Β βρέθηκε κυλινδρικὸ κύπελλα μὲ καστανέρυθρο ἐπίχρισμα, στὴ ΒΔ γωνία τμῆμα μιᾶς πρόχου μεσαίου μεγέθους, ἐνῶ σχεδὸν κάτω ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ πλευρὰ τοῦ κατωφλιοῦ βρέθηκε μία προχοΐσκη ἀπὸ τραχὺ πηλδ. Ἀνεξακρίβωτη παραμένει ἡ θέση μιᾶς μεγάλης λεκάνης τῆς ὁποίας σώθηκε μικρὸ τμῆμα τοῦ χείἀπὸ τεφρὸ καὶ πορτοκαλόχρωμο πηλό. Πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι καὶ στὸ δάπεδο ἡ διασπαρὰ τῶν σπασμένων ἀγγείων ἦταν ἀρκετὰ μεγάλη, ἐνῶ μόνο ἡ προχοΐσκη βρέθηκε σχεδὸν ἀκέραιη. Μδνο Ν τῆς Δ παραστάδας ὑπῆρχε μία {σελ. 386}συσσώρευση κωνικῶν κυπέλλων. Γενικὰ όμὼς εἶναι φανερὸ ὅτι ἡ κεραμεικὴ τοῦ Δ δωματίου εἶναι καλύτερης ποιότητας ἐκείνης τοῦ προθαλάμου καὶ ἐφάμιλλη τοῦ κεντρικοῦ δωματίου τοῦ ναοῦ.

Λίγα ἦταν ἀκόμη καὶ τὰ ὑπόλοιπα εὐρήματα ποὺ ἦλθαν σὲ φῶς, μόνο κάρβουνα καὶ λίγα κομμάτια ὀστῶν. Ἀνάμεσα στὰ κωνικὰ κύπελλα στὸ ΒΔ τμῆμα βρέθηκε ἕνα κομμάτι κάρβουνο. Κάρβουνα ἐπίσης βρέθηκαν διάσπαρτα κοντὰ στὸ Δ τοῖχο καὶ πρὸς Β, κοντὰ στὴ ΝΔ γωνία, στὸ Δ τοῖχο καὶ λίγο

Ν, ΝΔ καὶ κοντὰ στὸ Ν τοῖχο, στὸ κέντρο τοῦ Ν τμήματος τοῦ δωματίου, ὅπου ὑπῆρχαν ἀρκετὰ μικρὰ κομμάτια καὶ στὸ κέντρο καὶ λίγο Δ τοῦ δωματίου. Γενικὰ λίγα κομμάτια κάρβουνου βρέθηκανιδιάσπαρτα σὲ ὅλο τὸ δωμάτια, προερχόμενα πιθανότατα ἀπὸ τοὺς δοκοὺς τῆς ὀροφῆς ποὺ μὲ τὴν ἰσχυρὴ πυρκαγιὰ ἄφησαν ἐλάχιστα ὺπολείμματα. Σποραδικὰ μέσα στὸ δωμάτιο βρέθηκαν ἀκόμη μερικὰ ὀστά. Συγκεκριμένα κοντὰ στὸ δάπεδο, στὸ ΝΑ τμῆμα καὶ κοντὰ στὸ Ν τοῖχο βρέθηκε ἕνα μεγάλο καμένα ὄστό. Ἐπίσης βρέθηκε. ἄλλο ἕνα ὁστὸ στὴ ΝΔ γωνία καὶ λίγο Β καθὼς καὶ ἕνα ἀκόμη στὸ κέντρο τοῦ Ν τμήματος μαζὶ μὲ ἄλλα σποραδικὰ ποὺ βρέθηκαν στὴ ΝΔ γωνία, λίγο ψηλότερα ἀπὸ τὸ ἔδαφος.

Ἀξιοσημείωτη εἶναι καὶ ἡ συχνότητα ἐμφάνισης τοῦ κονιάματος ποὺ κομμάτια του βρέθηκαν διάσπαρτα κοντὰ στὸ Δ τοῖχο, ΝΔ, κοντὰ στὴ Δ παραστάδα, στὸ ΝΔ τμῆμα τοῦ δωματίου καὶ στὰ Δ τοῦ κεντρικοῦ τμήματος τοῦ δωματίου. Μεγάλα χοντρὰ κομμάτια λευκοῦ κονιάματος καλύπτουν τὴ βάση τῶν τοίχων καὶ σώζονται σὲ ἀρκετὰ καλὴ κατάσταση κατὰ μῆκος τοῦ Α τοίχου. Συχνά, ὅπως στὴ ΝΑ γωνία, τὸ κονίαμα αὐτὸ συνδέει τὸν τοῖχο μὲ τὸ δάπεδο, τὰ δὲ διάσπαρτα κομμάτια ποὺ ἀναφέρθηκαν, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ κονίαμα ποὺ διατηρήθηκε στὴ θέση του καὶ μὲ τὴ λευκὴ ἀπόχρωση τοῦ δαπέδου, μετὰ τὴν ἀφαίρεση καὶ τοῦ τελευταίου στρώματος χώματος, ὁδηγοῦν στὸ συμπέρασμα, ὅτι τὸ δάπεδο ἦταν κατασκευασμένο ἀπὸ παχὺ κονίαμα τέτοιου τύπου. Ο τύπος αὐτοῦ τοῦ κονιάματος διαφοροποιεῖται ἐντελῶς ἀπὸ τὰ λευκὰ καὶ κόκκινα κομμάτια κονιάματος ποὺ κάλυπταν τοὺς τοίχους κυρίως τοῦ προθαλάμου.

Στὸ βόρειο τμῆμα τοῦ δωματίου διατηρήθηκε μία σχεδὸν τραπεζοειδὴς κατασκευὴ ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ χαλαρὲς μεσαίου μεγέθους πέτρες ποὺ συνδέονται μὲ οἰκοδομικὸ πηλό, ποὺ σώζεται στὴ θέση του κυρίως στὸ Ν τμῆμα τῆς κατασκευῆς ἀλλὰ καὶ στὰ Β καὶ Α, σποραδικὰ αὐτὴ τὴ φορά, Η κατασκευὴ αὐτὴ ἕχει ἕναν προσανατολισμὸ ποὺ δὲν ἐναρμονίζεται μὲ αὐτὸν τοῦ κτηρίου. Εἶναι μὲν χτισμένη στὸν ἀπὸ Β πρὸς Ν ἄξονα ἀλλὰ μὲ αἰσθητὴ ἀνατολικὴ ἀπόκλιση. Οἱ διαστάσεις της εἶναι 0.63 X 0.76 μ., ἡ δὲ μεγάλη πλευρὰ ἀκολουθεῖ τὸν ἀπὸ Β πρὸς Ν ἄξονα.

Στὸ δυτικὸ δωμάτια, στὸ κενὸ ἀπὸ εὑρήματα συγκριτικὰ μὲ τοὺς ἄλλους χώρους τοῦ ναοῦ βρέθηκαν τρεῖς ἀνθρώπιναι σκελετοί, ὁ ἕνας πάνω στὴν κατα- {σελ. 387} σκευὴ μὲ ἕνα μαχαίρι ἀφημένο ἐπάνω του, ὁ δεύτερος ἀμέσως δυτικὰ πάνω στὸ δάπεδο καὶ ὁ τρίτος στὸ δάπεδο, στὴ ΝΑ γωνία τοῦ δωματίου, ποὺ μελετήθηκαν ἀπὸ τὸν τακτικὸ καθηγητὴ τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ διευθυντὴ τοῦ Ἀνθρωπολογικοῦ Μουσείου κ. Α. Κοντόπουλο, τὸν ἐπιμελητὴ τοῦ Ἀνθρωπολογικοῦ Μουσείου δρ. Θ. Πίτσιο καὶ τὸν ἔκτακτο ἐντεταλμένο καθηγητὴ τῆς Ἰατροδικαστικῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Α. Κουτσελίνη. Ὅπως ἔδειξε ἡ μελέτη οἱ δύο σκελετοὶ τοῦ δαπέδου ἀνῆκαν σὲ ἄτομα ποὺ σκοτώθηκαν ἀπὸ τὴν πτώση τῆς στέγης καὶ στὴ συνέχεια κάηκαν ἀπὸ τὴν πυρκαγιά, ἐνῶ ὁ σκελετὸς πάνω στὴν κατασκευὴ σὲ ἄτομο ποὺ εἶχε χάσει τὸ αἷμα του πρὶν νὰ καεῖ.

Ο σκελετὸς πάνω στὴν κατασκευὴ ἀνῆκε σὲ νεαρὸ ἄνδρα, περίπου 18 χρόνων, ὕψους 1.65 μ. Τὸ κρανίο τοῦ σκελετοῦ ἀπεῖχε 1.33 μ. ἀπὸ τὸν Α τοῖχο, 2.54 μ. ἀπὸ τὴ ΒΑ γωνία τοῦ δωματίου καὶ 1.31 μ. ἀπὸ τὸν Δ τοῖχο. Τὸ ἀριστερὸ γόνατο, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ βορειότερο σημείο, ὅπου ἐκτεινόταν ὁ νεκρός, βρέθηκε σὲ ἀπόσταση 1.20 μ. ἀπὸ τὸν Δ τοῖχο καὶ 1.48 μ. ἀπὸ τὸν Α τοῖχο. Ο σκελετὸς βρέθηκε γερμένος στὴ δεξιὰ πλευρά, λοξὰ ὡς πρὸς τὸν ἄξονα τῆς κατασκευῆς μὲ τὸ κεφάλι ἐλαφρὰ ὑπερυψωμένο νὰ βλέπει πρὸς Α, τὰ χέρια στὸ ὕψος τοῦ στήθους καὶ τὰ πόδια λυγισμένα, ἔτσι ποὺ ἡ ἀριστερὴ φτέρνα σχεδὸν ἀκουμποῦσε στὸν ἀντίστοιχα μηρό. Τὸ κρανίο ἦταν σπασμένο ἐνῶ ἀντίθετα τὸ στόμα ἦταν ἑρμητικὰ κλειστό, ἔτσι ὥστε πολλὰ δόντια νὰ διατηρηθοῦν στὴ θέση τους. Ο ὑπόλοιπος σκελετὸς εἶχε ὑποστεῖ ἐπίσης πολλὰ κατάγματα καὶ ἦταν ἐλαφρὰ διαταραγμένος. Τὰ κόκαλα ἦταν καμένα, τὸ ἀριστερὸ δμὼς τμῆμα τοῦ σκελετοῦ, καὶ τὸ πιὸ ὑπερυψωμένο, παρουσίασε μεγαλύτερη καύση ἀπὸ τὸ δεξὶ λόγω αἱμορραγίας, ποὺ προηγήθηκε, ὅπως φαίνεται, τῆς καταστροφῆς.

Ἐπάνω στὸ νεκρὸ ἄνδρα καὶ στὸ ὕψος τῆς κοιλιακῆς χώρας βρέθηκε ἕνα χάλκινα μαχαίρι μήκους 0.40 μ, καὶ βάρους 633 γρ. (πίν. 183α). Τὸ μαχαίρι εἶχε τοποθετηθεῖ μὲ κατεύθυνση ἀπὸ ΒΔ πρὸς ΝΑ, μὲ τὴν αἰχμή του πρὸς ΝΑ, Η αἰχμὴ ἀπεῖχε 1.18 μ. ἀπὸ τὸν Α τοῖχο καὶ 2 μ. ἀπὸ τὴ ΒΑ γωνία, ἐνῶ τὸ ἄκρο τῆς λαβῆς 1.40 μ. ἀπὸ τὸν Α τοῖχο καὶ 1.97 ἀπὸ τὴ ΒΑ γωνία.

Τὸ συνολικὸ μῆκος του ἴσως ἦταν μεγαλύτερο μαζὶ μὲ τὴ λαβὴ ποὺ θὰ ἦταν κατασκευασμένη ἀπὸ κάποιο φθαρτὸ ὑλικό, ἴσως ξύλο. Τὸ μαχαίρι φέρει δύο παράλληλες, ὀρθογώνιες -διαμπερεῖς τρύπες, ἐνῶ γύρω στὸ μέσο καὶ στὶς δύο ὄψεις ἔχει ἀποτυπωθεῖ μὲ μήτρα μία παράσταση τοῦ κεφαλιοῦ ἑνὸς ζῴου ποὺ θυμίζει αἰλουροειδές, ἔχει δμὼς ὄρθια αὐτιά, μακρὺ ρύγχος καὶ δόντια κάπρου.

Τὸ μοναδικὸ αὐτὸ ἔρημα τοῦ νεκροῦ τῆς κατασκευῆς, μὲ τὸ μοναδικὸ ἐπίσης μαχαίρι, συνάπτεται ἀναμφίβολα μὲ τοὺς ἄλλους δύο σκελετοὺς τοῦ δαπέδου. Ο πρῶτος, ποὺ βρέθηκε δυτικὰ τῆς κατασκευῆς εἶναι ἔνας ὥριμος ἄντρας περίπου 38 χρόνων, ὕψους 1.78 μ. (πίν. 184α - β). Ο ἄνθρωπος αὐτὸς ἦταν {σελ. 388} πεσμένος ἀνάσκελα παράλληλα μὲ τὸν Δ τοῖχο, ἔτσι ποὺ τὰ δάχτυλα τοῦ δεξιοῦ ποδιοῦ του βρίσκονταν στὸ ὕψος τῆς λεκάνης τοῦ νεκροῦ τῆς κατασκεψῆς.

Τὸ δεξί του πόδι ἦταν τεντωμένα μέχρι τὰ δάχτυλα καὶ τὸ ἀριστερὸ λυγισμένο σὲ ὀρθὴ γωνία. Τὰ χέρια του κάμπτονταν καὶ τὰ δύο στὸ ὕψος τοῦ στέρνου. Τὸ κρανία ἦταν σπασμένο καὶ στραμμένο πρὸς Δ ἐνῶ καὶ τὰ ὑπόλοιπα ὀστὰ εἶχαν δεχθεῒ πολλαπλὰ πλήγματα ἀπὸ τὴν πτώση τῆς στέγης. Ο σκελετὸς ἦταν ἐπίσης καμένος. Τὸ ἄτομα αὐτὸ ἦταν ἀκμαῖα καὶ ὑγιὲς ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὴ λεπτὴ κατασκευὴ τῶν ὀστῶν.

Ο νεκρὸς αὐτὸς διαφαραποιεῖται ἀπὸ τοὺς ὑπόλοιπους ὅχι μόνα γιὰ τὴ φύση τοῦ σκελετοῦ του ἀλλὰ καὶ γιὰ δύο ἀντικείμενα ποὺ βρέθηκαν στὸ ἀριστερό του χέρι. Στὸ μικρό του δάχτυλο φοροῦσε ἔνα ἀσημένιο δαχτυλίδι μὲ σιδερένια ἐπένδυα-η, πιθανότατα σφραγιστικό, μὲ τὴ σφενδόνη δμὼς ὀξειδωμένη σὲ μεγάλα βαθμό. Στὸν ἀριστερὸ καρπό του εἶχε ἀκόμη μία τετράπλευρη, πεπλατυσμένη κυλινδρικὴ σφραγίδα ἀπὸ ἀχάτη (πίν. 183γ). Η πέτρα ἔχει καὶ στὶς δύο πλευρὲς συμμετρικὲς μαῦρες φλέβες καί, πράγμα ἐξαιρετικὰ σπάνια, ᾿ δύο διαμπερεῖς τρύπες στὴ στενή της πλευρά. Η σφραγιστική της ἐπιφάνεια εἰκονίζει ἕνα πλοῖα πάνω στὸ ὁποῖα στέκεται μία ἀνθρώπινη μορφή. Η πλώρη τοῦ πλοίου ἔχει τὴ μορφὴ πουλιοῦ ποὺ στρέφει τὸ κεφάλι πρὸς τὰ πίσω [1].

Ο τρίτος σκελετὸς τοῦ δωματίου κι ὁ δεύτερος τοῦ δαπέδου βρέθηκε στὴ ΝΔ γωνία καὶ ἀνῆκε σὲ μία γυναίκα (πίν. 184α). Η γυναίκα ἦταν πεσμένη μπρούμυτα μὲ ἀνοιχτὰ τὰ πόδια καὶ τὰ χέρια λυγισμένα στὸ ὕψος τοῦ προσώπου. Εἶχε ὕψος 1.54 μ. καὶ ἦ ἡλικία της ἦταν γύρω στὰ 28 χρόνια. Ο σκελετός της, ἂν καὶ ἦταν καμένος καὶ εἶχε δεχθεῖ ἰσχυρὰ πλήγματα, ἦταν λεπτοκαμωμένος καὶ δυνατός. Ἰδιαίτερο χαρακτηριστικὸ αὐτοῦ τοῦ ἀτόμου εἶναι ὅτι ἔπασχε ἀπὸ μεσογειακὴ ἀναιμία, ὅπως ἔδειξε ἡ μελέτη τοῦ κρανίου.

Στὴν ὁριστικὴ δημοσίευση τῆς ἀνασκαφῆς, ποὺ βρίσκεται σὲ σημαντικὰ προχωρημένο στάδια, θὰ διερευνηθοῦν λεπτομερειακά, ὅπως εἶναι φυσικό, ὅλα τὰ ἐξαιρετικὰ πλούσια στοιχεῖα, ποὺ ἔχουμε στὴ διάθεσή μας γιὰ τὸ μοναδικὸ αὐτὸ εθρημα. Γιὰ τὴν ἑρμηνεία του δὲν εἶναι δυνατὸν παρὰ νὰ ἐπαναληφθοῦν τὰ συνοπτικὰ συμπεράσματα ποὺ ἀναφέρθηκαν στὸ Εργον 1979, 31 - 2, βασισμένα ὅχι μόνο στὰ ἀνασκαφικὰ στοιχεῖα ἀλλὰ καὶ σὲ ἐνδελεχὴ μελέτη. Εἶναι΄λοιπὸν πιθανότατο ὅτι τὸ κεντρικὸ δωμάτια τοῦ ναοῦ τῶν Ἀρχανῶν περιεῖχε τὸ ξόανα τῆς θεότητας [2], τὸ ἀνατολικὸ δωμάτια ἦταν προορισμένα γιὰ τὶς {σελ. 389}ἀναίμακτες προσφορὲς καὶ τὸ δυτικὸ γιὰ τὶς αἱματηρὲς καὶ μάλιστα ταύρων, ὅπως ὑποδηλώνει τὸ ἀγγεῒο τοῦ ταύρου. Ἥ ἀνεύρεση τοῦ σκελετοῦ ἑνὸς νέου, ποὺ εἶχε χάσει τὸ αἷμα του, τοποθετημένου πάνω σὲ μία θυμοειδῆ κατασκευὴ στὸ δυτικὸ δωμάτια, μ᾿ ἕνα τελετουργικὸ μαχαίρι ἐπάνω του, δείχνει ὅτι ἡ τελευταία θυσία ποὺ ἔγινε, ἦταν μία ἀνθρωποθυσία [1]. Στὴν τέλεση τῆς ἀνθρωποθυσίας δὲν ἦταν ἀμέτοχα τὰ δύο ἄλλα ἄτομα τοῦ δυτικοῦ δωματίου καὶ ἰδιαίτερα ὁ ὕψους 1.78 μ. ἄντρας, ἴσως ἕνας ἱερέας, λόγω καὶ τῶν μοναδικῶν ἐπίσης ἐμβλημάτων ποὺ ἔφερε στὸ ἀριστερό του χέρι. Κι ὅπως εἶναι γνωστὸ στοὺς ἐρευνητὲς τῆς ἑλληνικῆς θρησκείας[2] οἱ ἄνθρωποι προσέφευγαν σὲ ἐξαιρετικὰ μέσα, ὅπως ἡ ἀνθρωποθυσία, γιὰ νὰ ἀποφύγουν ἐπερχόμενους μεγάλους κινδύνους, ὅπως τοὺς σεισμούς, ποὺ πρόβλεπαν καὶ ἀπὸ προσεισμικὲς δονήσεις [3], γί αὐτὸ ἄλλωστε δὲν βρέθηκαν ποτὲ νεκροὶ στὰ μινωικὰ παλάτια καὶ στὰ σπί-

Καλυμμένος με πλαστικό ο λεγόμενος βωμός (ή χαμηλή κατασκευή) ύψους μόλις πάνω από το επίπεδο του κατωφλίου της θύρας του δωματίου

Γιὰ ἀνθρωποθυσίες στὴν μινωικὴ Κρήτη βλ. πρόχειρα Ν. ΠΛΑΤΩΝ, Κρητομυκηναϊκὴ θρησκεία, πανεπιστημιακὲς παραδόσεις (Θεσσαλονίκη 1970) 165: (Ὅτι κατὰ τὴν ἀκμὴν τοῦ μινωικοῦ πολιτισμοῦ ἠδύναντο εἰσέτι νὰ ἐξακολουθοῦν αἱ ἀνθρωποθυσίαι, εἴκασαν βάσει ὡρισμένων ἐνδείξεων καὶ παραδόσεων ὡρισμένοι ἐπιστήμονες. Ἀλλ᾿ ἀκριβῶς αἱ ὺποκαταστάσεις ἑτοίμων πρὸς θυσίαν ἀνθρώπων διὰ ζώων, ὡς λ.χ. τῆς Ἰφιγενείας, δί ἐλάφου, κατὰ τὴν ἐκκίνησιν τῆς στρατείας κατὰ τῆς Τροίας ἐξ Αὐλίδος, εἰς παραδόσεις τοῦ κρητομυκηναϊκοῦ κύκλου, δεικνύει ὅτι αἱ ἀνθρωποθυσίαι εἶχον παύσει νὰ γίνωνται καὶ ἴσως ἐπραγματοποιοῦντο μόνον εἰς περιπτώσεις μεγάλων κινδύνων δί αὐτοθυσίας, Ούτῳ λ.χ. θυσιάζει ἑαυτὸν ὁ Κόδρος, ἵνα σωθῇ ἡ πόλις τῶν Ἀθηνῶν. Εἶδος αὐτοθυσίας διὰ καθοσιὠσεως ἦτο ἡ ἑκουσία συμμετοχὴ εἰς ταυροκαθάψια».

2. M. NILSSON, Geschichte der griechischen Re1igion (Munchcn 1955) 133:

«Es ist naturlich, daB der Mensch in groBer Not oder vor einer schweren Entscheidung zu auBerordent1ichen Mitte1n greift, die ihm kréftiger αἶς die gewfihn1ichen vorkommen. Kein Opfer fibertraf an Wert das Menschenopfer. Die Griechen sind von dieser Grausamkeit nicht freizusprechen. Noch vor der Schlacht bei Salamis soll das Volk Themistokles gezwungen haben, drei gefangene Perser zu opfernr. Menschenopfer mégen in alter Zeit héufiger vorgekommen sein, die meisten daffir angefiihrten Beispiele sind aber mythisch, denn in der Dichtung hatte diese Idee freieres Spiel als in der Wirklichkeit, wo der gesunde Sinn und die Menschlichkeit solchen Exzessen mit; Miβbillilung und Abscheu gegenuberstanden».

Ιστορία της Ελληνικής Θρησκείας (Μάιος 1955) 133:

«Είναι φυσικό ότι όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε μεγάλη στενοχώρια ή αντιμετωπίζουν μια δύσκολη απόφαση, καταφεύγουν σε έκτακτα μέτρα που τους φαίνονται πιο ισχυρά από τα συνηθισμένα. Καμία θυσία δεν ξεπέρασε σε αξία την ανθρώπινη θυσία. Οι Έλληνες δεν μπορούν να απαλλαγούν από αυτή τη σκληρότητα. Αυτό πρέπει να έγινε πριν από τη μάχη της Σαλαμίνας Οι άνθρωποι ανάγκασαν τον Θεμιστοκλή να θυσιάσει τρεις αιχμάλωτους Πέρσες. Οι ανθρωποθυσίες μπορεί να συνέβαιναν πιο συχνά στην αρχαιότητα, αλλά τα περισσότερα από τα παραδείγματα που δίνονται είναι μυθικά, επειδή αυτή η ιδέα έπαιζε πιο ελεύθερα στην ποίηση παρά στην της πραγματικότητας, όπου η κοινή λογική και η ανθρωπότητα υπόκεινται σε τέτοιες υπερβολές. «Αντιμετώπισε την αποδοκιμασία και την αποστροφή». Plut. Them. 13.2, Πλούταρχος 45-120 μ.Χ., ναυμαχία Σαλαμίνος: 480 π.Χ. Βλ. και: <http://www.anistor.gr/greek/grback/ist2009_27_Anistoriton.pdf>

3. N. ΠΛΑΤΩΝ, Ζάκρος, Τὸ νέον μινωικὸν ἀνάκτορον (Ἀθῆναι 1974) 282 - 3: «Σεισμοὶ κατὰ διαστήματα ἐμαρτύρουν ὅτι τὰ πετρώματα κατὰ μῆκος τοῦ σεισμικοῦ ρήγματος τοῦ διερχομένου διὰ τῆς Θήρας εἶχον γίνει ἀσταθῆ. Οἱ κάτοικοι τῆς Κρήτης εἶχον ἀρχίσει ἤδη νὰ ὑφίστανται τὰς συνεπείας τῆς ἀποχαλινώσεως τῶν ὑποχθονίων δυνάμεων. Θὰ ἐπίστευσαν ὅτι ἡ χθονία θεότης εἶχεν ἐξοργισθῆ διὰ τὰ ἀνομήματά των καὶ ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ εὑρεθῇ τρόπος νὰ ἐξευμενισθῇ. Τελετουργίαι ἐγίνοντο εἰς τὰ ἱερά, προσφοραὶ κατετίθεντο εἰς τὰ σημεῖα ὅπου ἦτο περισσότερον αἰσθητὴ ἡ παρουσία τῆς θεότητος ταύτης, εἰς τὰς πηγὰς τοῦ ὕδατος, εἰς τὰ ἔγκατα τῶν ἱερῶν σπηλαίων, εἰς τοὺς ὑπογείους ἀποθέτας, εἰς τὰς καθαρτηρίους δεξαμενάς, τῶν ὁποίων αἱ βαθμίδες ἔφερον πρὸς τὴν γῆν. Ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν θὰ ἠκούοντο βρόμοι, οἱονεὶ βρυχηθμοὶ μαινομένου ὑπὸ τὴν γῆν ἐγκλείστου ταύρου συγκλονίζοντος ταύτην καὶ ἅπαντες ἐγίνοντο περιδεεῖς. Οἱ μάντεις καὶ οἱ οἰωνοσκόποι πολλὰ ἀσφαλῶς θὰ προέλεγον».

4-πλευρη σφραγίδα από αχάτη (Figure 10. Four-sided cylindrical agate seal from Anemospilia (MM III) (detail). Archaeological Museum of Herakleion no. 2752. Credits: Courtesy of Dr Wedde. Drawing by Wedde from Sakellarakis and Sakellaraki 1981: 221. Source: Wedde 2000:337 Catalogue number 831.)

Ιέρεια 'ιερού Ανεμόσπηλιας

{σελ. 390}τια ποὺ καταστράφηκαν ἀπὸ σεισμούς, ὅτε σὲ παλαιότερες ἀνασκαφές, ὅτε σὲ τελευταῖες.

Εἶναι φυσικό, ἕνα τόσο σπάνια μοναδικὸ κλειστὸ εύρημα, ὅπως αὐτὸ ποὺ ἔγινε φέτος στὰ Ἀνεμόσπηλια, νὰ προκαλέσει πλῆθος συζητήσεων, ὅπως ἄλλωστε καὶ ἔγινε. Ὁποιαδήποτε όμως ἀπόπειρα ἑρμηνείας του δὲν εἶναι δυνατὸ παρὰ νὰ λάβει ὑπόψη τὰ ἀνασκαφικὰ στοιχεῖα καὶ μάλιστα ὅλα ἀνεξαιρέτως, πράγμα ποὺ δὲν ἔγινε συχνά. Γί αὐτὸ καὶ μέχρι νὰ προταθεῖ μία πραγματικὰ ἄλλη ἄποψη, ποὺ νὰ ἑρμηνεύει ὅλα τὰ παμπληθὴ εὐρήματα τοῦ ναοῦ τῶν Ἀρχανῶν, ἡ μόνη ἑρμηνεία ποὺ προτάθηκε θὰ εἶναι καὶ ἡ πιὸ πιθανή.

Ιερέας 'ιερού Ανεμόσπηλιας'

Βόρειο τμῆμα

Β τοῦ προθαλάμου τοῦ ναοῦ τῶν Ἀρχανῶν, ὅπου ἡ ἐπίχωση ἦταν ἐλάχιστη, ἐρευνήθηκε μία μικρὴ ἔκταση μήκους ἴσου μὲ τὸ μῆκος τοῦ προθαλάμου καὶ πλάτους 2 μ. Τὸ χῶμα ἦταν μαλακὸ καὶ τὰ ἐπιφάνειακὰ εὐρήματα λιγοστά. Ἀπὸ τὰ ὄστρακα ποὺ μαζεύτηκαν, ἕνας μεγάλος ἀριθμὸς προέρχονται ἀπὸ πιθάρια τοῦ προθαλάμου μὲ ἐσωτερικὲς ἐγχαράξεις σὲ σχῆμα κυψέλης, ἐνῶ τὰ ὑπόλοιπα ὄστρακα προέρχονται ἀπὸ ἀγγεῖα.

Στὸ Α τμῆμα βρέθηκαν ὄστρακα πίθου μὲ σχοινοειδῆ διακόσμηση καὶ τμῆμα τριποδικῆς χύτρας μὲ ἐγχαράξεις στὸ σῶμα. Ἀνάμεσα στὰ μινωικὰ εὑρήματα εἶχαν διεισδύσει ὄστρακα ἐμφυαλωμένουβυζαντινοῦ ἢ τουρκικοῦ ἀγγείου μὲ δυσδιάκριτη πράσινη καὶ κίτρινη διακόσμηση.

Ἀντίθετα στὸ Δ τμῆμα τοῦ χώρου βρέθηκαν δύο κομμάτια λευκοῦ κονιάμά τος καὶ σκληρὰ κομμάτια κάρβουνο μαζὶ μὲ ἀρκετὰ κομμάτια τούβλων ἀκανόνιστου σχήματος καὶ τμῆμα ὀστοῦ ποὺ πιθανότατα προέρχεται ἀπὸ τὰ ὀστὰ ζώων ποὺ βρέθηκαν στὸ Δ τμῆμα τοῦ προθαλάμου.

Πολὺ γρήγορα ἡ σκαπάνη συνάντησε τὸν σκληρὸ καὶ τραχὺ βράχο ποὺ βρισκόταν συχνὰ σὲ βάθος μικρότερα τῶν 0.10 μ. Δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ τῆς κεντρικῆς εἰσόδου τοῦ προθαλάμου διαπιστώθηκε ἡ ὕπαρξη δύο τοίχων ἐγκάρσιων στὸν Β τοῖχο τοῦ προθαλάμου, ἀπὸ τοὺς ὁποίους σώθηκαν μόνο τὰ θεμέλια καὶ ὁ ἀλάξευτος βράχος πάνω στὸν ὁποῖο θεμελιώθηκαν οἱ τοῖχοι Α τοῦ Α τοίχου. Στὴ γωνία ποὺ σχηματίζεται μὲ τὸν Β τοῖχο τοῦ προθαλάμου βρέθηκαν τέσσερεις πέτρες ποὺ δίνουν τὴν ἐντύπωση πλακόστρωτου καὶ ἔνας ἁπλός, μικρός, πήλινος λύχνος.

Μὲ τοὺς δύο νέους αὐτοὺς τοίχους Β ἀπὸ τὴν κεντρικὴ εἴσοδο τοῦ προθαλάμου σχηματίζεται ἔνας πέμπτος χῶρος τοῦ ναοῦ ποὺ δὲν διαπιστώθηκε ποιὰ εἶναι ἡ συνέχειά του στὸ Β. Η περαιτέρω πρὸς Β ἕρευνα εἶναι ἀμφίβολο ἂν θὰ δώσει ἀπάντηση o" αὐτὸ τὸ ἐρώτημα γιατὶ ἡ ἐπίχωση τείνει νὰ μηδενιστεῖ.

Στὸ χῶρο αὐτὸ βρέθηκαν πάντως τὰ ὑπολείμματα δύο πιθαριῶν ἀπὸ τὰ ὁποῖα σώθηκαν οἱ βάσεις καὶ λίγο ἀπὸ τὰ τοιχώματά τους. Τὸ ἕνα στεκόταν Δ τῆς {σελ. 391} κεντρικῆς εἰσόδου τοῦ προθαλάμου καὶ στὴ βάση του ἔχει διακόσμηση ψαροκόκαλου. Τὸ δεύτερο στεκόταν Α τῆς εἰσόδου. Ἀπὸ αὐτὸ σώζονται μεγάλες κυλινδρικὲς λαβὲς καὶ ἐγχάρακτη διακόσμηση δικτυωτοῦ κοντὰ στὴ βάση. Στὸν ἴδιο χὣρο τὰ ὄστρακα ἦταν σχετικὰ λίγα καὶ προέρχονταν στὴν πλειοψηφία τους ἀπὸ κύπελλα καὶ χύτρες καὶ σὲ μικρότερα βαθμὸ ἀπὸ πίθους καὶ ἀμφορεῖς. Τὰ ὄστρακα αὐτὰ ἀποτελοῦνται ἀπὸ πηλὸ κίτρινο μὲ ἴδιου χρώματος ἐπίχρισμα ἢ ἀκάθαρτα ἐρυθρό. Γύρω ἀπὸ τὸ Α πιθάρι βρέθηκαν πεσμένα δύο λοπάδες, ἕνα σφαιρικὸ κύπελλο, δύο μόνωτα, τὸ ἕνα μὲ καταλιβάδες καὶ τὸ ἄλλο ἁπλό. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα ἀγγεῖα διαπιστώθηκε ἡ ὕπαρξη ἄλλης μιᾶς χύτρας μὲ πρόχυση, δύο λοπάδων, ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἡ μία φέρει ἐσωτερικὰ καταλιβάδες, πέντε μονωτῶν κυλινδρικῶν κυπέλλων, τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ ὁποῖα σώζονται τμηματικά, δύο μονωτῶν ἡμισφαιρικῶν κυπέλλων, ἑνὸς μελαμβαφοῦς πιοειδοῦς ἀγγείου, ἑνὸς ἀμφορέα, ἑνὸς μικροῦ γεφυροστόμου ἀγγείου καὶ ἑνὸς τριποδικοῦ ἀγγείου μὲ προχοή, ποὺ σώζεται τμηματικά.

Δυτικὸ τμῆμα

Τὸ Δ τμῆμα τοῦ ναοῦ παρουσιάζει ἰδιαίτερα ἀρχιτεκτονικὸ ἐνδιαφέρον. Ο Δ τοῖχος τοῦ Δ δωματίου ἔχει πλάτος ὑπερδιπλάσιο τῶν ἄλλων τοίχων. (Ὅταν ἡ ἔρευνα στὸν προθάλαμο ὁλοκληρώθηκε διαπιστώθηκε ὅτι ἀπὸ τὴ ΝΔ γωνία του ξεκινοῦσε μία σκάλα ποὺ ὁδηγοῦσε Δ ἔξω ἀπὸ τὸ κτἣριο. Ἀπὸ τὴ σκάλα αὐτὴ σώθηκαν τρεῖς λίθινες βαθμίδες, ἐνῶ μία ἐντοιχισμένη πέτρα πρὸς Ν, μὲ δύο ὀρθογώνιες ἐσοχές, πιστοποιεῖ τὴν ὕπαρξη μιᾶς θύρας στὸ σημεῖο ἐκεῖνο. Προοδευτικὰ διαπιστώθηκε ὅτι δίπλα στὸ Δ τοῖχο τοῦ Δ δωματίου εἶχαν συσσωρευτεῖ πολλὲς πέτρες πάνω στὸν στερεὸ βράχο μὲ σκοπὸ νὰ στηρίξουν τὴν ἐξωτερικὴ σκάλα τοῦ κτηρίου ποὺ ὁδηγοῦσε στὴ στέγη. Η σκάλα ποὺ ξεκινοῦσε ἀπὸ τὸν προθάλαμο πρὸς Δ στρεφόταν πρὸς Ν καὶ στηριζόταν πάνω στὶς πέτρες ποὺ εἶχαν συγκεντρωθεῖ δίπλα στὸ Δ τοῖχο γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτό. Στὴν τελικὴ εἰκόνα τοῦ ἀνασκαφικοῦ χώρου στὸ τμῆμα αὐτὸ φαίνεται καθαρὰ ὅτι οἱ πέτρες δὲν προορίζονταν γιὰ τοῖχο ἀλλὰ γιὰ τὸ σκοπὸ ποὺ προαναφέρθηκε, ἐπειδὴ ἦταν χαλαρὰ τοποθετημένες σὲ σύγκριση μὲ τὸν παρακείμενο τοῖχο τοῦ Δ δωματίου. Ἀνάμεσα σ᾿ αὐτὲς τὶς πέτρες βρέθηκαν λίγα κομμάτια κάρβουνα, ἕνα τμῆμα ὀστοῦ καὶ πήλινα κομμάτια μὲ διακόσμηση ἀπὸ ὁμόκεντρους πλαστικοὺς κύκλους.

Στὸν ἐλεύθερο χὢρο Β - ΒΔ τοῦ προθαλάμου μαζεύτηκαν πολλὰ ὄστρακα, ποὺ πιθανότατα προέρχονταν ἀπὸ τὰ κύπελλα ποὺ βρέθηκαν πεσμένα στὴ ΒΔ γωνία τοῦ προθαλάμου.

Τέλος πάνω στὸ κεντρικὸ τμῆμα τοῦ δυτικοῦ τοίχου τοῦ ναοῦ καὶ πρὸς τὴν ἐξωτερικὴ του πλευρὰ βρέθηκαν ἐπιφάνειακά, ἀνάμεσα στὶς πέτρες, ὀστὰ ὰνθρῴπινου κρανίου, ἰσχυρὰ καμένα. Μὲ βεβαιότητα ἀναγνωρίσθηκαν δύο κομ- {σελ. 392}μάτια ἀπὸ τὴν κάτω γνάθο. Τὰ ὀστὰ αὐτὰ περιστοιχίζονταν ἀπὸ διάσπαρτα κομμάτια πηλοῦ. Λίγο νοτιότερα βρέθηκε κομμάτι καμένης θλης, ἐνῶ ἐπίσης σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸν τοῖχο βρέθηκε καὶ κομμάτι ἄψητης πλίνθου.

Ἀνατολικὸ τμῆμα

Στὸν ἐπιφάνειακὸ καθαρισμὸ φάνηκε ἕνας καλοχτισμένος τοῖχος, κάθετος στὸν Α τοῖχο τοῦ ναοῦ μὲ κατεύθυνση ἀπὸ Β σὲ Ν. Στὸ μινωικὸ νεκροταφεῖο στὸ Φουρνὶ συνεχίστηκε γιὰ

ὥἳὦἶἒἑ λίγες μέρες ὁ καθαρισμὸς τοῦ χώρου δυτικὰ ἀπὸ τὰ NEKPOTA¢EIO ταφικὰ κτήρια 18 καὶ 19. Βρέθηκε καὶ πάλι νέο κυκλαδικὸ εἰδώλιο, ποὺ σώθηκε ἀπὸ τὸ λαιμὸ μέχρι τὴ μέση, καθὼς καὶ λεπίδες ὀψιανοῦ, εὑρήματα ποὺ βεβαιώνουν ἀκόμη περισσό- τερο τὴ σχέση τῶν Ἀρχανών μὲ τὶς Κυκλάδες στὴν προανακτορικὴ περίοδο.

ΓΙΑΝΝΗΣ - ΕΦΗ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ

Αναπαράσταση του υποτιθέμενου ανθρωποσφαγείου στα Ανεμόσπηλια!

Β. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

https://www.archetai.gr/images/pdfs/praktika/Publ_PRAKTIKA_1979.pdf
Σακελλαράκης. Γ. και Ε. 1981. "Ἀνασκαφὴ Ἀρχανῶν," στα Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1979, σελ. 331-392.

http://www.epean.org/atreus/anthropothysies.html
Κρασανάκης, Α. . Το Ψεύδος για Ανθρωποθυσίες στην Μινωική Κρήτη (Αρχάνες, Χανιά κλ.π.)

https://web.archive.org/web/20191122011137/http://bmcr.brynmawr.edu/1992/03.01.25.html
Hamilton, R. . Rev. of D. D. Hughes, Human Sacrifice in Ancient Greece, in BMCR 03.01.25, <https://web.archive.org/web/20191122011137/http://bmcr.brynmawr.edu/1992/03.01.25.html>.

Τα αρχαιολογικά στοιχεία [ΣΗΜ: που υποστηρίζουν την ανθρωποθυσία] κρίνονται αμφισβητήσιμα σχεδόν σε κάθε περίπτωση. (1) Στη μινωική «θυσία» στην Ανεμοσπηλιά, που παρουσιάστηκε στο National Geographic το 1981, το κτίριο μπορεί να μην είναι ιερό ενώ η λεπίδα, που είναι στην πραγματικότητα αιχμή του δόρατος, μπορεί να έπεσε πάνω στο αγόρι από ψηλά. Το πόδι του μπορεί κατά λάθος να έχει κουλουριαστεί χωρίς να είναι δεμένο αφού τα χέρια δεν είναι δεμένα και η διαφορά στο χρώμα των οστών δεν οφείλεται σε απώλεια αίματος. (2) Τα αποξεσμένα οστά στην Κνωσό, ειδικά στο Δωμάτιο των Παιδικών Οστών, μπορεί [πράγματι] να σηματοδοτούν κανιβαλισμό αλλά μπορεί επίσης να δείχνουν προετοιμασία για ταφή ή εκ νέου ταφή [ΣΗΜ: δευτερογενής]. (3) Ταφές της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Αργολίδα: ο θολωτός τάφος των Δενδρών είναι πιθανώς «δόκιμος» αλλά ίσως «ταυτόχρονος θάνατος άνδρα και συζύγου από ασθένεια, ατύχημα ή βία» // ο θολωτός τάφος στην Καζάρμα δεν έχει δημοσιευθεί πλήρως για να κρίνουμε // ο ισχυρισμός της ανθρωποθυσίας για τρεις από τους τέσσερις θαλαμωτούς τάφους της Αργολίδας "είναι ανοιχτός σε σοβαρές ερωτήσεις" ενώ ο τέταρτος, μια προφανώς ταυτόχρονη ταφή έξι ατόμων "πάνω από την πόρτα του τάφου 15 στις Μυκήνες... μπορεί να αντιπροσωπεύει κάποιο είδος ταφικής τελετουργικής θανατώσεως" (4) Επτά από τις εννέα υποτιθέμενες ταφές σκλάβων στην Κύπρο δείχνουν μόνο ότι «κατά καιρούς οι πολίτες της Λαπήθου της Γεωμετρικής περιόδου έθαβαν τους νεκρούς τους στις θύρες εισόδου των τάφων» αλλά σε δύο περιπτώσεις (Τάφος Σαλαμίνας 2, Τάφος Λαπήθου 422) οι μορφές που ήταν θαμμένες στον 'δρόμο' ήταν δεμένες και έτσι χαρακτηρίστηκαν ως «τελετουργικός φόνος». (5) Τρεις μεσοελλαδικές "διττές ταφές" ενός αρσενικού και ενός θηλυκού δεν μοιάζουν με "suttee" [ΣΗΜ: συνήθεια κατά την οποία θανόντος του συζύγου τον ακολουθεί στον τάφο και η σύζυγος ..] όταν αντιπαραβάλλονται με την πλήρη σειρά ταφών στην Λέρνα (228 τάφοι, 16 με περισσότερες από μία ταφές, οκτώ ή εννέα είναι "διπλές" συμπεριλαμβανομένης της διπλής ταφής δύο αρρένων). (6) Η θεαματική ταφή στο Λευκαντί, όμως, μοιάζει πράγματι ως ανθρωποθυσία, τουλάχιστον όσο μπορεί κανείς να κρίνει με βάση την προκαταρκτική δημοσίευση.

Response at: https://bmcr.brynmawr.edu/1992/1992.03.23/

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Erin Powers (Edwards), Human Sacrifice in Anemospilia, <https://www.academia.edu/6949559/Human_Sacrifice_in_Anemospilia>

Στο ιερό ανακαλύφθηκαν τέσσερις ανθρώπινοι σκελετοί, ένας εκ των οποίων οι ανασκαφείς, Γιάννης και Έφη Σακελλαράκη, πιστεύουν ότι θυσιάστηκε. Τα γεγονότα στην Ανεμοσπηλιά μπορούν να ερμηνευτούν με δύο διαφορετικές ερωτήσεις: αν ένα φυσικό γεγονός, ο σεισμός, προκάλεσε ένα σπάνιο γεγονός ανθρωποθυσίας ή μήπως ένα σπάνιο, φυσικό γεγονός συνέβη κατά τη διάρκεια τακτικών καθημερινών δραστηριοτήτων, όπως η προετοιμασία της κηδείας, μέσα Ανεμοσπηλιά. Οι απαντήσεις και στα δύο ερωτήματα καταλήγουν στο θάνατο τεσσάρων ατόμων και στο αρχαιολογικό πλαίσιο που ανασκάφηκε. Με βάση αρχαιολογικά και εικονογραφικά αποδεικτικά στοιχεία, και πολλές επιστημονικές εικασίες, επιλέγω να διατυπώσω την τελευταία ερώτηση, συμπεραίνοντας ότι αυτό ήταν ένα σπάνιο, φυσικό γεγονός που προκάλεσε το θάνατο τριών ατόμων, ενώ το τέταρτο ήταν ήδη νεκρό. Η Ανεμοσπηλιά ήταν ένα κτήριο που λειτουργούσε ως αποθηκευτικό και κτήριο προετοιμασίας της ταφής για την λατρεία του νεκρού ιερατείου που έλεγχε το κοντινό ιερό της κορυφής Γιούκτας και το νεκροταφείο Φουρνών.

......................

Δύο κεραμικά πόδια βρέθηκαν κοντά στον πάγκο και εκτιμάται ότι ανήκαν σε ξόανον, ξύλινο λατρευτικό άγαλμα. Οι «αστραγάλοι» των κεραμικών ποδιών είναι ρομβοειδείς, σαν να είναι χυτευμένοι από καλούπι για να χωρέσουν σε ξύλινο σώμα ξοάνου.

Ήταν επίσης αρκετά για να στηρίξουν το ξύλινο σώμα του ξοάνου, συνήθως ενδεδυμένου με τελετουργικό ιμάτιο.

.................................

Πιστεύω ότι αυτό το σώμα πέθανε πριν από το σεισμό λόγω του γεγονότος ότι το σώμα του ήταν σε αφύσικη θέση πριν την καταστροφή της Ανεμοσπηλιάς από τον σεισμό. SOURCE: Human Sacrifice in Anemospilia Reexamined by Erin Lauren Edwards

p. 6

The building structure of Anemospilia has also been noted as mundane, as opposed to unique, as both the east and central room exhibit typical storage function. Other than the unique presence of three human skeletons in the west room and absence of material culture, the building overall lacks typical ritual objects (Kyriakidis 55). In the Juktas peak sanctuary, bronze, lead, and clay figurines were found along with a hoard of double axes, indicating that rituals took place in the sanctuary, as opposed to the finds in Anemospilia (Rutkowski 79).

Η κτιριακή δομή της Ανεμοσπηλιάς έχει επίσης σημειωθεί ως τετριμμένη, σε αντίθεση με τη μοναδική, καθώς τόσο η ανατολική όσο και η κεντρική αίθουσα παρουσιάζουν τυπική αποθηκευτική λειτουργία. Εκτός από τη μοναδική παρουσία τριών ανθρώπινων σκελετών στη δυτική αίθουσα και την απουσία υλικού πολιτισμού, το κτίριο στερείται συνολικά τυπικών τελετουργικών αντικειμένων (Κυριακίδης 55). Στο ιερό της κορυφής Γιούκτας, βρέθηκαν χάλκινα, μολυβένια και πήλινα ειδώλια μαζί με θησαυρό από διπλά τσεκούρια, γεγονός που υποδηλώνει ότι στο ιερό πραγματοποιούνταν τελετουργίες, σε αντίθεση με τα ευρήματα στην Ανεμοσπηλιά (Rutkowski 79).

p. 13

The absence of the sacrificial weapon and altar is then explained, seeing Anemospilia as a cult preparatory building, not a place of sacrifice (ibid.). Like Cromarty, Kyriakidis believes Anemospilia to be a, “storeroom shape that has been attributed to the building by Driessen... and its large storage capacity, when considered together with the special finds in the building, may well fit with a possible storage and preparation function...”(Kyriakidis 56).

Η απουσία του θυσιαστικού όπλου και του βωμού είναι τότε εξηγήσιμα, εφ'όσον θεωρήσουμε την Ανεμοσπηλιά ως λατρευτικό προπαρασκευαστικό κτήριο, όχι ως τόπο θυσία (ό.π.). Όπως ο Cromarty, έτσι και ο Κυριακίδης πιστεύει ότι η Ανεμοσπηλιά είναι ένα «σχήμα αποθήκης που έχει αποδοθεί στο κτίριο από τον Driessen... και η μεγάλη αποθηκευτική του χωρητικότητα, όταν θεωρηθεί μαζί με το ειδικά ευρήματα στο κτίριο, μπορεί κάλλιστα να ταιριάζουν με μια πιθανή λειτουργία αποθήκευσης και προετοιμασίας...» (Κυριακίδης 56).

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://www.academia.edu/77335073/K_C_Innem%C3%A9e_Human_sacrifice_and_ritual_killing_defining_the_field

Innemée, K. C. 2022. "Human sacrifice and ritual killing, defining the field," in The Value of a Human Life: Ritual Killing and Human Sacrifice in Antiquity, ed. K. C. Innemee, pp. 9-27.

p. 19

Another rare case, although again not unanimously accepted as evidence, is a temple at Anemospilia on Crete, excavated in 1979, which must have collapsed during an earthquake around 1700 BCE and caught fire after that.71 {71 Hughes, Human Sacrifice, 13-17} The position of the human remains found in the temple – a young man, two older men, and a woman who were killed by the collapsing building – were interpreted by the excavators as a freeze-frame fixed by the disaster while a human sacrifice was taking place.

Was this an exceptional case of human sacrifice intended to avert further earthquakes?72 {72 Sakellarakis and Sakellaraki ‘Drama of Death’; Apart from this publication in National Geographic, no other, more scholarly publications were dedicated to this case, so that questions remain.} Discussions about the possibility of human sacrifice in the Hellenic world have been fierce and emotional from time to time. Although not common, it looks as if it happened under exceptional circumstances. New food for thought was provided by the discovery in 2012 of what seems to be a comparable case of a human sacrifice at the Minoan palace of Kydonia (Crete): remains of a young woman found between those of sacrificial animals in the context of a building destroyed by an earthquake.73 {73 Vlazaki-Andreadaki, ‘Sacrifices in LM IIIB’}

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

S. M. Wall, J. H. Musgrave and P. M. Warren. 1986. "Human Bones from a Late Minoan IB House at Knossos," The Annual of the British School at Athens 81, pp. 333-388.

Σκοπός αυτής της εργασίας είναι να καταστήσει διαθέσιμο το πλήρες οστεολογικό αρχείο των ανθρώπινων οστών που βρέθηκαν σε ένα μικρό δωμάτιο μιας υστερομινωικής Ib οικίας στην Κνωσό (χώρος Στρωματογραφικού Μουσείου), από τα οποία περίπου ένα τρίτο μαχαίρι αρκούδας υποδηλώνει ότι είχε κοπεί σάρκα. από αυτούς. Παρουσιάζει τη φυσική κατάσταση, τα ευρήματα και τα συμφραζόμενά τους. Το Μέρος Ι περιγράφει λεπτομερώς τη στρωματογραφία και την κατανομή των ευρημάτων, II εκθέτει το οστεολογικό αρχείο, III αναλύει λεπτομερέστερα τα κρανία και τις γνάθους και τα στοιχεία τους για την ηλικία, IV συνοψίζει τους λόγους για τη θεραπεία των σωμάτων και των οστών και εξετάζει κατάσταση των ανθρώπινων ατόμων κατά το θάνατο, και το μέρος V ολοκληρώνει με κάποια συγκριτικά στοιχεία.

Jung, R. 2013. "Menschenopferdarstellungen? Zur Analyse minoischer und mykenischer Siegelbilder," Praehistorische Zeitschrift , pp. 133-194.

Η παρούσα μελέτη αποτελεί μια σημειολογική προσέγγιση του περιεχομένου μινωικών και μυκηναϊκών σφραγιστικών παραστάσεων. Ως αντικείμενο ανάλυσης επιλέχτηκαν εικονιστικές παραστάσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην απόδειξη της ύπαρξης ή μη μιας παγιωμένης εικονογραφίας της ανθρωποθυσίας. Αρχικά εξετάζεται τυπολογικά η θέση των επιμέρους εικονιστικών στοιχείων των διαφορετικών παραστάσεων μεταξύ τους, καθώς και η επίδραση όλων αυτών των μεμονωμένων στοιχείων στη σημασία της παράτασης συνολικά. Στη συνέχεια γίνεται μια προσπάθεια χρονολογικής και γεωγραφικής διαφοροποίησης των εν λόγω παραστάσεων. Κατ' αυτόν τον τρόπο μπορούν να αποκατασταθούν πιθανοί κώδικες των σφραγιστικών παραστάσεων κατά την εξελικτική τους πορεία. Η λογική των κωδίκων αυτών ελέγχεται περαιτέρω και επαληθεύεται με τη βοήθεια άλλων εικονιστικών παραστάσεων. Την εργασία συμπληρώνει η μελέτη αρχαιολογικών δεδομένων από τη μινωική και μυκηναϊκή Ελλάδα, που συσχετίστηκαν από διάφορους ερευνητές με ανθρωποθυσίες.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://www.archaeology.wiki/blog/2017/07/19/meticulous-research-with-a-discerning-eye/

Meticulous research with a discerning eye: Efi Sapouna-Sakellarakis, συνέντευξη της 19.07.2017 στο Αρχαιολογία και Τέχνες.

Warren, P. "Human sacrifice in Crete?", University of Bristol Newsletter 11 (10) (5 February 81) 5

https://history.stackexchange.com/questions/7330/did-the-minoans-practise-human-sacrifice
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------https://www.nytimes.com/1984/08/19/magazine/the-secrets-of-crete.html

THE SECRETS OF CRETE, By Robert W. Stock

Aug. 19, 1984

Last spring, we were back in Crete for a return engagement with Yannis Sakellarakis. We knew more about him now: Director of the Herakleion Museum, a major archeological institution; ephor, or superintendent, for most of central Crete, representing the national government for all archeological activities in the area; recent recipient, with his wife, Efi Sapouna-Sakellarakis, of a special award from the Academy of Athens for their excavations at the Minoan Palace of Archanes. He was also a controversial figure in Greek science. Some of his colleagues, we learned, find him arrogant and self-serving and many disagree with his theory that the Minoans, upon occasion, practiced human sacrifice.

We joined Sakellarakis in his immaculate office in Herakleion. Between puffs on an endless chain of cigarettes, he gave us a report on the Idean Cave.

The greatest uproar over Sakellarakis came on the heels of one of his most dramatic discoveries. He and his wife were excavating the palace of Archanes, near Knossos, five years ago when they uncovered what seemed to be a Minoan temple. Within, buried under layers of rock and masonry, they found a dramatic tableau: Upon a platform used for animal sacrifice lay the bones of a young man, along with a 16-inch bronze knife; near the platform was the skeleton of a tall, older man, with a rare silver-and-iron ring on one hand and an elaborate seal around his wrist. The Sakellarakises concluded that they had found a scene of human sacrifice, that the older man, a high-ranking priest, had slain the youth to propitiate the gods and stave off an earthquake. But the quake was not to be denied, burying priest and victim alike.

Up to then, the careers of the Sakellarakises had glowed brightly, particularly because it was - and remains - somewhat unusual for Greeks to achieve recognition as top-flight scholar- excavators of Greek archeology. Most of the years-long, systematic digs conducted in that country have been funded and supervised by foreigners, particularly the Americans, Germans, French and English.

But when the couple proclaimed their human-sacrifice theory, they were roundly denounced. Many archeologists and nonexperts ridiculed the idea that the peaceable Minoans could have engaged in human sacrifice - even though the Sakellarakises never suggested that it was anything more than a rare event, and even though ancient Greek history contains other references to human sacrifice. Most recently, Peter Warren, a British archeologist, has discovered evidence of what he believes to be child sacrifice and even ritual cannibalism at Knossos. Yet clearly the Sakellarakises touched a raw nerve in the Greek psyche.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
https://urkesh.org/attach/Recht2011.pdf

Laerke Recht. 2011. "Sacrifice in the Bronze Age Aegean and Near East. A Poststracturalist Approach" (thes. Trinity College Dublin).

p. 140: controversial..

The two most famous and controversial cases are both from Crete: the site of Anemospilia and the West Room of the Minoan House at Knossos (B2 and B16). At Anemospilia, a young man found on a small structure in the west room of the building was interpreted as human sacrifice by the excavators (Sakellarakis and Sapouna-Sakellaraki 1991 and 1997). In the same room was found a c. 28 year old woman and a c. 37 year old man, interpreted as a priestess and a priest. In the corridor was another skeleton, with which was associated a Kamares ware vase decorated with a relief bull, thought to have been used to contain blood from the sacrificial ‘victim’. The young man on the platform had his legs bent backwards, as if bound, and a spearhead (first thought to be a dagger or knife) was found near his abdomen. The youth’s bones had burnt differently on the right and left side of the body, and “specialists attribute this differentiation to the fact that the youth had lost a considerable amount of blood prior to the fire due to a haemorrhage, leaving blood only in the flesh of the right part of the body” (Sakellarakis and Sapouna-Sakellaraki 1997: 305). Objections to the excavators’ interpretation have been put forward on several grounds. First, the structure’s religious aspect, along with the supposition that animal sacrifice took place there, have been questioned (Hughes 1991: 15-6, Marinatos 1993: 114). However, its religious significance is indicated by cult vessels such as rhyta, the vase with the relief bull, tripod cooking pots, offering tables and horns of consecration, the clay feet of what may have been a xoanon, as well as the animal bones and structural features such as benches and a temenos wall. The plan of the whole structure may or may not resemble a tripartite shrine, as suggested by Sakellarakis and Sapouna-Sakellaraki – since excavation of the whole site is incomplete, this cannot be established with any certainty, though the parts that have been excavated do appear deliberately {p. 141}symmetrical. We have seen that shrines and sanctuaries do not have a set structure in the Bronze Age Aegean, so the lack of parallels cannot be used to reject this as a sacred structure.

That animal sacrifice usually took place on the ‘altar’ where the youth was found is also questioned, partly by questioning the identification of the ‘altar’, and partly by claiming that animal sacrifice usually took place outside, and that a bull could hardly be negotiated into the room (Hughes 1991: 15-6, Marinatos 1986: 19 and 1993: 114).

Parallels of altars in general are few, and from iconographic representations, it is thought that they were portable and made of wood. This does not mean that a sacred structure like this could not have a permanent feature used for ritual slaughter. If this platform was usually used for deposition instead, offerings of some kind should be found near it (e.g. vases), but this was not the case. From the plans and drawings, the youth appears to be placed deliberately on the platform, not, as Hughes thought possible, accidentally fallen over it (1991: 16). There are good indications that animal sacrifices were frequently performed in the open, but this does not exclude sacrifices taking place indoors. The main problems with believing that animal sacrifice could take place in the space suggested are more to do with assumptions about display and animal types than about practical issues. It is assumed that animal sacrifice involves display of the sacrifice, with a focal point such as an altar, and this would exclude the

small, relatively private space in the west room. Further, it is assumed that the animal usually sacrificed would be a large bull. A bull could be led into the space, but among the animal bones mentioned are also pigs and goats, much smaller and easier to lead into the room. It is also possible that an outside structure existed (whether permanent or not) which was primarily used for oxen, while the inside one could be used for smaller animals. Marinatos claims that sacrifice is unlikely to take place indoors “especially under danger of impending earthquakes” (1993: 114). This is a strange argument – that danger of earthquakes should dictate what actions are done indoors, because the people clearly were indoors, impending earthquake or not.

{p. 142}

Hughes further doubts the proof used to determine the young man’s cause of death. Though experts have examined the bones and concluded loss of blood as the cause, based on the difference in burning of his bones, Hughes writes that although the presence or absence of muscle on the bone can show a difference in burning, there is no evidence that the presence or absence of blood can do the same (1991: 17). This dispute must be settled by experts, but the evidence is not vital to the interpretation, and even if it is confirmed, loss of blood does not have to be explained by sacrifice.83 Finally, the fact that the sacrificial ‘dagger’ has convincingly been identified as a spearhead (Höckmann 1980: 131) has been used to reject the sacrifice interpretation. However, there is no reason to believe that a spearhead cannot be used as a sacrificial weapon, and as Sakellarakis and Sapouna-Sakellaraki note, Höckmann calls the spearhead a ceremonial, cult or sacrificial weapon (1997: 311).

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://www.jstor.org/stable/41721880
Molloy, B. P. 2012. "Martial Minoans? War as Social Process, Practice and Event in Bronze Age Crete," The Annual of the British School at Athens 107, pp. 87-142.

p. 117

Human sacrifice or healing cult?

At the shrine of Anemospilia around the transition from Middle Minoan II to Middle Minoan III, an individual was found lying on a low platform and the 300 + g 'knife' found with the skeleton was in fact a form of slotted spearhead.22 {22 Several parallels exist; see Hood and de Jong 1952, 261-2.} Sakellarakis has interpreted this as a possible human sacrifice on the basis of the location of this person and another male and female found in the shrine (Sakellarakis and Sapouna-Sakellaraki 1981; Sakellarakis and Sakellaraki 1997). The reason this partial freeze-frame image survives is that the building collapsed through an earthquake. The individual on the 'altar' had made no attempt to leave, and so we can presume was unconscious or dead as the excavator suggests. There is no evidence, however, to suggest that such injury or death occurred at the shrine, and it may thus have occurred prior to their being brought there. In such circumstances, if we take the association of the weapon and the male lying down, we could suggest that this was an injured warrior seeking healing or a deceased warrior being prepared for a funerary event following a battle. While as speculative in character as this being a human sacrifice, it may be supported by the foetal position of the young male, as this is a natural reflexive position to enter when a person is alive and experiencing intense pain. An alternative suggested by the excavator was that his posture is because he was trussed for sacrifice.

The possibility of this being a warrior on the basis of the spear and mortal injury would have particular resonance at the end of Middle Minoan II, when increased conflict is attested (Schoep 2006, 58).

https://www.academia.edu/115807904/YANNIS_and_EFI_SAKELLARAKI_MINOAN_CRETE_IN_A_NEW_LIGHT_VOLUME_I

https://www.academia.edu/115809367/YANNIS_and_EFI_SAKELLARAKI_MINOAN_CRETE_IN_A_NEW_LIGHT_VOLUME_II_part_A

https://www.academia.edu/115809544/YANNIS_and_EFI_SAKELLARAKI_MINOAN_CRETE_IN_A_NEW_LIGHT_VOLUME_II_Part_B

https://www.academia.edu/115809805/YANNIS_and_EFI_SAKELLARAKI_MINOAN_CRETE_IN_A_NEW_LIGHT_VOLUME_II_Part_C

https://www.academia.edu/115810014/YANNIS_and_EFI_SAKELLARAKI_MINOAN_CRETE_IN_A_NEW_LIGHT_VOLUME_II_Part_D

Sakellarakis, Y. and Sakellaraki, E. 1997. Archanes: Minoan Crete in a New Light, Athens.

https://www.kythera-family.net/download/Drama%20of%20Death%20in%20a%20Minoan%20Temple.%20National%20Geographic,%20February%201981.pdf

Sakellarakis, Y. and Sapouna-Sakellaraki, E. 1981. 'Drama of death in a Minoan temple', National Geographic 159.2, 205-22.

Σακελλαράκης, Γ. 1997. "'ΑΡΧΑΝΕΣ' - Μια νέα ματιά στην Μινωική Κρήτη", Εκδόσεις ΑΜΜΟΣ, Ίδρυμα Ελένης Νάκου, 1997, στις σελίδες της συνεχόμενης αρίθμησης των δύο τόμων 268 - 311 (εικ. 212 - 271), για την αρχιτεκτονική του ιερού, τις λατρείες και τα ανθρωπολογικά δεδομένα, και, όσον αφορά την κεραμική: 415-426, 497 (εικ. 381-426) και 548-562, (εικ. 552-561)

https://core.ac.uk/download/pdf/109066.pdf

Cromarty, R. J. 2008. Burning Bulls, Broken Bones: Sacrificial Ritual in the Context of Palace Period Minoan Religion (BAR International Series 1792), Oxford (Archaeopress).

Kyriakidis, E. 2005. Ritual in the Bronze Age Aegean: The Minoan Peak Sanctuaries, London.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/53-12.pdf
The New York Aegean Bronze Age Colloquium

Σακελλαράκης, Γ. 2011. Ο ναός στα Ανεμόσπηλια, στο περιοδικό Αρχαιολογία, σελ. 22-28

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΑ ANΕΜΟΣΠΗΛΙΑ

Με την εξαίρεση φυσικά της ταυτόχρονης σχεδόν ανακάλυψης του τάφου το Φιλίππου στη Βεργίνα, κανένα αρχαιολογικό εύρημα δεν προκάλεσε τόσο τα πνεύματα στην Ελλάδα τελευταία όσα η ανασκαφή στα Ανεμόσπηλια το 1979. Η Θέση ανακαλύφθηκε τυχαία από oτην Ε. Σακελλαράκη στις 28 Μαρτίου 1979, και η ανασκαφή, που γέμισε 785 σελίδες ημερολογίου, έγινε από τις 9 Ιουλίου έως τις 11 Αυγούστου του ίδιο χρόνου. Μετά από εξι μήνες εντατικής μελέτης, την Πέμπτη 14 Φεβρουαρίου 1980 έγινε κανονικά στην Αρχαιολογική Εταιρεία η πρώτη δημόσια ανακοίνωση, μια διάλεξη διάρκειας διόμιση ωρών με τίτλο «Ο ναός των Αρχανων - Πρώτη ανακοίνωση»..

Στις 25 Φεβρουαρίου 1980 ακολούθησε η παρουσίαση και η συζήτηση του ευρήματος για τρείς ώρες σε ένα συμπόσιο στο Ινστιτούτο Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου της Ν. Υόρκης και σε ένα διεθνές κοινό 63 Αμερικανών, Καναδών, Άγγλων και Γερμανών προιστορικών και κλασικών αρχαιολόγων. Ο καθηγητής G. Kopcke, που έγραψε τα πρακτικά του Συμποσίου της Ν Υόρκης, σημείωσε τότε τα εξής: «The excavator' s interpretation of the findings was well received and no alternative to his interpretation was offered. Both excavators were warmly commended for the obvious precision and care with which the recovery procceeded and for the method and clarity of therir presentation. The meeiting was the longest ever to have been held in the New York Aegean Bronze Ag Colloqium and it was also the best attended ever. Didactically the presentation was masterfull" (Η ερμηνεία του ανασκαφέα για το ευρήματα έγινε πλήρως αποδεκτή ως ορθή {ΣτΜ: ΠΡΟΣΟΧΗ: well received – έτυχε καλής υποδοχής..} και δεν διατυπώθηκε άλλη εναλλακτική άποψη στην ερμηνεία του. Και οι δύο ανασκαφείς επαινέθηκαν θερμά για την πρόδηλη ακρίβεια και την προσοχή με την οποία μεθόδευσαν την αποκατάσταση και για τον τρόπο και την σαφήνεια με την οποία την παρουσίασαν. Η συνεδρίαση ήταν η μακρότερη απο όσες έγιναν ποτέ στο Συμπόσιο της Νέας Υόρκης για Την Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο και επίσης εκείνη που παρακολουθήθηκε καλλίτερα απο κάθε άλλη. Από διδακτική άποψη η παρουσίαση ήταν αριστοτεχνική.» Οταν λίγες μέρες αργότερο επιστρέφαμε με την Εφη Σακελλαράκη στην Αθήνα, βρίσκαμε μια πρόσκληση από την Αρχαιολογική Εταιρεία, για μια «δημοσίαν επιστημονικήν συζήτησιν επί της ανακοινώσεως του κυρίου Γιάννη Σακελλαράκη». Θυμάμαι το σχόλιο του μακαρίτη Μ. Ανδρόνικου, που φυσικά απείχε από τα δρώμενα και ο οποίας σε συνάντησή μας ακριβώς τότε διεκτραγώδησε και τα δικά του με την υπόμνηση της Καραμανλικής ρήσης «έξω πάμε καλά» που μόλις τότε εiχε πρωτοακουσθεί. Δεν πρόκειται να αφηγηθώ τώρα το ελληνικό παρασκήνιο, που οδήγησε πλήθος κόσμου να κατακλύσει ακόμη και τα πεζοδρόμια της Πα-νεπιστημίου την Παρασκευή 11 Απριλίου 1980. Ο ακαδημαΐκός Π. Ζέππος πρόεδρος τότε της Αρχαιολογικής Εταιρείας, που ανάλαβε να προεδρεύσει και στη συζήτηση, χαρακτήρισε τη συνάντηση ποδοσφαιρικό αγώνα κ τον εαυτό του διαιτητή. Οι ομάδες που είχαν δημιουργηθεί δεν ήταν μόνο αριθμητικά άνισες, επτά προς δύο, αφού οι δυό μας, η Εφη Σακελλαράκη και εγώ δεν παλεύαμε για μια πανεπιστημιακή έδρα που κρίθηκε άλλωστε τελεσίδικα και όχι συμπτωματικά λίγες μέρες αργότερα. Κι αν ο στόχος των προπονητών, τουλάχιστον της άλλης ομάδας, ήταν αυτή η αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας, τεκμαίρεται βέβαια από το γεγονός ότι κανένας από τους επτά εκείνης της ημέρας δεν ξανασυζήτησε το θέμα επώνυμα, δημόσια και πολύ περισσότερο γραπτά. Όχι τώρα, που πέρασαν πια 15 χρόνια, αλλ' από τότε δικαιολόγησα την αναστάτωση, αν όχι τη μέθοδο.

Από τότε και πολλές φορές σκέφθηκα το άλλο εκείνο τραγικό παράλληλο των ελληνικών γραμμάτων, τον Ι. Θ. Κακριδή και τη Δίκη των τόνων, άλλη μια προσπάθεια και όχι τυχαία βέβαια, από την ίδια πανεπιστημιακή σχολή, να φιμωθεί η ελευθερία της σκέψης. Τουλάχιστον εμείς σταθήκαμε τυχεροί αφού η Αθήνα ταυ 1979 ήταν κομψότερη στις εκδηλώσεις της από την Κατοχή του 1943. Η αναστάτωση όμως του 1979 ηταν δικαιολογημένη γιατί το εύρημα ήταν καταπληκτικό χωρίς παράλληλα, ακόμη και σε λεπτομέρειες του, όπως θα δούμε. 'Ηταν λοιπόν δύσκολο να γίνει κατανοητό γιο όσους δεν είχαν την καθαρή, ολιστική γνώση. Πολύ περισσότερο σ’ ένα τμήμα ταυ αρχαιολογικού κόσμου, που η ενασχόληση του μόνο με την ιστορία της αρχαίας τέχνης τον απογείωνε σε τόσο δυσθεώρητα αισθητικά, δηλαδή θεωρητικά, ύψη, που ακόμη κι ενα άπό το σπουδαιότερα ευρήματα της Ολυμπίας – Το ποτήρι του Φειδία. Με την χαρακτηριστική κτητική επιγραφή «Φειδίο ειμί», ήταν σαν να μην ανακαλύφθηκε ποτε στα εργαστήρια ταυ καλλιτέχνη του χρυσελεφάντινου Δια. Αφού η μελέτη π.χ. του Φειδία αποσκοπούσε αποκλειστικό στην ανακάλυψη του χεριού του σ’ αυτή ή σ' εκείνη την ακρωτηριασμένη μετόπη του Παρθενώνα κι όχι και στο ίδια τα χέρι που ύψωσε το δικό του ποτήρι γιοι να ξεδιψάσει απ' τη δουλειά, Πώς λοιπόν αυτός ο κόσμος μπορούσε να δεχθεί ότι οι άνθρωποι της αρχαιότητας δεν ήταν μόνο δημιουργοί έργων τέχνης, που φυσικά μελετούμε, αλλά ταυτόχρονα και καθημερινά πρόσωπα με σάρκα και οστά: Και οτι τα οστά τους μπορούσαν κει διατηρηθούν, όπως αποδείκνυε η ανασκαφή στη Ανεμόσπηλια, προδίδοντος ίσως και άλλες άσχετες με την ιστορία της τέχνης, πράξεις τους. Ο υπερσυντηρητικός ημερήσιος τύπος φυσικά σιγοντάριζε. Αυτά τα συμπεράσματα των αρχαιολόγων είναι αυθαίρετα και εν πολλοίς απαράδεκτα γιατί δουλειά τους είναι να προσδιορίζουν τις χρονολογίες των ευρημάτων τους, τους ρυθμούς των κιόνων κλπ., κλπ..- Ελεύθερος Κόσμος…

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://books.google.gr/books?id=Ediuoal6KYIC&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q=Anemospilia&f=false

Hughes, D. D. 1991. Human Sacrifice in Ancient Greece. London - Routledge. σελ. 331.

p. 47:

The excavators' interpretation of the finds from Anemospilia depends on a number of factors, which may seem compelling in combination. But if the room in which the three skeletons were found was not a place where blood sacrifices were normally performed, if the 'altar' was not an altar, and if the 'sacrificial knife' was in fact a spearhead, then the case for human sacrifice is much weakened and rests largely on the position of the 'victim's' skeleton, In my opinion it has not yet been convincingly demonstrated that the young man was not simply a victim of earthquake rather than of sacrifice; but the possibility that the quake interrupted a violent scene of a non-sacral character should perhaps also be considered. The situation with the children's bones from Knossos is very different: here there is indisputable evidence for the repeated cutting of the bones, and removal of flesh seems the only reasonable explanation. But why flesh was removed and what was done with it afterwards are not questions that archaeology can answer, at least so long as parallels are wanting. To my mind certain features point to some sort of burial preparation rather than to cannibalism, but at present any interpretation is necessarily largely speculative.

pp. 15-16

.. large bronze blade, 0.40 m long and weighing 633 grams, decorated with an incised representation of a fabulous boarlike beast.8

The excavators of these remarkable finds have suggested that the skeleton which lay upon the ‘altarlike construction' belonged to a victim of human sacrifice and that the woman and the man — possibly a priest — whose skeletons were also found in the west room had performed the sacrifice, the purpose of which had been to avert the impending earthquake which was soon to destroy the building. The instrument of the sacrifice was the bronze blade which was found lying on the young man's skeleton.9 This interpretation depends largely on the following factors: (1) the identification of the excavated structure as a temple (ναός): (2) the identification of the low platform in the west roοm as an altar; (3) the identification of the bronze blade as a sacrificial knife and the significance of its location on top of the 'victim's' body:, (4) the significance of the position of the young man's skeleton (on the platform, with one leg bent sharply back); and (5) the significance of the difference in coloration (and degree of burning) between the upper and lower sides of the skeleton. That the building served some function connected with cult is indicated by a number of the finds: rhytons, portable altars or offering tables, the bull vase, the horns of consecration, and possibly the clay feet,10 But that the building should be called a `temple' or 'shrine' is less certain, as the excavated structure has (so far as I am aware) no exact architectural parallel, and as it is clear that there was more to the building than has been excavated,11 In any case, it does not seem likely that the west room was normally used for bull sacrifices, as the excavators suggest, for it is difficult to imagine a bull being persuaded to negotiate the narrow corridor (containing at least 155 pots, with especial concentration at the west end!) and then to pass through what appears to be a very narrow doorway into the west room.12

p. 16

Both common sense and the available iconographic evidence point to the conclusion that ‘das Stieropfer hat wahrscheinlich tinter freiem Himmel stattgefunclen'.13 It is also highly uncertain if the very low platform of irregular stones should be termed an `altarlike structure', much less an 'altar'.14 Although various fixed stone structures have been identified as sacrificial altars, our most secure evidence comes from artistic representations, which show that the altars employed for the sacrifice of Large animals were large movable platforms supported by legs. And as no such altar has survived it has been concluded that Minoan sacrificial altars were made of wood.15

The location of the bronze blade on top of the young man's skeleton would certainly appear to strengthen the excavators' case. Yet it is quite possible that this is due to sheer coincidence. Much of the material found within the building had fallen from above, whether from shelves, the walls, the roof, or an upper story.16 And whether the blade was dropped by a priest who had just killed the young man on the platform, or if rather it fell by chance onto the body during the collapse of the building, is not something which can be determined by archaeology. Further-more, it is very doubtful that this large (0.40 m) blade belonged to a sacrificial knife, as is suggested by the excavators.17 By accepted classification, it is a spearhead, the two vertical slots (located about two-thirds of the length of the blade from its rip) serving to attach the blade to the shaft of the spear.18 The blade could easily have belonged to a spear which had stood against one of the walls or in a corner and which fell towards the Centre of the room during the destruction. The significance of the position of the ‘victim's' skeleton is crucial for the excavators' interpretation. It was found lying on

the platform (it is unclear whether totally or partially), with one of the legs bent backward so that the heel nearly touched the thigh. From this it was concluded that the young man's legs had been bound.19 But it is unclear in what position the other leg was found,20 and there is no indication that the hands were bound: one would be happier with the excavators' interpretation if the skeleton's hands had been found together behind the hack, or even crossed in front of the body. Is it possible that the young man simply tripped and fell, landing (or curling up) in this somewhat contorted position during the collapse of the building? Only the publication of a more detailed description can answer this question satisfactorily.

p. 17

It is also reported that the bones on the left side of the young man's skeleton were white in colour, while those on the right side were black, and anthropologists who studied the skeleton concluded from this difference that the youth had died from loss of blood before hits body was burned,21 But this conclusion appears to be groundless. It is true that such difference in colour indicates different degrees of burning - 'white bone' must mean either (a) unburned bone, or (b) calcined bone which was burned at a higher temperature and for a longer period of time than scorched, 'smoked', incompletely burned bone.22 As it is also reported that the bones of the left side of the skeleton from Anernospilia showed signs of greater burning than those of the right side, it appears that the white colour of the exposed, left side of the skeleton was due to calcination of the bone during the fire. Uneven burning of a skeleton may be caused by any number of factors, such as the proximity of flammable material to one part of the body, or, conversely, the protection of part of the body from the full intensity of the fire - such as the protection afforded by direct contact with the ground. Another factor which markedly affects the way bones burn is the presence or absence of muscle on the bone, but there is no evidence that the presence or lack of blood in a corpse burned at a high temperature will have any appreciable effect on the degree of burning or the resultant coloration of the bones. Thus there does not appear to be anything unusual or unexpected in the pattern of burning found on the young nun's skeleton,24

The excavation of the building at Anemospilia has been published only in preliminary reports:, and this means two things: first, that the excavators' interpretation of the finds is to he regarded as preliminary and therefore subject to revision or change, but also perhaps to be supported by further evidence and argument; and second, that we ourselves should not, and cannot, form a final opinion of the interpretation put forward in this preliminary form. The more detailed description of the evidence, the drawings and photographs which we can expect from a final publication may well answer some of the questions and dispel some of the doubts which I have raised here concerning the excavators' explanation of this extraordinary discovery.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://journals.openedition.org/kernos/1136?lang=en

Bonnechere, P. 1994. Rev. of D. D. Hughes, Human Sacrifice in Ancient Greece, in Kernos 7, pp. 407-408.

Ο Χιουζ ανέλαβε με θάρρος αυτήν τη βαριά ευθύνη της μελέτης των περιπτώσεων ανθρωποθυσιών που ισχυρίστηκαν οι αρχαιολόγοι έχοντας βρει ορισμένα ίχνη κατά τις ανασκαφές τους, και τα αποτελέσματα της άψογης έρευνάς του είναι ξεκάθαρα: η «αρχαιολογικά πιστοποιημένη» ανθρωποθυσία είναι μια έννοια που πρέπει να εκλείψει από τις ιστορίες της ελληνικής θρησκείας. Αυτό δεν είναι για να αρνηθούμε οποιαδήποτε πιθανότητα να βρούμε μια μέρα αρχαιολογικές αποδείξεις θυσίας, αλλά για να επιμείνουμε στο γεγονός ότι οι ενοχοποιημένες αρχαιολογικές πηγές έχουν ενοχοποιηθεί και καταλαμβάνουν συνολικά εκατό σελίδες και η βιβλιοθήκη προσφέρει άφθονες ευκαιρίες για παρατήρηση η τεράστια παραγωγή που έχει αφομοιώσει στον τομέα αυτό η Α. Τα συμπεράσματά του είναι ιδιαίτερα σημαντικά στο τρέχον πλαίσιο, καθώς οι «θυσιαστικές» ερμηνείες του Σακελλαράκη και του Warren παρουσιάζονται συχνά σήμερα ως τόσες πολλές βεβαιότητες που τείνουν να έχουν ήδη ενσωματωθεί σε έργα ευρέως διαδεδομένα (βλ. M. Mastorakis et M. Van Effenterre, Les Minoens. L'âge d'or de la Crète, Paris, Errance, 1991 [Coll. des Néréides], p. 75-76).]

Ο Χιουζ έριξε φως στις περιπτώσεις αποδιοπομπαίου τράγου και ολοκλήρωσε πολύ χρήσιμα το άρθρο του J. Bremmer, Scapegoat Rituals in Ancient Greece, στο HSPh, 87 (1983), σελ. 299-320, ακριβώς όπως το κεφάλαιο του αφιερωμένο στις Λοκρές παρθένες υποστηρίζει το άρθρο του F. Graf, Die lokrischen Miidchen, στο Studi Storico-Religiosi, 2 (1978), σελ. 61-79. Σε αυτά τα δύο σημεία, η συμβολή του Hughes είναι ουσιαστική.

Η μόνη κριτική που μπορεί να γίνει στον Α. είναι ότι έχει περικλείσει την πλειονότητα των μυθικών μαρτυριών σε ένα κεφάλαιο με τίτλο Ελληνικός Μύθος, Λατρεία και Ιστορία, στο οποίο περιορίστηκε στην προσπάθεια να ανακαλύψει εάν είχαν γίνει ή όχι ανθρωποθυσίες (σύμφωνα με όσα είχε ανακοινώσει στη σελ...)

Αρκετά πλήρης βιβλιογραφία, ευρετήριο πηγής και γενικό ευρετήριο καλά και χρήσιμα. Συνολικά, ένα έξυπνο και αξιόπιστο βιβλίο.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------https://www.jstor.org/stable/30102563

J. H. Musgrave, R. A. H. Neave, A. J. N. W. Prag, E. Sakellarakis and J. A. Sakellarakis. 1994. "The Priest and Priestess from Archanes-Anemospilia: Reconstructing Minoan Faces," The Annual of the British School at Athens 89, pp. 89-100.

http://users.uoi.gr/gramisar/prosopiko/vlaxopoulos/Minoikos_Ergasies_2014_15/Vogiatzopoulos_Stamatis_Anemospilia_Acharnon.pdf

https://www.researchgate.net/publication/344900289_Tzovaras_P_2017_2020_addendum_A_Journey_from_the_Unconscious_to_the_Cosmos_Rethinking_the_Symbolic_Function_of_the_Ship_in_the_Minoan_World_Rosetta_21_50_-_70

Tzovaras, P. 2017. (2020 addendum). "A Journey from the Unconscious to the Cosmos: Rethinking the Symbolic Function of the Ship in the Minoan World," Rosetta 21, pp. 50 - 70

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
https://www.jstor.org/stable/26671439
Laerke Recht. 2014. "Symbolic Order," Journal of Religion and Violence 2 (3), pp. 403-432.

p. 409: Anemospilia is hotly disputed among archaeologists. Arguments against human sacrifice usually revolve around the small size of the structure being unsuitable (Marinatos 1986: 19 Minoan Sacrificial Ritual: Cult Practice and Symbolism ; 1993: 114 Minoan Religion: Ritual, Image, and Symbol) or that the weapon was unsuitable as a sacrificial tool, because it is a spearhead rather than a knife (Hughes 1991: 15–16)..

https://www.academia.edu/61390129/Caring_for_the_Dead_in_Minoan_Crete_A_reassessment_of_the_Evidence_from_Anemospilia

Müller Celka, S. 2016. "Caring for the Dead in Minoan Crete: a Reassessment of the Evidence from Anemospilia," in Metaphysis. Ritual, Myth and Symbolism in the Aegean Bronze Age (Aegaeum 39), ed. E. Alram-Stern, F. Blakolmer, S. Deger-Jalkotzy, R. Laffineur & J. Weilhartner, pp. 547-556.

3. ..V. KATSIADRAMIS, “Η ανθρωποθυσία που δεν έγινε", ΔΑΥΛΟΣ 164-165 (Aug.-Sept. 1995), σελ. 9851-9864

4. Although most scholars agree that three of the four individuals found in the Anemospilia building were accidentally killed by falling blocks during a violent earthquake, one cannot rule out the possibility that they were murdered by an unexpected attack from people who then set fire to the building (KATSIADRAMIS [supra n. 3] 9858-9859) as the resulting picture would have been the same. However, the fact that the building had not been looted speaks against such a scenario (Archanes [supra n. 1] 272).

In fact, his position is not reminiscent of a trussed sacrificial victim but rather of the crouched right side decubitus, which was standard practice in that time for primary inhumations. It is also attested in the nearby Archanes-Phourni cemetery, especially in the Protopalatial Burial Building18, where primary inhumations were deposited in foetal posture either directly on the floor or in areceptacle (larnax and pithos).8

The northern rooms of Building 18 were in use until the end of MM II and may be contemporary with the Anemospilia building, or at least with the earlier part of its lifespan.9

The MM IIB-IIIA burial customs of the Knossos area also include primary inhumations in..

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://www.persee.fr/doc/bch_0304-2456_1985_sup_11_1_5277

Weingarten, J. 1985. "Aspects of tradition and innovation in the work of the Zakro master," BCH (Supplément 11), pp. 167-180.

p. 174

Boar Masks are more problematic. With the exception of one Boar's head in profile, they are absent in earlier glyptic.20 Yet the subject's importance has been dramatically highlighted by the discovery of a Boar Mask finely incised on a spearhead from Anemospilia (Arkhanes), dating from ca. 1700 BC: "Unlike any beast in the natural world, it had the snout and tusks of a boar, ears shaped like butterfly wings, and the slanted eyes of a fox."21

This Boar tusks Mask of Ζ 62, présents the vertical many points staff running of contact through with the Zakro head créations: of Ζ 6321a; cf. altogether, (fîg. 1) the it is "ring not unlike Ζ 167, one of the more naturalistic of the Zakro Master's séries (that its ears are too pointed is indeed a stylistic failing but one shared by the Zakro Master). This trail, so promising in its implications, then peters out for over 200 years.

-----------------

https://books.google.gr/books?id=jwpxEAAAQBAJ&pg=PT362&lpg=PT362&dq=Masks+based+on+a+boar%27s+head+(AE1,+fig.+267d)+may+recall+the+emblem+on+a+spearhead+from+Anemospilia+(AE1,+fig.+345;+see+below,+p.+238),+but+hardly+any&source=bl&ots=rKxblIK8Ry&sig=ACfU3U0oP51E2bBUV2swEh-0W8Psh3siwA&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjWosDbi7SDAxUtgv0HHYQaBPwQ6AF6BAgNEAM#v=onepage&q=Masks%20based%20on%20a%20boar's%20head%20(AE1%2C%20fig.%20267d)%20may%20recall%20the%20emblem%20on%20a%20spearhead%20from%20Anemospilia%20(AE1%2C%20fig.%20345%3B%20see%20below%2C%20p.%20238)%2C%20but%20hardly%20any&f=false

Poursat, J.-C. and K. Cnappett. 2022. The Art and Archaeology of the Aegean Bronze Age: A History, Cambridge.

..jumping with legs spread, and compositions connecting human limbs with bird wings (Figure 22.6), The basic elements occur for the most part in the preceding tradition, notably on Malia workshop three-sided prisms where certain combinations already exist: a bird in human form on a prism from Malia, and a woman with bird's head on a sealing (CMS 11.2, n 243a; CMS IV, n 161). Masks based on a boar's head (AEI, fig. 267d) may recall the emblem on a spearhead from Anemospilia (AEI, fig. 345; see below, p. 238), but hardly any parallels are known from the Neopalatial period. Generally, the various elements, inspired by religious or symbolic representations, are recombined in a way that seems less the product of a delirious fantasy and more of a specific code: it should not be forgotten that the seals in question were used to seal administrative documents. Some have wondered if these fantastical creatures might be tied to local rituals involving animal masks and pelts (Krzyszkowska 2005, 152), or be "vivid pictures from the Minoan underworld" (J. Weingarten, in Kopaka 2009, 139-49; see also M. Anastasiadou, in Alram-Stern 2016, 77-85).

https://www.stipsi.gr/hellas/davlos/1995/164-165.pdf

Κατσιαδράμης, Β. 1995. “Η ανθρωποθυσία που δεν έγινε", Δαυλός 164-165, σελ. 9851-9864.

Μπεξής, Ε. 1995. "άθλια επιστημονική απάτη ο ισχυρισμός περί ανθρωποθυσιών στη Μινωική Κρήτη," Δαυλός 162, σλ. 9710-9720.

https://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.2307/507467?journalCode=aja

Branigan, K. 2000. Rev. of Y. Sakellarakis and E. Sapouna-Sakellarakis., Archanes: Minoan Crete in a New Light 1-2, in AJA 104 (2), pp. 385-386.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Γ. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σύμφωνα με την wikipedia & το https://haas.culture.gov.gr/el/archive-sakellarakis-sapouna ο Γιάννης Σακελλαράκης (03/1936 – 28/10/2010) ήταν Έλληνας αρχαιολόγος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης και μέλος της ελληνικής αρχαιολογικής υπηρεσίας από το 1963. Διακρίθηκε για τις αρχαιολογικές του ανασκαφές και ανακαλύψεις στην Κρήτη. Πήρε πτυχίο από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και υπηρέτησε ως αρχαιολόγος σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Στην Κρήτη, σε ηλικία 27 ετών αρχικά ως επιμελητής Αρχαιοτήτων στο Μουσείο Ηρακλείου (1963-1968) κι αργότερα ως διευθυντής του (1980-1987) και στην Αθήνα ως επιμελητής Κρήτης και έφορος των Προϊστορικών Συλλόγων (1970-1980) και υποδιευθυντής (1987-1994) του ΕΑΜ. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Αμβούργου και Χαϊδελβέργης. Δημοσίευσε πολλά βιβλία και άρθρα, κυρίως για τους πρώιμους πολιτισμούς του Αιγαίου. Έδωσε πολλές δεκάδες διαλέξεις σ' όλο τον κόσμο και έλαβε μέρος σε πλήθος συνέδρια και συμπόσια. Ήταν μέλος πολλών ελληνικών και ξένων επιστημονικών σωματείων. Βραβεύθηκε μαζί με την Έφη Σακελλαράκη από την Ακαδημία Αθηνών και τιμήθηκε με το χρυσό μετάλλιο του Πανεπιστημίου Κρήτης. Τον Ιανουάριο του 2004 τιμήθηκε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με το χρυσό σταυρό του Τάγματος της Τιμής.

Μεταπτυχιακές σπουδές έκανε αρχικά με υποτροφία του DAD στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης με τους διάσημους καθηγητές, τον Roland Hampe, τον Vladimir Milojčić, τον Προφύριο Δικαίο. Από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης αναγορεύθηκε διδάκτορας το 1969.

Με υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου μετέβη το 1970 στο Λονδίνο όπου παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα με καθηγητή τον John Evans. Αμέσως μετά, με πρόσκληση από το Ινστιτούτο Αρχαιολογίας των Ηνωμένων Πολιτειών μετέβη στην Ν. Υόρκη όπου έδωσε, πολύ νέος, διαλέξεις στο Metropolitan Museum, στο Institute of Fine Arts στην Βοστώνη, στο Princeton και μελέτησε στα μουσεία.

Κατά τη διάρκεια των σπουδών του δεν περιορίστηκε στην σπουδή της Αρχαιολογίας αλλά, όποτε του επέτρεπε ο χρόνος, γύριζε όλη την Ευρώπη για να χαρεί έργα τέχνης στα μεγάλα Μουσεία ή παραστάσεις στη Γαλλία, την Ολλανδία, την Γερμανία, ακόμη και στον περίφημο Berliner Ensemble του Brecht στο Ανατολικό Βερολίνο, όταν ακόμη δεν είχε πέσει το τείχος, κάποιες παραστάσεις, κοντσέρτα στο Μόναχο, στην Basel ή στην Λωζάνη. Στην Αγγλία χάρηκε την Μάργκο Φονταίην και τον Νουρέγιεφ, την επαναστάτρια Μελίνα και τον Θεοδωράκη στο Λονδίνο ή έργα του Σαίξπηρ στη πατρίδα του, το Stratford on Avon, και φυσικά ήταν η εποχή των Beatles και του «Hair», ένα Λονδίνο που σε απογείωνε. Η Ν. Υόρκη, το θέατρο, η όπερα, τα μουσεία, οι δρόμοι την εποχή των «παιδιών των λουλουδιών» είχε μία ιδιαίτερη μαγεία. Την περίοδο αυτή συνδέθηκε με σημαντικές διεθνείς προσωπικότητες της διανόησης.

Στην Εφορεία Ηρακλείου παρέμεινε μέχρι το 1968 από όπου «έπρεπε» να φύγει, χωρίς να το θέλει. Η Ολυμπία και οι ανασκαφές της Ήλιδας ήταν ο σταθμός πριν ζητήσει και πάρει Υποτροφία του Εξωτερικού.

Με την επιστροφή του από το εξωτερικό υπηρέτησε διαδοχικά στην Εφορεία Αττικής, στην Εφορεία Ιωαννίνων και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο στην πρώτη αυτή φάση υπηρεσίας του εκεί, την δεκαετία του ’70, οργάνωσε και την πρώτη περιοδική έκθεση της Κύπρου, μετά τα γεγονότα.

Το 1980, διορίζεται στην Κρήτη ως Έφορος Ανατολικής Κρήτης και Διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου όπου αναπτύσσει πολύπλευρες δραστηριότητες τόσο στο Μουσείο, για το οποίο αγωνίζεται για την ριζική ανανέωση, καθώς και για την στερέωση και προστασία της Κνωσού. Είναι η εποχή των μεγάλων ανασκαφών στο Ιδαίο Άντρο, ενώ στις Αρχάνες συνεχίζονται οι ανασκαφές.

Το 1994 επανέρχεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ως Έφορος των Προϊστορικών Συλλογών, όπου ανέπτυξε πολλαπλές δραστηριότητες.

Σημαντικό είναι το ανασκαφικό του έργο. Εκτός από τις μικρότερες κρητικές ανασκαφές, στο ενεργητικό του είναι οι μεγάλες ανασκαφές, από τις οποίες σημαντικές θεωρούσε: 1) τις Αρχάνες με την αποκάλυψη στην Τουρκογειτονιά τμήματος του «θερινού ανακτόρου της Κνωσού» το οποίο αναζητούσε ο Έβανς. Το σημαντικότερο νεκροταφείο στο Αιγαίο, στον λόφο Φουρνί Αρχανών έδωσε πλήθος ταφικών μνημείων και κινητών θησαυρών. Στην περιοχή Αρχανών επίσης διάσημος έγινε ο ναός της «Ανθρωποθυσίας» στα Ανεμόσπηλια. 2) Εκατό χρόνια μετά την ανασκαφή του Halbherr διενήργησε μεγάλη ανασκαφή στο Ιδαίο Άντρο που απέδωσε πλήθος θησαυρών που καλύπτουν 3500 χρόνια. 3) Ζώμινθος, το σπουδαίο μινωικό ορεινό κέντρο που ήταν η τελευταία μεγάλη προσδοκία για νέα στοιχεία του Γ.Σ., τα οποία επιβεβαιώνονται με την συνέχιση της ανασκαφής από την Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη.

Και από τα εξωκρητικά μινωικά ιερά, το ιερό κορυφής των Κυθήρων του έδωσε την ευτυχία να κάνει το τελευταίο «ταξίδι στα Κύθηρα».

Τα αποτελέσματα των ανασκαφών δημοσιεύονται επιστημονικά πάντα και οι ανασκαφές έχουν διεθνή απήχηση, όπως φαίνεται από τον Τύπο, π.χ. το National Geographic, Reader’s Digest, New Yorker, New York Times, London Illustrated News, Die Zeit, Le Monde. Επίσης, πάμπολλες είναι οι τηλεοπτικές πολιτιστικές εκπομπές, όπως στο ZDF, ιταλικές, γαλλικές κλπ. σχετικά με το έργο του.

Στις Αρχάνες μαζί με την Έφη δημιούργησαν μουσείο, ενώ στο Σπίτι της Ανασκαφής έχουν πλούσια βιβλιοθήκη για την μελέτη των φοιτητών.

Οι διάφορες δημόσιες θέσεις που κατέλαβε από τις οποίες όμως παραιτήθηκε ως ασυμβίβαστος, ήταν το ΚΑΣ, το ΤΑΠ, Πρόεδρος Επιτροπής Κνωσού κλπ. Υπήρξε από τους νεότερους Συμβούλους της Αρχαιολογικής Εταιρείας την οποία αντιπροσώπευσε στις γιορτές για τα 100 χρόνια του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στο Βερολίνο. Μέχρι το τέλος της ζωής του ήταν Πρόεδρος του Ιδρύματος Ψύχα το οποίο είναι οικονομικά αρωγός των αρχαιολόγων.

Σημαντικό είναι το διδακτικό έργο του: Το 1976 εκλέγεται υφηγητής στο μάθημα της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, το 1982, Επίκουρος καθηγητής από όπου νωρίς αποχώρησε. Σαν επισκέπτης Καθηγητής δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης (1978), όπου εκλήθη να αντικαταστήσει τον δάσκαλό του Milojcic μετά τον θάνατό του, και το 1976-8 στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου. Δίδαξε επίσης στο College Year in Athens.

Έδωσε πλήθος διαλέξεων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό (Ν. Υόρκη, Βοστώνη, Ν. Ορλεάνη, Οξφόρδη, Καίμπριτζ, Λονδίνο, Βερολίνο, Μόναχο, Μάιντς, Κίελο, Ίνσμπρουκ, Σάλτσμπουργκ, Ρώμη, Νάπολι, Φλωρεντία, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, Βέρνη, Ζυρίχη, Λωζάνη, Κοπεγχάγη, Ελσίνκι, Όσλο, Τόκυο, Μόσχα (Ακαδημία Επιστημών), Γέρεβαν Αρμενίας, Αμάν Ιορδανίας κλπ.

Έλαβε μέρος σε πλήθος Συνεδρίων και Συμποσίων.

Η επιστημονική προσφορά του έχει διεθνώς αναγνωρισθεί.

Ήταν μέλος: Της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών, του Διεθνούς Κέντρου μελέτης της Αρχαίας θρησκείας, της Society of Antiquaries του Λονδίνου, του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου, του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Ηνωμένων Πολιτείων Αμερικής, της Εταιρείας Κρητικών Μελετών, της Ανθρωπιστικής Εταιρείας, Συνεργάτης της Ακαδημίας Επιστημών του Mainz, του Ινστιτούτου Προϊστορίας της Φρανκφούρτης κα.

Για την προσφορά του τιμήθηκε με: το αργυρό μετάλλιο του Γεωργίου Σταύρου από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, από το Πανεπιστήμιο Κρήτης τιμήθηκε με χρυσό Μετάλλιο, τιμήθηκε επίσης από τα ΤΕΙ Ηρακλείου. Από την Ακαδημία Αθηνών τιμήθηκε μαζί με την Έφη Σαπουνά για τις ανασκαφές Αρχανών, από τον δήμο Κυθήρων με αργυρό Μετάλλιο, ενώ ανακηρύχθηκε Επίτιμος Δημότης Αρχανών και Ανωγείων, από όπου έλαβε και το χρυσό κλειδί της πόλης. Τον Ιανουάριο του 2004 τιμήθηκε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Τιμής.

Έφη Σαπουνά - Σακελλαράκη

Γεννήθηκε στον Πειραιά και μεγάλωσε στην Αθήνα. Απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδάκτωρ της ίδιας σχολής. Απόφοιτος επίσης της Βιομηχανικής Σχολής (Τμήμα Τουριστικών Επαγγελμάτων). Παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα στο Λονδίνο και την Χαϊδελβέργη. Ως υπότροφος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου συνέγραψε δύο βιβλία για την χαλκοπλαστική στο Αιγαίο.

Εργάσθηκε στα Μουσεία Ακροπόλεως, Ολυμπίας, Ναυπλίου, Ηρακλείου Κρήτης, Κέρκυρας και σε ανασκαφές στις αντίστοιχες περιοχές. Υπήρξε για πολλά χρόνια Γραμματέας των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής στην Αρχαία Αγορά Αθηνών. Υπηρέτησε στο τμήμα Αρχείων του Υπουργείου Πολιτισμού και στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων. Ιδιαίτερα σημειώνεται η συμμετοχή της στην ανασκαφή της Ζάκρου, στις κρητικές επίσης ανασκαφές των Αρχανών, του Ιδαίου Άντρου και της Ζωμίνθου, τις οποίες συνδιηύθυνε με τον αρχαιολόγο σύζυγό της Γιάννη Σακελλαράκη. Μετά τον θάνατο του Γιάννη Σακελλαράκη διευθύνει την ανασκαφή της Ζωμίνθου.

Για την ανασκαφή Αρχανών βραβεύθηκαν από την Ακαδημία Αθηνών, ενώ ο Δήμος Αρχανών τους ανεκήρυξε επίτιμους δημότες του, όπως και ο Δήμος Ανωγείων. Από το 1984 και για 15 χρόνια ως Έφορος αρχαιοτήτων Ευβοίας διενήργησε πλήθος ανασκαφών σε όλο το νησί, την Σκύρο και τις βοιωτικές ακτές, τα αποτελέσματα των οποίων δημοσιεύθηκαν επιστημονικά. Για το έργο της στην Εύβοια τιμήθηκε από την UNESCO. Τoν εντοπισμό και την ανασκαφή της ευβοϊκής Κύμης πού μετέφερε την πρώτη Γραφή στην Δύση, θεωρεί από τις σημαντικότερες ανασκαφές της για την ιστορική σημασία της, όπως και τον εντοπισμό και ανασκαφή τμήματος (αποθέτη) του, από πολλά χρόνια, αναζητούμενου ναού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος στην Αμάρυνθο.

Η δημιουργία μουσείων και η επανέκθεση παλαιών υπήρξε από τις κύριες φροντίδες της (Μουσεία στην Χαλκίδα, Ερέτρια, Σκύρο, Κάρυστο, μικρή συλλογή Ποταμίας Κύμης, Αιδηψό, Αρχάνες και, τελευταία, Ανώγεια. Η ενημέρωση με οδηγούς και εκπαιδευτικά προγράμματα που εγκαινίασε στην Εύβοια συμπλήρωσαν την μουσειακή πολιτική της. Συνεργάσθηκε σε Εκδόσεις, όπως η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, η διεθνής Έκδοση του Μυθολογικού Λεξικού (LIMC), η Enc.Britannica, η Enc. Italiana και συνέγραψε όλα σχεδόν τα προϊστορικά άρθρα στην ελληνική έκδοση της Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας. Συνεργάστηκε επιστημονικά με τον Ρούσσο Κούνδουρο για την προετοιμασία φίλμ με τίτλο ο Μέγας Αλέξανδρος και την γαλλική τηλεόραση (Pate cinema), και ως ενδυματολόγος σε φίλμ με θέμα την Τροία.

Είναι μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας, της Νομισματικής, του Ινστιτούτου Εναλίων Ερευνών, του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου, του Aρχαιολογικού Ινστιτούτου των ΗΠΑ.

Από το 2010 είναι Πρόεδρος του ιδρύματος Ψύχα πού χρηματοδοτεί ελληνικές ανασκαφές. Έχει συμμετάσχει σε πλήθος συνεδρίων και έχει ταξιδέψει με τον σύζυγό της σε πολλές χώρες για διαλέξεις καλεσμένοι από την Σοβιετική Ακαδημία Επιστημών στην Μόσχα, την αντίστοιχη της Αρμενίας, το Metropolitan Museum της Ν. Υόρκης, καθώς και από πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής. Επίσης, απεσταλμένοι από το Συμβούλιο της Ευρώπης ταξίδεψαν στην Ιαπωνία και σε χώρες της Εγγύς Ανατολής κα.

Το συγγραφικό της έργο ξεπερνάει τους 180 τίτλους βιβλίων και επιστημονικών άρθρων σχετικών με την Μινωική Κρήτη, τον Μυκηναϊκό και Κυκλαδικό πολιτισμό, τα Κύθηρα, θέματα της Εύβοιας από την Παλαιολιθική περίοδο, την Πρωτοελλαδική (Μάνικα Χαλκίδας κα.), την μυκηναϊκή Αυλίδα, το Λευκαντί), την Γεωμετρική και Αρχαϊκή Βόρεια Εύβοια (Λιχάς, Ωρεοί) μέχρι την Κλασική και Ελληνιστική Αμάρυνθο.

Γυρίζοντας στην Ελλάδα βρέθηκε σε μία περίοδο δυσκολιών. Αντί να επιστρέψει στο Μουσείο Ηρακλείου και την αγαπημένη του Κρήτη, τοποθετήθηκε σε διάφορες περιοχές. Αν και δεν του ήταν ευχάριστο, πάντα προσπάθησε να το δει θετικά κερδίζοντας από κάθε περιοχή την γνώση της Ελλάδας.

Είχε ήδη εργασθεί πριν την είσοδό του στην Αρχαιολογική Υπηρεσία στις ανασκαφές της Μεσσήνης με τον καθηγητή του Αναστάσιο Ορλάνδο, στο Μουσείο του Ναυπλίου και την Τίρυνθα με τον Ν. Βερδελή και κυρίως στην Βραυρώνα με τον Ι. Παπαδημητρίου. Με την είσοδό του στην Αρχαιολογική Υπηρεσία το 1963 διορίστηκε αρχικά στην Θεσσαλονίκη.

Στην Κρήτη διορίστηκε το τέλος του 1963 και αμέσως έλαβε μέρος στις ανασκαφές της Ζάκρου με τον Ν. Πλάτωνα για τρία χρόνια και βέβαια αρχίσαν οι επιτυχείς ανασκαφές στις Αρχάνες μαζί με πολλές άλλες. Το 1994 επανέρχεται στο ΕΑΜ ως Έφορος των Προϊστορικών Συλλογών, όπου ανέπτυξε πολλαπλές δραστηριότητες. Και από τα εξωκρητικά μινωικά ιερά, το ιερό κορυφής των Κυθήρων του έδωσε την ευτυχία να κάνει το τελευταίο «ταξίδι στα Κύθηρα».

Δ. Η ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΑ ΤΙΜΗΣΕ ΤΟΝ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΟΥ ΣΤΙΣ ΑΡΧΑΝΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ 'ΑΝΘΡΩΠΟΘΥΣΙΑ' ΟΤΑΝ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΣΧΕΔΟΝ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΔΙΑΤΗΡΕΙ ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΙΣ, ΑΜΦΙΣΒΗΤΕΊ Ή ΚΑΙ ΑΝΤΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΔΟΘΕΙΣΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑ..

Ο Γιάννης Σακελλαράκης υπήρξε διακεκριμένος αρχαιολόγος, με ιδιαίτερη προβολή και αποδοχή και στο εξωτερικό. Είναι κυρίως γνωστός για την ανασκαφή των Αρχανών, του Ιδαίου Άντρου, της Ζωμίνθου αλλά και των Κυθήρων.

Ο προβεβλημένος αρχαιολόγος (03/1936 – 28/10/2010) σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ υπήρξε δε μέλος της ελληνικής αρχαιολογικής υπηρεσίας από το 1963. Υπηρέτησε ως αρχαιολόγος σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Στην Κρήτη, σε ηλικία 27 ετών αρχικά ως επιμελητής Αρχαιοτήτων στο Μουσείο Ηρακλείου (1963-1968) κι αργότερα ως διευθυντής του (1980-1987) και στην Αθήνα ως επιμελητής Κρήτης και έφορος των Προϊστορικών Συλλόγων (1970-1980) και υποδιευθυντής (1987-1994) του ΕΑΜ. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Αμβούργου και Χαϊδελβέργης. Δημοσίευσε πολλά βιβλία και άρθρα, κυρίως για τους πρώιμους πολιτισμούς του Αιγαίου. Έδωσε πολλές δεκάδες διαλέξεις σ' όλο τον κόσμο και έλαβε μέρος σε πλήθος συνέδρια και συμπόσια. Ήταν μέλος πολλών ελληνικών και ξένων επιστημονικών σωματείων. Βραβεύθηκε μαζί με την Έφη Σακελλαράκη από την Ακαδημία Αθηνών και τιμήθηκε με το χρυσό μετάλλιο του Πανεπιστημίου Κρήτης. Τον Ιανουάριο του 2004 τιμήθηκε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με το χρυσό σταυρό του Τάγματος της Τιμής.

Μεταπτυχιακές σπουδές έκανε, όντας εν υπηρεσία, αρχικά με υποτροφία του DAD στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης με τους διάσημους καθηγητές, τον Roland Hampe, τον Vladimir Milojčić, τον Προφύριο Δικαίο. Από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης αναγορεύθηκε διδάκτορας το 1969.

Κατά το 1979 χρηματοδοτήθηκε από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία προκειμένου να διεξαγάγει ανασκαφή στην θέση Ανεμόσπηλια, στὴν θέση Τουρκογειτονιά (!), όμως στην μηνιαίας διάρκειας επέμβαση χρησιμοποιήθηκε και προσωπικό του Υπουργείου Πολιτισμού. Ας σημειώσουμε εδώ εν παρόδω ότι έτσι ο όρος 'Τουρκογειτονιά' καθιερώνεται στην διεθνή αρχαιολογική ορολογία, για να υπενθυμίζει εσαεί πρίοδο ξένης κατοχής στο νησί και να παράσχει τεκμήρια μελλοντικών διεκδικήσεων.. Αναλόγως η Ορθόπετρα Καβάλας και το σπήλαιό της αποκαλούνται Ντικιλί Τάς, ενώ υπάρχουν κι άλλα παρόμοια παραδείγματα. Σημειώστε από την άλλη πλευρά την κατοχύρωση του Αιγαίου ως Τουρκαιγαίου και την εξαφάνιση όλων των Ελληνικών τοπωνυμίων στην Ανατολία! Βλ. σχετικώς και ανάλογη δράση της Ρέας Γαλανάκη η οποία στο Cretomania. Modern Desires for the Minoan Past [BSA – Modern Greek and Byzantine]:

.. Αμφότερα τα σχολιαζόμενα μυθιστορήματα της ΣΥΡΙΖΑίας [και Ανανι-ικής] Γαλανάκη έχουν θέμα που συνδέει την Κρήτη με το Οθωμανικό παρελθόν, σαν για να ενισχύσει ήδη εκφρασθείσες Τουρκικές αξιώσεις σε βάρος της νήσου! Αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ ο Μινωικός πολιτισμός θεωρείται ως μή Ελληνικός από αρχαιολόγους όπως ο Beaton, δεν θεωρείται καθόλου άπρεπο να συνδεθεί, ωστόσο, με τον Οθωμανική / Τουρκική κατοχή! <https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid02e6Q51qLh74tXG9CCuzgAcPQjjNSkHhTjyFHXewCEdQ3jVj3dahbzwYdF9HJEXgWYl&id=100052896971032&__cft__[0]=AZWqelBU5AFwHYXEumTfnzMDK_dobBh64uPwfEuraPfHWsYw1tXSLOyLU1xqgNNcxNjGIarF5kW7crKTNMvA2dU-cz_ACKDcp4LuFl319DFhNvXEDqAlWqahbltY54AVkgM&__tn__=%2CO%2CP-R>

Τα αποτελέσματα των ανασκαφών δημοσίευσε στα Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1979, παρατιθέμενα ανωτέρω. Σημειώνεται πάντως ότι η εμπειρογνωμοσύνη των Α. Κοντόπουλου, δρ. Θ. Πίτσιου καὶ Α. Κουτσελίνη, την οποίαν ο Σ. επικαλείται, δεν περιλαμβάνεται στα ΠΑΕ. Επιχειρώντας την εξοικείωση του αναγνώστου με το θέμα των ανθρωποθυσιών στον Ελλαδικό χώρο ο αρχαιολόγος σημειώνει την από τον βιογράφο Πλούταρχο αναφερόμενη θυσία τριών αιχμαλώτων Περσών, λίγο πρίν την ναυμαχία της Σαλαμίνος και παρά την αποδοκιμασία και αποστροφή του ίδιου του Θεμιστοκλέους για το εγχείρημα! Η αναφορά αυτή μισή χιλιετία μετα το θρυλούμενο γεγονός και μάλιστα σε έργο βιογραφικό, Plut. Them. 13.2, και όχι ιστορικό χρησιμοποιείται έτσι ώστε η αποδοχή των θεωριών του Σακελλαράκη να γίνει χωρίς αντιδράσεις, ενώ πρός τούτο επιστρατεύει και ασαφή σχετική αναφορά του Nilsson.

Η ανασκαφή ενός τετριμμένου οικοδομήματος, που μάλλον ομοιάζει με αποθήκη, χρησιμοποιήθηκε για την διαμόρφωση της απόψεως περί ανθρωποθυσίας στην θέση Ανεμόσπηλια, η οποία θυσία μάλιστα έτυχε να συγχρονισθεί με μεγάλο σεισμό και ακολουθήσασα πυρκαιά (δύσκολα δικαιολογούμενη πάντως..). Ο Σακελλαράκης εκλήθη στο The New York Aegean Bronze Age Colloquium του Institute of Fine Arts του Πανεπιστημίου Νέας Υόρκης, όπου με την συνεργάτιδά του, παρουσίασαν τα ευρήματα της ανασκαφής. Ο καθηγητής G. Kopcke, που έγραψε τα πρακτικά του Συμποσίου της Ν Υόρκης, σημείωσε τότε τα εξής:

«The excavator' s interpretation of the findings was well received and no alternative to his interpretation was offered. Both excavators were warmly commended for the obvious precision and care with which the recovery procceeded and for the method and clarity of therir presentation. The meeiting was the longest ever to have been held in the New York Aegean Bronze Ag Colloqium and it was also the best attended ever. Didactically the presentation was masterfull"

ήτοι (σε απόδοση Σακελλαράκη..)

Η ερμηνεία του ανασκαφέα για το ευρήματα έγινε πλήρως αποδεκτή ως ορθή {ΣτΜ: ΠΡΟΣΟΧΗ: well received – έτυχε καλής υποδοχής..} και δεν διατυπώθηκε άλλη εναλλακτική άποψη στην ερμηνεία του. Και οι δύο ανασκαφείς επαινέθηκαν θερμά ..

παραποιώντας επί το ευνοικότερο την άποψη του καθ. περί καλής υποδοχής της διαλέξεως..

Τα ευρήματα των ανασκαφών του ο Σακελλαράκης εκλήθη και παρουσίασε λίγο αργότερα σε αίθουσα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, χορηγού των ανασκαφών. Ο ίδιος σε σχετική εξιστόρηση εμφανίζεται επικριτικός προς την Εταιρεία, σημειώνει την Καραμανλική ρήση "έξω πάμε καλά", ενώ αμφισβητεί άν η 'αλλη' πλευρά είχε την διάθεση διερευνήσεως της επιστημονικής αλήθειας! Παράλληλα παρομοιάζει την αντιμετώπισή του εκεί με αυτήν του Ι. Θ. Κακριδή, όταν ο τελευταίος εκ Γερμανίας προελθών, και αφού κατέλαβε πανεπιστημιακές θέσεις με παρέμβαση Μεταξά, επέλεξε στην κατοχική Αθήνα του '41 να προωθήσει τις θέσεις του για κατάργηση των τόνων και υποβάθμιση της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και των επιτευγμάτων της.. Μάλλον αγνοούσε την εθνικιστική πολιτική στόχευση τότε του σημαντικού Ομηριστή! Άλλωστε ο ίδιος αρχαιολόγος εμφανίζεται να συγκρίνει την κατοχική Αθήνα του '41 με αυτήν του '80, προφανώς καταδικάζοντας την ελλείπουσα ελευθερία και δημοκρατικότητα της δεύτερης.. Από πλευράς σημαντικότητος ο ίδιος μοιάζει να παρουσιάζει τον εαυτό του και ως άλλον Ανδρόνικο!

Αναφέρονται εν συνεχεία ενδεικτικά ακαδημαϊκοί και ερευνητές που διαφώνησαν με την δοθείσα περί 'ανθρωποθυσίας' ερμηνεία ή εξέφρασαν ισχυρές ή ασθενείς ενστάσεις, σημειώνεται δε ότι από τον ακόλουθο πίνακα δεν παρελήφθη κανείς ερευνητής ο οποίος να έχει αναφανδόν αποδεχθεί την ερμηνεία της ανθρωποθυσίας:

(1) Erin Powers (Edwards) / Ball State Univ.,

(2) Ev. Kyriakidis / Kent,

(3) Rutkowski, Bogdan / Polish Academy of Sciences,

(4) Innemée, K. C. / Univ. of Amsterdam,

(5) Stock, R. W. (NY Times, The Secrets of Crete),

(6) Laerke Recht / Trinity College Dublin,

(7) Hughes D. D. Grinnell College - Iowa,

(8) Marinatos, N. / Univ. of Illinois,

(9) Molloy, B. P. / University College Dublin,

(10) Müller Celka / Université Lyon,

(11) Branigan 2000 / University of Sheffield,

(12) Cromarty 2008 / University of Pretoria,

(13) Κατσιαδράμης 1995,

(14) Μπεξής 1995.

Ο σημαντικός αρχαιολόγος, που ευτύχησε να ανασκάψει σημαντικές θέσεις της Κρήτης, βοηθήθηκε από το Ελληνικό κράτος όσο λίγοι, ενώ έτυχε υποτροφιών από την Heidelberg, British Museum κλπ. όντας - βεβαίως - κρατικός υπάλληλος.. Κατέστη διάσημος στο εξωτερικό κυρίως λόγω της 'ανακαλύψεως' ανθρωποθυσίας στις Αρχάνες..

DOI: 10.13140/RG.2.2.24979.04641

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ

BUY NOW

Τρίτη 26 Δεκεμβρίου 2023

ANEMOSPILIA SO-CALLED HUMAN SACRIFICE

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΑΡΧΑΝΩΝ ΥΠΟ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΕΦΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ

Β. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Γ. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ἈΝΑΣΚΑΦΗ ἈΡΧΑΝΩΝ ΥΠΟ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΕΦΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ

Γ. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ