ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΚΑΤΑΣΤΕΡΙΣΜΟΙ: ΑΡΣΙΝΟΗ II ΚΑΙ BΕΡΕΝΙΚΗ II ΣΤΟ ΟΥΡΑΝΙΟ ΣΤΕΡΕΩΜΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΑΤΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΑΛΛΙΜΑΧΟ
Η κόμη της Βερενίκης. (Λατινικά: Coma Berenices ή Coma, συντομογραφία: Com)
Καταστερισμός[1] ονομάζεται τόσον ο μετασχηματισμός ενός ατόμου, ζώου ή αντικειμένου σε άστρο ή αστερισμό όσον και αυτή καθ’ εαυτήν η αφήγηση που περιγράφει την διαδικασία. Το τελευταίο έχει μακρά ιστορία στην ελληνική λογοτεχνία. Η χαμένη Αστρονομία του Ησιόδου (fr. 288-93 M-W) περιέγραφε πώς οι Υάδες έγιναν αστέρια (fr. 291 M-W), ενώ κατά τον πέμπτο αιώνα ο επικός ποιητής Πανύασσης εξήγησε πώς ο Ηρακλής ανέβηκε στον ουρανό ως ο αστερισμός Ενγόνασιν (Hyginus Astr. 2.6).[2] Τον τρίτο αι. ο Ερατοσθένης της Κυρήνης, βιβλιοθηκονόμος της Αλεξανδρείας υπό τον Πτολεμαίο ΙΙΙ Ευεργέτη δημιούργησε μιαν οριστική συλλογή στους Καταστερισμούς του. Αυτός ο κατάλογος πεζών καθόρισε το είδος, αλλά ήταν οι νεότεροι σύγχρονοί του, οι ποιητές Καλλίμαχος και Άρατος,[3] αυτοί οι οποίοι συνειδητοποίησαν τις δυνατότητές του τόσον για λογοτεχνική έκφραση όσο και για την δημιουργία πολιτικών μηνυμάτων.
Η παρούσα εργασία του Layman επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο ο Καλλίμαχος και ο Άρατος χρησιμοποίησαν τους καταστερισμούς για να υποδηλώσουν την θεότητα των Αρσινόης ΙΙ και Βερενίκης ΙΙ,[4] συζύγων του Πτολεμαίου ΙΙ και ΙΙΙ. Ο μετασχηματισμός της κόμης (ή πλοκάμου) της Βερενίκης στον ομώνυμο αστερισμό, ο οποίος καταλήγει στα Αίτια[3a] του Καλλιμάχου, είναι ιδιαίτερα γνωστός και θαυμάζεται πολύ χάρις στην μετάφραση του Catullus στα Λατινικά (C. 66), αλλά ο καταστερισμός της Αρσινόης,[5] αν και αντιμετωπίστηκε από τον Καλλίμαχο (fr. 228 Pf.) έχει συγκεντρώσει ολιγότερη προσοχή. Θα δείξω ότι το μακρύτερο και πιο γνωστό απόσπασμα των Φαινομένων του Αράτου, ο καταστερισμός της Παρθένου (Phaen. 96-136), μπορεί επίσης να γίνει κατανοητό ως περιγραφή της αποθεώσεως της Αρσινόης, ότι δεν είχε μόνον πολιτικό κίνητρο, αλλά επίσης ένα ιστορικό πλαίσιο που υποδηλώνει, με τη σειρά του, ότι συντάχθηκε στα ανάκτορα του Αντιόχου ΙΙ στο τέλος του δευτέρου Συριακού Πολέμου. Αν αυτό αληθεύει, πιθανότατα προσετέθη στα Φαινόμενα μετά την αρχική τους σύνθεση στην Πέλλα, ακριβώς όπως ο Καλλίμαχος προσέθεσε την Κώμη στα Αιτία του. Τέλος, θα δείξω ότι τόσον η Παρθένος όσον και η Κώμη τοποθετήθηκαν στο ίδιο τμήμα του στερεώματος που καταλάμβανε ένα τεράστιο αστέρι το οποίο αντιπροσωπεύει την Αιγυπτιακή Ίσιδα, με την οποία και οι δύο ταυτοποιήθηκαν με άλλους τρόπους.
Άλλωστε ο Καλλίμαχος είχε προτείνει την ένταξη της Βερενίκης ΙΙ μεταξύ των Χαρίτων, V 146 Καλλιμάχου:[6]
Τέσσαρες αί Χάριτες, ποτί γάρ μία ταϊς τρισί κείναις
άρτι ποτεπλάσθη κήτι μύροισι νοτεΐ.
εύαίων έν πάσιν άρίζηλος Βερενίκα,
άς άτερ ούδ’ αύταΐ ται Χάριτες Χάριτες.
Με ένα άνευ προηγουμένου λογοτεχνικό πραξικόπημα, ο Καλλίμαχος και ο Άρατος διέταξαν τους ίδιους τους ουρανούς να τιμήσουν τους βασιλικούς προστάτες τους και να τους τοποθετήσουν σε αυτόν τον πολυπόθητο χώρο μεταξύ του απλού ανθρώπου και του θείου. Χάρις σε αυτούς, οι δύο βασίλισσες εκτίθενται μόνιμα με τον Ηρακλή και τους Διοσκούρους σε έναν πραγματικό πίνακα Πτολεμαϊκης εικονογραφίας - πάντα ευδιάκριτες στον νυχτερινό ουρανό επιτελούσες τις απαραίτητες εργασίες τους: καθοδήγηση των ναυτικών με ασφάλεια στην θάλασσα, ενημέρωση των αγροτών για τις εποχές και τον καιρό, και παρότρυνση της ανθρωπότητας να ζήσει με δικαιοσύνη και ειρήνη. Εν ολίγοις, αποκαλύπτονται ως εγγυητές της καθολικής τάξεως όπως η Ίσις, ανατέλλουσες και δύουσες με τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια, Ποιος θα μπορούσε να κοιτάξει τον νυχτερινό ουρανό και να αμφιβάλλει για τη δύναμή τους; Ή μήπως αμφιβάλλετε για τη δύναμη των ποιητών και της ποιήσεως που τους έβαλε εκεί;
Σύμφωνα, πάντως, με άλλην εκδοχή η ιστορία εξελίχθηκε ελαφρώς διαφορετικά:[7]
Το κίνητρο για την ανακάλυψη προέρχεται από την επιθυμία του ατόμου να τύχει βασιλικής ευνοίας (gratiam regis). Ο μη κατηγοριοποιημένος φυσικός κόσμος διαμορφώνεται έτσι για να υποκύψει στην βασιλική δύναμη και να σφραγισθεί με το σύμβολο της Πτολεμαϊκής βασίλισσας. Μια άλλη πηγή αφηγείται μια παρόμοια ιστορία:
Ο Κόνων ο αστρονόμος, προσφέροντας χάρη στον Πτολεμαίο (Πτολεμαίω χαριζόμενος), καταστέρισε την κόμη της Βερενίκης μεταξύ των ανωνύμων αστέρων.
Ο Κόνων, δηλώνει ο σχολιαστής, υποκινείτο ολιγότερο από τη γνώση του για τον φυσικό κόσμο και περισσότερο από την διάθεσή του να δημιουργήσει μιάν ευνοϊκή γιά τον ίδιο σχέση με τον Πτολεμαίο. Οι δύο τεχνικές φράσεις στα Λατινικά και τα Ελληνικά - gratiam regis και Πτολεμαίω χαριζόμενος - υποδηλώνουν ότι ο Κόνων ήλπιζε να συνάψει μια προστατευτική - χορηγική σχέση με τον Πτολεμαίο III Ευεργέτη, μέσω της ανταλλαγής δώρων. Ίσως, σε πιθανή ανταπόδοση για οικονομική υποστήριξη και ευγενικές διακρίσεις, ο Κόνων προσέφερε κυριολεκτικά στον Πτολεμαίο ΙΙΙ Ευεργέτη τα αστέρια. Επιπλέον, η θέση του νέου αστερισμού της Βερενίκης δεν επελέγη τυχαία. Όπως έχει υποστηρίξει ο Daniel Selden, η κόμη της Βερενίκης τοποθετήθηκε σε μια περιοχή του ουρανού που 'συντονίζεται' με την Αιγυπτιακή και την Πτολεμαϊκή ιδεολογία. Άλλοι αστερισμοί περιέβαλαν και προστάτευαν τον πόδα του Σεθ (Seth), του θεού της αναταραχής και του χάους. Η κόμη ενώνει τις ουράνιες δυνάμεις του καλού με σκοπό να περιβάλλει και να προστατεύει έναντι ξεσπάσματος του κακού στον κόσμο. ο υπερασπιστής της τάξεως και της δικαιοσύνης στη γη, έτσι οι αστερισμοί ως θεοί (μεταξύ των οποίων τώρα η κόμη της Βερενίκης, συζύγου του Φαραώ) διατηρούν την τάξη και τη δικαιοσύνη σε κοσμική κλίμακα. Η καταστερισμένη κόμη της Βερενίκης αποτελεί έτσι μέρος των ουράνιων θεών που διατηρούν την κοσμική τάξη στον ουρανό και πάνω από τον Πτολεμαίο, ο οποίος βασιλεύει στην Αίγυπτο. Ενώ ο Selden πιστώνει τον Καλλίμαχο με την θέση της κόμης της Βερενίκης στις συνοδευτικές αιγυπτιακές εικόνες, αυτό φαίνεται να αρνείται τον credi επίσης στον Κόνον ο οποίος, όταν αναγνώρισε την καταστερισμένη κόμη, το βρήκε σίγουρα σε ένα χώρο που δεν ήταν κλειστός από μια φιγούρα μεταξύ των ελληνικών αστερισμών Καλλιστώ, Παρθένος, Λέων και Βοώτη. Ο Κόνων εγνώριζε την αιγυπτιακή μυθολογία περί των αστερισμών, όχι λιγότερο από την αντίστοιχη ελληνική. Ο Κόνων είδε τόσο έναν αιγυπτιακό όσο και έναν ελληνικό ουρανό στα αστέρια του, ένα υβριδικό μείγμα πολιτισμών γνωστών και από άλλα δείγματα ανακτορικής ποιήσεως.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. LSJ, s.v. Καταστερ-ισμός, ὁ, placing among the stars: Καταστερισμοί, οἱ, title of treatise on constellations by Hipparchus, Suid.; also of an extant work wrongly attributed to Eratosthenes; cf. Plin.Epp.5.17.1, Ps.-Alex.Aphr.in Metaph.833.2.
2. Ο Ερατοσθένης λέει ότι αυτός είναι ο Ηρακλής επιβαίνων του προαναφερθέντος όφεως, έτοιμος για την μάχη, κρατώντας την λεοντή του στο αριστερό χέρι και το ρόπαλο στο δεξί. Προσπαθεί να σκοτώσει τον όφιν φύλακα των Εσπερίδων, ο οποίος θεωρείται ότι ποτέ δεν έκλεισε τα μάτια του υποτασσόμενος στην αναγκαιότητα του ύπνου, μια απόδειξη της ιδιότητας του φύλακα. Ο Πανυάσσης το λέει αυτό στην Ηράκλεια του. Εγόνασιν σημαίνει αυτόν που γονατίζει!
https://www.loebclassics.com/view/panyassis-heraclea/2003/pb_LCL497.201.xml
The Kneeler:17 Eratosthenes says that this is Heracles stationed over the aforementioned serpent, ready for the battle, holding his lionskin in his left hand and his club in his right. He is endeavoring to kill the Hesperides’ guardian serpent, which is held never to have closed its eyes under compulsion of sleep, a proof of its guardian status. Panyassis tells of this in his Heraclea.
3. Ο Καλλιμάχος θεωρείται ο σημαντικότερος ποιητής της Ελληνιστικής εποχής, καταγόταν από την Κυρήνη και έζησε στην Αλεξάνδρεια. Τα Αίτια του Καλλιμάχου περιλαμβάνουν αιτιολογικές εξηγήσεις για ποικίλες - ενίοτε περίεργες - συνήθειες και τελετουργίες. Το αποσπασματικά σωζόμενο έργο, που αποτελείται από πολλές αυτοτελείς αιτιολογικές διηγήσεις, ήταν γραμμένο σε ελεγειακό μέτρο, χωριζόταν σε τέσσερα βιβλία και υπολογίζεται ότι η έκτασή του ξεπερνούσε τους 4.000 στίχους, Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, s.v. Καλλίμαχος (https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=376). Ο Άρατος από τους Σόλους υπήρξε Έλλην ποιητής που ήκμασε στην Μακεδονία στις αρχές του τρίτου αι. π.Χ., επιβίωσε δε μόνον ένα έργο του τα Φαινόμενα, περί των αστερισμών (Callimachus, Hymns and Epigrams. Lycophron. Aratus. Translated by Mair, A. W. & G. R. Loeb Classical Library Volume 129. London: William Heinemann, 1921).
3a. Callimachus: Aetia by Chuck Jones Nov 28, 2021, Callimachus: Aetia, <https://dcc.dickinson.edu/callimachus-aetia/preface>.
4. Η Βερενίκη εθεωρείτο ομόλογη της Αθηνάς, ως προς τα στρατιωτικά χαρακτηριστικά της, ενώ έχει παραβληθεί και με την πολιούχο Αγαθή Τύχη (Layman 2011, pp. 237-238).
5. Αναφέρεται ότι η Αρσινόη κατέκτησε την πρώτη θέση σε τρείς αγώνες ταχύτητος κατά την Ολυμπιάδα του 272 π.Χ.
6. Callimachus "HE" 1121-1124, βλ. Kampakoglou (Kampakoglou 2015).
7. Berrey 2017 p. 3.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Mair, A. W. & G. R., transl. 1921. Callimachus, Hymns and Epigrams. Lycophron. Aratus. (Loeb Classical Library 129), London.
https://www.jstor.org/stable/41289743?seq=1#metadata_info_tab_contents
Layman, D. L. 2011. “Berenice and her Lock,” Transactions of the American Philological Association (1974-2014) 141 (2), pp. 229-246.
https://www.academia.edu/40187977/Macedonian_elements_in_Alexandria
https://www.jstor.org/stable/44157812?seq=1
Kampakoglou, A. 2015. "Staging the Divine: Epiphany and Apotheosis in Callimachus "HE" 1121-1124," Harvard Studies in Classical Philology 108, pp. 119-171.
Berrey, M. 2017. Hellenistic Science at Court (Science, Technology and Medicine in Ancient Cultures 5), Germany. Βλ. σελ. 3 για τον καταστερισμό ..
https://www.academia.edu/40365652/The_Coma_Stratonices_Royal_Hair_Encomia_and_Ptolemaic_Seleucid_Rivalry
Nelson, T. J. 2021. "The Coma Stratonices: Royal Hair Encomia and Ptolemaic-Seleucid Rivalry?," in Women and Power in Hellenistic Poetry (Hellenistica Groningana), Leuven (Peeters), ed. J. H. Klooster, M. A. Harder, R. F. Regtuit and G. C. Wakker, Leuven, pp. 299–320.
https://brill.com/downloadpdf/title/68345
Evans, Β. 2023. "Callimachus vs. Conon: Competing Agents of Change for the Lock of Berenice," in Agents of Change in the Greco-Roman and Early Modern Periods: Ten Case Studies in Agency in Innovation (Euhormos: Greco-Roman Studies in Anchoring Innovation 4), ed. Silvia Castelli and Ineke Sluiter, pp. 91-110.
ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: 170322
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου