FUNERAL STELE OF ATILION IN META-HELLENISTIC EGYPT

 ΤΑΦΙΚΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΑΤΙΛΙΩΝΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

Ταφική στήλη Ατιλίωνος (Μουσείο Λούβρου, Τμήμα Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων: Ρωμαϊκή Αίγυπτος (30 π.Χ. - 392 μ.Χ.)

Η ταφική στήλη[1] απεικονίζει έναν πατέρα με τα δύο του παιδιά, υιό και κόρη. Τα ονόματα και οι ηλικίες τους μαζύ με μια ενθαρρυντική ευχή (ευψυχείτε) είναι χαραγμένα σε μια στήλη που φαίνεται στα αριστερά. Περιβάλλονται από σκύλο, έναν γρύπα με το πόδι του επί τροχού και τον ιέρακα Ώρο (Horus). Αυτό το μνημείο απεικονίζει τα ταφικά θέματα των αναθηματικών στηλών που βρέθηκαν στο Kon abou Billou, στην νεκρόπολη του Terenouthis (Τερένουθις στο Δυτικό Δέλτα), μιάν ελληνική πόλη που βρισκόταν στο Δέλτα κατά τους Ελληνο - ρωμαϊκούς χρόνους. 

1 Ἀτιλί-

ων (ἐτῶν) μʹ,

Πλουσία

(ἐτῶν) δʹ, Χαι-

5 ρήμων

(ἐτῶν) βʹ, εὐψυ-

χεῖτε.

Η αναθηματική επιγραφή

Ο Ατιλίων και τα παιδιά του

Η ορθογώνια πέτρα έχει σμιλευθεί σε βάθος για να αναδείξει τις ανάγλυφες μορφές. Ο πατέρας ξαπλώνει κατά το ήμισυ σε κλίνη με υψηλή πλάτη, της οποίας φαίνεται μόνον το δεξί ανάγλυφο πόδι. Αυτή η κλίνη καλύπτεται με στρώμα και μαλακό μαξιλάρι. Ο νεκρός είναι ντυμένος με χιτώνα και μανδύα. Το αριστερό του πόδι είναι κρυμμένο κάτω από το υπερυψωμένο δεξί, το οποίο στηρίζει το δεξί χέρι που κρατάει κύπελλο. Κλίνει στο μαξιλάρι, κρατά στο αριστερό του χέρι τον στέφανο της δικαιοσύνης ή δικαιώσεως ο οποίος αποδίδεται στους νεκρούς (Βιβλίο των Νεκρών, κεφ. 19). Το τριγωνικό σχήμα του προσώπου, που διαθέτει έντονα χαρακτηριστικά, φέρει χτένισμα με βοστρύχους. Στα αριστερά του κάθεται ο υιός του σε ένα μαξιλάρι τοποθετημένο επί κυβικού πλίνθου. Φορά ένα χιτώνα, τα πόδια του είναι διπλωμένα όπως εκείνα του πατέρα και τα χέρια υψωμένα στη στάση του λατρευτή. Το στρογγυλό κεφάλι φέρει χτένισμα παρόμοιο με αυτό του πατέρα. 

Η κόρη σε ορθία θέση είναι ενδεδυμένη με χιτώνα και μανδύα, η δε κόμη της διαθέτει βοστρύχους που πέφτουν στους ώμους. Χρησιμοποιώντας ένα κύπελλο, προβαίνει σε σπονδή πάνω από ένα βωμό με κέρατα καθοσιώσεως όπου καίει το θυμιατήριο. Στα δεξιά του, μια στήλη στην οποία είναι γραμμένη στα ελληνικά η επιγραφή: ‘Ο Ατιλίων 40 ετών, η Πλουσία 4 ετών, ο Χαιρήμων 2 ετών, ας έχουν καλό θάρρος (ευψυχείτε)’. Στη στήλη είναι σκαρφαλωμένος ο ιέραξ Ώρος (Horus) φέρων την διπλή κορώνα, στα δεξιά του Ατιλίωνος απεικονίζεται ένας σκύλος και σε εκείνη της Πλουσίας ένας γρύπας με το πόδι του πάνω σε τροχό. 

Ελληνο - αιγυπτιακή σκηνή

Σε αυτό το ανάγλυφο ομαδοποιούνται τα θέματα ή οι μορφές που αποτελούν το εικονογραφικό θεματολόγιο των ταφικών στηλών από την τοποθεσία του Kom abou Billou. Το συμπόσιο της κηδείας, η σπονδή επί του βωμού με τα κέρατα καθοσιώσεως, ο προσευχόμενος και η επιγραφή είναι άπαντα ελληνικής προελεύσεως. Ο ταφικός σκύλος, ο Anubis (ή μήπως ο Κέρβερος)[2] που φρουρεί και προστατεύει τον νεκρό, ο ίέραξ Ώρος, "Βασιλεύς των Ουρανών", επίσης σε ρόλο προστασίας, είναι αιγυπτιακές θεότητες. 

Αλεξανδρινή νεκρόπολη, Kom el-Shoqafa τάφος 2, παράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης, απεικονίζουσα επίσης τον Ερμή, Κέρβερο και Άδη

Νέμεσις

Ξένη σε αυτήν την εικονογραφία, η μορφή του γρύπα έχει (?) προέλευση από την Εγγύς Ανατολή. Αυτό το φανταστικό πλάσμα με το κεφάλι ενός αρπακτικού πτηνού και το σώμα ενός φτερωτού λιονταριού, εμφανίστηκε στην Αίγυπτο περί στο 1900 π.Χ. Είναι ο Petbe, ‘ψυχή του ουρανού’, ‘ο εκδικητής, αυτός που ανταμείβει’. Στους Ελληνο - ρωμαϊκούς χρόνους, απεικονιζόμενος με το πόδι του να στηρίζεται σε έναν τροχό, ο γρύπας ενσαρκώνει την Νέμεση, την ελληνική θεά που προσωποποιεί την μοίρα, την άμεση δικαιοσύνη.[3] Η λατρεία του μαρτυρείται ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια. Παράδειγμα συγκρητισμού λόγω της συμπτώσεως μεταξύ δύο αναλόγων οντοτήτων, μιάς Ελληνικής, της άλλης από την Αίγυπτο. Σε ταφικό πλαίσιο, αυτό το πνεύμα που συμβολίζει ‘Όλη την αήττητη δύναμη’ ασκεί μια προφυλακτική δύναμη προς όφελος του αποθανόντος.

Προσωπογραφία μούμιας νέου με επίχρυσο στέφανο δικαιώσεως[4] (Pushkin Museum, inv. № 5776)

Βουδιστικός τροχός

Ο 'κύκλος της γενέσεως', ο 'της μοίρας τροχός', ο 'κυκλος χρόνοιο' κ.ά. αποτελούν την Ορφική προσέγγιση της κυκλικότητας της ζωής, άποψη που έχουν εκφράσει και άλλοι όπως ο Φωκυλίδης, ο Σιμπλίκιος, βλ. Orpheus fragm. Kern 229 & 230, Phocylydes 27 κ.ά. Ανάλογη αντίληψη προβάλλει και ο Βουδισμός ..

Νόμισμα του Ιουδαίου βασιλέως Αλεξάνδρου Ιαννέως (103-76 π.Χ.) με τον οκτάκτινο τροχό

Ταφική στήλη Στράτωνος υιού του Πρωτομάχου, 2 αι. μ.Χ. Ολβία Ποντική[5]

Statuette of Nemesis in Form of Female Griffin with Wings[6]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Bernard 1992, n° 53, Inv. Ac. 93/75. Funeral Stele of Atilion carrying the garland, with his children (Plousia & Cheremon) from Terenouthis at the Western Delta (Louvre, E 11763)

[2]. Guimier – Sorbets 2018, fig. 8. Σε τοιχογραφία του τάφου 2 της Αλεξανδρινής νεκροπόλεως υπάρχει παράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης, απεικονίζουσα επίσης τον Ερμή, Κέρβερο και Άδη. 

[3]. Burgos 2018, p. 11, fig. 7. Το θέμα του γρύπα με το πόδι παρά ή επί τροχού φαίνεται ότι ανάγεται πίσω σε στατήρα του πέμπτου αι. π.Χ. από την Ιωνική Τέω (SNR 47). Η συσχέτιση μεταξύ του μυθικού πλάσματος και της θεάς Νεμέσεως δεν φαίνεται να έχει σαφές μυθικό υπόβαθρο, αλλά λόγω του ότι ο τροχός απετέλεσε χαρακτηριστικό της θεάς της αγανακτήσεως και της εκδικήσεως ενάντια στις κακές ενέργειες και την ανεπιθύμητη τύχη, αυτό το κοινό χαρακτηριστικό ίσως οδήγησε στην δημιουργία συνδέσεως μεταξύ των δύο.

[4]. Mummy portrait of a young man with gilded 'garland of justification or immortality' Pushkin Museum, inv. № 5776.

[5]. Papanova 2006, p. 140, fig. 59.

[6]. BROOKLYN MUSEUM, ACCESSION NUMBER 53.173, CREDIT LINE Charles Edwin Wilbour Fund

Ταφική στήλη Στράτωνος υιού του Πρωτομάχου, 2 αι. μ.Χ. Ολβία Ποντική[5]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bernard, E. 1992. Inscription grecques d’Egypte et de Nubie au Musée du Louvre, n° 53.
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3336124r/f9.item.texteImage.zoom

https://www.academia.edu/40187977/Macedonian_elements_in_Alexandria

Guimier – Sorbets, A.-M. 2018. “Believing in Afterlife in Hellenistic and Roman Alexandria. A Study of some Funerary Paintings,” in Hellenistic Alexandria. Celebrating 24 Centuries, ed. C. S. Zerefos and M. V. Vardinoyannis, Oxford, pp. 87-94.

Pool Burgos, A. A. 2018. “Mythological Animals in Roman Coinage (English version translated from Spanish),” < https://www.researchgate.net/publication/330667504_Mythological_Animals_in_Roman_Coinage_English_version_translated_from_Spanish> (26 December 2020).

http://bdpu.org:8080/bitstream/123456789/126/1/Papanova%20V.A.%20Urochyshche%20Sto%20mohyl.pdf

Papanova V. A. 2006. Урочище Сто могил —— некрополь Ольвии Понтийской : монография / Urochishche Sto mogil — nekropol’ Ol’vii Pontijskoj : monografija, Kiev [Le lieu-dit Cent tombes – Nécropole d’Olbia du Pont : une monographie]