Ο περίφημος τάπητας του Pazyryk
Έφιππος πολεμιστής της στέπας (επιτοίχιο ύφασμα τάφου 5 του Pazyryk, Altai)[NOTE1]
Η περιοχή της παράλιας Μαύρης Θάλασσας, ιδιαίτερα δε το βόρειο τμήμα της, απετέλεσε ζώνη όπου οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ νομάδων και Ελλήνων υπήρξαν έντονες. Αξιομνημόνευτο και ενδεικτικό τεκμήριο τέτοιων αλληλεπιδράσεων, μάλιστα δε με αναφερόμενη πηγή τους νομάδες και αποδέκτη την Ελληνιστική τέχνη, αποτελεί η – θρυλούμενη – από μέρους των Μακεδόνων της Ελληνιστικής περιόδου υιοθέτηση διακοσμητικών θεμάτων των νομάδων! Πρόκειται για την καινοτομία στολισμού του ανδρώνα – χώρου εστιάσεως – Ελληνιστικών οικιών με μωσαϊκό του οποίου τα πρώτα, τουλάχιστον, θέματα υποστηρίζεται ότι αντλήθηκαν από τάπητες των νομάδων, τα λεγόμενα βαρβάρων υφάσματα, Eur. Ion. 1159,[9_204] ίσως δε για αυτόν τον λόγο οι Ρωμαίοι απεκάλεσαν τα μωσαϊκά με τον όρο opus barbaricum![9_205]
Εικ. 9_27: Τάπητας από τον τύμβο 5 του Pazyryk
Η διάχυση αυτή των διακοσμητικών θεμάτων μέσω των ταπήτων των ποιμενικών πληθυσμών ή με άλλα μέσα άγγιξε ακόμη και την Κίνα, όπου στοιχεία τους υιοθετήθηκαν για την διακόσμηση των αρμάτων του πρώτου Αυτοκράτορα, σε κεραμεικά πλακίδια του συγκροτήματος του τάφου του κ.α.![9_206] Την επαφή, άλλωστε, των ποιμενικών πληθυσμών με τον χώρο που έμελλε να αποτελέσει την Κίνα, ιδιαίτερα δε αυτών του πολιτιστικού κύκλου Pazyryk, επιβεβαιώνει η ανεύρεση στους τύμβους των ορέων Altai χαρακτηριστικών έργων Κινεζικής κατασκευής όπως μεταξωτών υφασμάτων, στιλπνών ξύλινων τεχνουργημάτων (lacquer), ορειχάλκινου καθρέπτη τύπου Τ κ.ά.[9_207]
Ύφασμα από τάφο του Pazyryk εικονίζον γυναίκες με πέπλο και θυμιατήρι (αριστ.), άνάλογο ομοίως από τους Δελφούς φερόμενο ομοίως από πεπλοφόρο (δεξιά)[9_207a]
Επιχειρώντας εν προκειμένω μια πιο αναλυτική, λεπτομερειακή και διεισδυτική θεώρηση θα προβούμε σε περαιτέρω παρατηρήσεις και θα αναφερθούμε στις υπάρχουσες διχογνωμίες επί του θέματος. Ο χώρος εστιάσεως των Μακεδονικών οικιών συνεδέετο με τα συμπόσια και την, μέσω αυτών, προβολή στα μάτια των προσκεκλημένων – συνδαιτημόνων. Τα ίδια τα επιδαπέδια μωσαϊκά έχει υποστηριχθεί ότι ήταν κατασκευασμένα ώστε να παρέχουν μιάν ελκυστική θέα στους συνδαιτημόνες οι οποίοι πλάγιαζαν σε ανάκλιντρα κατά μήκος των τοίχων του δωματίου.[9_208] Τα Μακεδονικά συμπόσια προέκυψαν ως μετεξέλιξη αυτών της κλασικής περιόδου, αμφότερα δε έχουν τις ρίζες τους σε πρακτικές της Εποχής του Χαλκού, όπου ο Salzmann τοποθετεί και το πρώτο δείγμα των υπό συζήτηση βοτσαλωτών μωσαϊκών.[9_209] Από την άποψη αυτή τα Μακεδονικά συμπόσια μικρή σχέση έχουν με παράλληλη πρακτική των νομάδων οι οποίοι βέβαια εστερούντο μόνιμων ενδιαιτημάτων ενώ και η σχετική συμποσιακή δραστηριότητα και κουλτούρα του οίνου υπήρξαν σε αυτούς απούσες .. Η συνήθεια, επί παραδείγματι, των Σκυθών να κατασκευάζουν κύπελλα πόσεως από το κρανίο των ηττημένων εχθρών τους, Hdt. 4.64-65, δεν έχει το ανάλογό του πουθενά στον Ελληνικό κόσμο[9_210] αποτελεί δε χαρακτηριστική απόδειξη του χάους που χώριζε την συμποσιακή πρακτική των νομάδων από αυτήν των Ελλήνων .. Εν πρώτοις λοιπόν το πολιτιστικό αλλά και το αρχιτεκτονικό πλαίσιο του μωσαϊκού του Μακεδονικού ανδρώνα διέφερε από των ταπήτων των νομάδων, οι οποίοι συχνά εχρησιμοποιούντο σε ταφικό πλαίσιο.[9_211]
Από την άλλη η άποψη ότι τα πρώτα ψηφιδωτά μωσαϊκά αντέγραψαν θέματα από τάπητες έχει τους υποστηρικτές αλλά και τους αντιπάλους της,[9_212] ενώ ερευνητές έχουν αναγνωρίσει Ελληνικές επιρροές ακόμη και σε αυτόν τον τάπητα του Pazyryk και σε λοιπά τεκμήρια των εκεί τύμβων! Στον τελευταίο έχουν αποδοθεί ποικίλες προελεύσεις, ενώ και η χρονολόγηση των ομώνυμων τύμβων Σκυθών / Σακών αρχηγών στα όρη Altai (σημερινό Καζακστάν και Μογγολία) είναι αμφιλεγόμενη, τοποθετούμενη ασαφώς μεταξύ πέμπτου και τρίτου αι. π.Χ.[9_213] Αν σημειώσουμε ότι η κατασκευή ψηφιδωτών μωσαϊκών έλαβε χώραν στα τέλη της κλασικής περιόδου κυρίως δε κατά την Ελληνιστική περίοδο,[9_214] τότε ο τάπητας του Pazyryk δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι απετέλεσε πηγή εμπνεύσεως για τους Έλληνες, χωρίς όμως αυτό να μπορεί να αποκλειστεί με βεβαιότητα .. Είναι χαρακτηριστικό εν προκειμένω ότι πρώϊμο ψηφιδωτό μωσαϊκό της Ολύνθου έχει χαρακτηρισθεί από τον ανασκαφέα του ως δείγμα προβαρβαρικόν, opus prae-barbaricum, ενώ από τον ίδιο θεωρήθηκε ως το αρχαιότερο δείγμα αφηρημένης τέχνης, χιλιετίες πρίν τον Kandinsky, άποψη που – όμως – αντιμετωπίσθηκε με συγκατάβαση από τον Ανδρόνικο![9_215] Επιμένοντας λίγο στο σημείο αυτό σημειώνουμε επιγραμματικά ότι στοιχεία ‘αφηρημένης τέχνης’ απαντώνται επίσης στο περιώνυμο μωσαϊκό από το Μέγαρον 2 του Γορδίου, χρνολογούμενο από τον ένατο / όγδοο αι. π.Χ.,[9_216] αλλά και σε αυτό της ασάρωτης οικίας από την Πέργαμο,[9_217] τεκμήρια τα οποία είναι ικανά για την αμφισβήτηση της απόψεως Ανδρόνικου![9_218] Άλλωστε πιθανά στοιχεία ‘αφηρημένης τέχνης’ φαίνεται να παρέχονται και από μωσαϊκά προερχόμενα από την Κόρινθο, το Ηράκλειον Καμπανίας (Herculaneim), το Δίον (Έπαυλη του Διονύσου) κ.α.[9_219] Επανερχόμενοι στο μωσαϊκό της ασάρωτης οικίας σημειώνουμε ότι αποτελεί έργο του ψηφοθέτη Σώσου από την Πέργαμο, σχετίζεται δε με την προκατάληψη ότι τα υπολείμματα τροφής στο πάτωμα προορίζονταν για τους θεούς. Αντίγραφο του παραπάνω έργο του Ηρακλίτου κοσμούσε Ρωμαϊκή οικία της περιόδου Αδριανού, τηρείται δε στο Μουσείο Βατικανού.[9_220]
Άλλο δείγμα από την Πέλλα, νεώτερο αυτό, εκτιμήθηκε ότι ακολουθεί τις συμβάσεις της ερυθρόμορφης αγγειογραφίας,[9_221] παρέχοντάς μας έτσι αποδείξεις για την ύπαρξη συνέχειας με το παρελθόν εκεί όπου μερίδα αρχαιολόγων ανακαλύπτει ρήξεις και αντιγραφές από τους νομάδες! Παραμένοντας στο ίδιο θέμα της ταυτοποιήσεως επιρροών σε τεκμήρια παραστατικής τέχνης σημειώνουμε τοιχογραφία προσομοιάζουσα σε επιτοίχιο κρεμαστό ύφασμα η οποία διακοσμούσε τάφο στο Δίον και έφερε χαρακτηριστική παράσταση λεόντων βαδιζόντων σε πομπή. Για το τελευταίο αυτό στοιχείο έχουν προταθεί αποκλίνουσες ερμηνείες από τους αρχαιολόγους. Έτσι η Judith Lerner του αποδίδει Αχαιμενιδική προέλευση,[9_222] ενώ ο Boardman το έχει συσχετίσει με παράλληλα από τον τύμβο 5 του Pazyryk,[9_223] αν και το θέμα εμφανίζεται επίσης σε χρυσοκέντητο υφαντό από τάφο του Κορωπίου, μάλιστα του πέμπτου αι. π.Χ![9_224]
Από τον ίδιο ως άνω τύμβο 5 προέρχεται ένα διακοσμητικό εξοπλισμού ιπποσκευής (εξοπλισμός σαγματοποιίας) σαφώς εμπνευσμένο από το Ελληνιστικό κήτος.[ΝΟΤΕΖΖ] Κατά τον Minardi αυτό το στοιχείο, καθώς ο τύμβος χρονολογείται περί το 250 π.Χ., δείχνει επίσης την μετάδοση από την Κεντρική Ασία στις στέπες καθώς γνωρίζουμε ότι τέτοιοι Έλληνες δράκοι έφτασαν στην Ασία μαζί με τους Έλληνες.
Εικ. 9_29: Μωσαϊκό από το Μέγαρον 2 του Γορδίου
Αν και ο Rudenko υποστήριξε ότι δεν είχε εντοπίσει ίχνη Ελληνικής επιρροής στους τύμβους του Pazyryk,9_225 πλείστοι άλλοι παλαιότεροι και νεώτεροι ερευνητές διαφωνούν μαζύ του, παρέχοντας πληθώρα τέτοιων συσχετίσεων.9_226 Σύμφωνα με την Kawami οι Ελληνικές επιρροές στους νομάδες του Pazyryk συνήθως επισκιάζονται από την εξωτική φύση των έργων τέχνης. Η ίδια έχει υποστηρίξει την κατασκευή των σχετικών έργων τέχνης από τοπικούς καλλιτέχνες οι οποίοι όμως βασίζονταν στο Ελληνικό εικονιστικό θεματολόγιο,9_227 όμως άλλοι ερευνητές, όπως ο Gaebel, διατείνονται ότι τουλάχιστον τα έργα χρυσοτεχνίας του Pazyryk υπήρξαν Ελληνικά επιτεύγματα!9_228
Scythian Griffin holding a stag head in its beak.
From Pazyryk, Russian Altai mountains, 4th century B.C.
Saint Petersburg, State Hermitage Museum.
Ο αρπακτικός - επιθετικός γρύπας με αγκαθωτή / ιχθυόμορφη χαίτη θεωρείται τυπικώς Ελληνικό θέμα το οποίο μετανάστευσε ανατολικά με την μεσολάβηση και της Ελληνικής και Ελληνίζουσας Μαύρης Θάλασσας, απαντάται δε στους αρχαιότερους τύμβους 1 και 2 του Pazyryk.9_229 Η τετραπλή σπείρα η οποία έχει εντοπισθεί σε Ελληνιστικά υφαντά στην Δύση αλλά και στο λεκανοπέδιο Tarim απαντάται επίσης σε ένα από τα περιθώρια του ονομαστού τάπητα του Pazyryk!9_230 Άλλο χαρακτηριστικό τεχνουργημάτων από το Pazyryk, αλλά και από το Noin Ula, συνιστά η λεγομένη συγκεντρική σχεδίαση η οποία απαντά στα Ελληνιστικά μωσαϊκά από τον δεύτερο αι. π.Χ.9_231
Μέδουσα - Bes από το Pazyryk & το Ιερό του Ώξου
Κόσμημα λαιμού απο τον τύμβο 2 του Pazyryk[NOTE_XX]
Χρυσός γρύπας από κόσμημα κομμώσεως[NOTE_XY]
Η επίδραση των Μακεδονικών μωσαϊκών στην εικονογραφία της Κίνας, ασκηθείσα μέσω των νομάδων ή άμεσα, φαίνεται ότι συνεχίσθηκε επί μακρόν, όπως άλλωστε δείχνουν αισθητικές επιλογές στο ένδυμα του ανδρός από το Yingpan. Πράγματι σε αυτό απαντούν έξι διαφορετικά σύνολα γυμνών μορφών και ζώων (αιγών και βοοειδών), εναλλασσόμενα με ροδιές. Η στάση και η συγκρότηση εν γένει αυτών των γυμνών ερώτων έχει κριθεί ως σαφώς δυτικού ύφους. Κάθε ένα από τα έξι σύνολα αποτελείται από ζεύγος αντωπών ανθρώπινων μορφών σε συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες στάσεις, φερουσών δόρυ ή ξίφος, με τις χλαμύδες να ανεμίζουν αναρτημένες από τους ώμους τους. Η στάση και η σύνθεση των μορφών εκτιμάται ως παρόμοια με αυτήν σε μωσαϊκό από την Οικία της αγαθής τύχης στην Όλυνθο καθώς και την Έπαυλη της απαγωγής της Ωραίας Ελένης και τον Οίκο του Διονύσου στην Πέλλα.[9_232]
Θέματα ανθέων πάσης φύσεως προερχόμενα από το Ελληνικό κλασικό θεματολόγιο απαντούν επίσης στο Pazyryk.9_233 Η συνεχόμενη σπείρα εμφανίζεται στον δεύτερο τύμβο, όμως τα Ελληνικά υποδείγματά της εντοπίζονται μεταξύ άλλων σε Κορινθιακά ανάγλυφα αγγεία9_234 αλλά και σε Κερκυραϊκό σήμα,9_235 αμφότερα του εβδόμου / έκτου αι. π.Χ.
Σε δερμάτινο διακοσμητικό ιπποσκευής του Pazyryk 1 το κέντρο ανθεμίου κατέχει κεφαλή Μέδουσας,9_236 στοιχείο το οποίο συναντάται σε διάφορες θέσεις της νότιας Ρωσίας, όπως για παράδειγμα σε μεσόμφαλη φιάλη από το Kul Oba της Κριμαίας.9_237 Η κεφαλή στην φιάλη του Kul Oba έχει από μερίδα ερευνητών αποδοθεί στον θεό Bes, του οποίου η απεικόνιση ομοιάζει με της Μέδουσας, το θέμα δε παρέχει αφορμή για έναν σύντομο εμβόλιμο σχολιασμό των διαχρονικών και διαπεριφερειακών συσχετίσεων όπως αυτές εκδηλώνονται στις θρησκευτικές ιδέες και την τέχνη. Σημειώνεται εν προκειμένω ότι έχει εντοπισθεί ομοιότητα ως προς τα χαρακτηριστικά αλλά και την εικόνα τους μεταξύ του Αιγυπτιακού θεού Bes,9_238 της Χεττιτικής – Αιγαιακής θεάς Kubaba – Κυβήβης9_239 και της Μέδουσας.9_240 Η τελευταία, ανήκουσα στον Διονυσιακό κύκλο, εγνώρισε συν τω χρόνω μετασχηματισμούς και διαφοροποιήσεις, με την εκδοχή της ως επικίνδυνης καλλονής να αποτελεί θέμα πρόσφατης σχετικής εκθέσεως στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης,9_241 κατ’ αναλογίαν με την Kubaba – Κυβήβη της Εποχής του Χαλκού η οποία εν συνεχεία μετασχηματίσθηκε στην ευρέως δημοφιλή Κυβέλη. Αξίζει, επιπρόσθετα, να σημειωθεί ότι η τρομερή Μέδουσα έχει κατά περίπτωση συσχετισθεί με το θέμα των αποκομμένων κεφαλών, αφού και η ίδια έτσι θανατώθηκε από τον Περσέα, Ov. Met. 4.735-752! Σημειώνεται ότι το έθιμο αποκοπής των κεφαλών των εχθρών απετέλεσε χαρακτηριστικό των Σκυθών αλλά και άλλων φύλων, το δε σχετικό εικονογραφικό θέμα στην τέχνη έχει αποδοθεί με τον όρο têtes coupées. Η εμφάνιση κεφαλών επί ρυτών και άλλων τεχνουργημάτων σε θέση ελαφρώς συνεστραμμένη εν σχέσει με την κατά πρόσωπο έχει επίσης συσχετισθεί κατά περίπτωση με την Διονυσιακή σφαίρα,9_242 παρέχοντας ακόμη μία συσχέτιση με τον πολυσήμαντο θεό. Από την άλλη η λατρεία του Bes φαίνεται ότι είχε αφομοιωθεί και από τους Έλληνες της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου, αφού ο επιγραμματοποιός Ηδύλος εμφανίζεται στο επίγραμμά του GP 4 να εγκωμιάζει κολοσσιαίο ρυτό - κρήνη οίνου στο σχήμα του θεού Bes, χρησιμοποιούμενο σε τελετουργίες προς τιμήν της Αρσινόης – Αφροδίτης στην πόλη Κάνωπο του Δέλτα του Νείλου πλησίον της Αλεξανδρείας.9_243
Σε άλλο διακοσμητικό, αυτήν την φορά από τσόχα, υιοθετείται το άνθος λωτού εγγεγραμμένο στους σπειροειδείς βλαστούς του (βλαστόσπειρες),9_244 ενώ δεν λείπει και άνθινος σταυρός επίσης Ελληνικής επιρροής.9_245
Εικ. 9_31: Ο άνδρας του Yingpan (δεξιά: λεπτομέρεια)
Το κέντρο του εδώ σχολιαζόμενου τάπητα του Pazyryk καταλαμβάνουν είκοσι τέσσερεις σταυροειδείς συνθέσεις, κάθε μία των οποίων αποτελείται από τέσσερα τυποποιημένα ανθίδια λωτού. Το διακοσμητικό θέμα με την σταυροειδή διάταξη έχει παραβληθεί προς αντίστοιχο Ασσυριακό του εβδόμου αι. π.Χ.,9_246 όμως ανάλογο θέμα συναντάται και στο Γόρδιον9_247 του έκτου αι. π.Χ.
Εικ. 9_32: Σταυροειδές διακοσμητικό από το Νέο – Ασσυριακό ανάκτορο
Τρία διακεκριμένα φυτικά διακοσμητικά θέματα κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο Κινεζικό καλλιτεχνικό θεματολόγιο και θα μας απασχολήσουν εδώ, μιάς και σχετίζονται με το Pazyryk και τους νομάδες, αφ’ ενός, καθώς και με την Ανατολική Μεσόγειο, αφ’ ετέρου. Πρόκειται γιά το άνθος του λωτού, το συμβατικό άνθος που είναι γνωστό ως ανθέμιο (palmette) και τους μίσχους ελικοειδούς σχήματος (βλαστόσπειρες). Σύμφωνα με μερίδα μελετητών αυτά τα στοιχεία αναπτύχθηκαν στην Αίγυπτο αν και τους αναγνωρίζεται και Αιγαιακή επιρροή,9_248 άλλοι όμως αποδίδουν την έμπνευση τους στο Αιγαίο,9_249 όπου εντοπίζεται μακρά και πλήρης συμβολικού περιεχομένου παράδοση υιοθετήσεως φυτικών θεμάτων.9_250 Πράγματι σύμφωνα με τον Cameron στην τοιχογραφία πομπής που πλαισιώνει το μνημειώδες κλιμακοστάσιο της Κνωσσού μία από τις μορφές μεταφέρει άνθη λωτού, ενώ διάσημες είναι και οι τοιχογραφίες με στεφάνους ανθέων σε τοιχογραφίες οικίας της Κνωσσού της ΥΜ Ι. Άλλωστε οι Μινωίτες φαίνεται ότι είχαν γνώση του άνθους του λωτού (Nymphaea caerulea)9_251 ενώ εξέχουσα υπήρξε η θέση του πλήρους συμβολισμών κρίνου στην Αιγαιακή εικονογραφία.9_252 Σε κάθε περίπτωση αυτά τα διακοσμητικά θέματα γνώρισαν γρήγορα ευρύτατη διάδοση,9_253 η απόδοση δε της αρχικής εμπνεύσεως στην μία ή την άλλη πηγή μοιάζει μερικές φορές να απηχεί περισσότερο την προδιάθεση των ερευνητών, παρά την σύνθετη και ασαφή αντικειμενική πραγματικότητα. Σε τοιχογραφίες από το ανάκτορο του Tukuti-Ninurta (1243-1207 π.Χ., βόρειο Ιράκ), πάνω από τα δέντρα και τις αντωπές αίγες παριστάνονται άνθη λωτού σε εμπρόσθια όψη εναλλασσόμενα με ρόδακες. Σύμφωνα με την Rawson αμφότερα τα διακοσμητικά διαθέτουν προϊστορία τόσον στην Αίγυπτο όσον και στην Κρήτη και θα μπορούσαν να αποτελούν δάνειο από αμφότερες. Πάντως ομοφωνία υπάρχει για το ότι αυτά εισήχθησαν στην Κίνα από το εξωτερικό, όμως η αποδοχή τους εκεί συνοδεύτηκε από τροποποιήσεις και προσαρμογές στο αναπτυσσόμενο Κινεζικό ύφος.9_254
Τεκμήρια αποδεικτικά αλληλεπιδράσεων μεταξύ νομάδων (του κύκλου Pazyryk στην συγκεκριμένη περίπτωση), Κίνας και Ελλάδος αποδεικνύουν επιπρόσθετα την διάχυση και κυκλοφορία ζωϊκών διακοσμητικών θεμάτων. Από τον τρίτο τύμβο του Ak-Alakha προέρχεται διακοσμητικό από τσόχα με παράσταση γρύπα διαθέτοντος κεφαλή λέοντος, μυθικού θηρίου που παραπέμπει σε Αχαιμενιδικό υπόδειγμα.9_255 Το ίδιο βασικό θέμα απαντά σε ζεύγος λίθινων κερασφόρων λεόντων από το Luoyang, της περιόδου των Ανατολικών Han, όμως σε αυτό αναγνωρίζεται Ελληνιστική ή Βακτριανή επιρροή.9_256 Σε δερματοστιξία επί της σορού ταφείσας στον τύμβο Pazyryk 5 απεικονίζονται δύο τίγρεις και λεοπάρδαλη να επιτίθενται σε ελάφι και άλκη, η δε υιοθετούμενη εκεί καλλιτεχνική προσέγγιση εκτιμήθηκε ότι παραπέμπει σε Αχαιμενιδικά παράλληλα,9_257 ομοιάζουσα επίσης με τεκμήριο από την θέση Aluchaideng της ΒΔ Κίνας9_258 αλλά και με τεχνούργημα από τον θησαυρό των Σιφνίων στους Δελφούς! Ομοίως στο σώμα σορού από τον τύμβο Pazyryk 2 έχει εντοπισθεί δερματοστιξία με παράσταση μειξογενούς θηρίου που συνδέεται με το θεματολόγιο των νομάδων, με το τελευταίο να αποδίδεται στην Ινδοευρωπαϊκή κληρονομιά τους.9_259 Τα μειξογενή ή μυθικά, συνήθως δε οπληφόρα, πλάσματα απαντούν επίσης στην Ελληνική εικονογραφία,9_260 αλλά και ευρύτερα στην Ανατολική Μεσόγειο, βρήκαν δε τον δρόμο τους και στον κινεζικό χώρο.9_261 Στον τελευταίο συχνά συνδυάστηκαν με το ιδιόρρυθμο θέμα του νέφους,9_262 σε υφάσματα και άλλα τεχνουργήματα.
Εικ. 9_33: Μια τρισδιάστατη ανασύνθεση τμήματος δερματοστιξίας στο σώμα της σορού από τον δεύτερο τύμβο του Pazyryk
Αναφοράς αξίζει, τέλος, και άλλο τεκμήριο συσχετίσεως του Pazyryk, και μάλιστα του τύμβου 5, με την Ελλάδα. Σε επιτοίχιο ύφασμα από ερέα (τσόχα) του προαναφερθέντος τύμβου παρίσταται καθιστή γυναικεία θεότης με το δεξί χέρι στην κεφαλή και το αριστερό να κρατά ανθισμένο κλάδο, την οποία πλησιάζει αγένειος και μυστακοφόρος έφιππος άνδρας.9_263 Η σκηνή συνιστά παράσταση της συζεύξεως – συνενώσεως (κοινωνίας) μεταξύ της καθιστής υπερέχουσας θεάς της βλαστήσεως – γονιμότητος και νέου παρέδρου, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία για το ανάλογο Μινωικό θέμα.9_264 Η εικονογραφία παραπέμπει σε θρησκευτικά σχήματα με ευρεία διάδοση στην Ανατολική Μεσόγειο, διαθέτει δε και σαφείς ιρανικές επιδράσεις. Σύμφωνα με την προσέγγιστη της Ustinova η γυναικεία θεότης είναι η Αργίμπασα – Αφροδίτη Ουρανία ή Αφροδίτη Απατουριάς του Βασιλείου του Βοσπόρου.9_265
Εικ. 9_34: Νεκρικά προσωπεία από γύψο σε Σαρματική ταφή θήλεος και άρρενος στο Oglatkhty (Ρωσσία)
Εν κατακλείδι τα υπάρχοντα τεκμήρια βεβαιώνουν, πέραν πάσης επιφυλάξεως, την ζωντανή και γόνιμη αλληλεπίδραση μεταξύ του Ελληνικού πολιτισμού, των νομάδων του κύκλου Pazyryk και του Κινεζικού χώρου, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ευρύτατη κυκλοφορία διακοσμητικών θεμάτων, τεχνικών αλλά και ιδεών.
Από τον τάπητα του Pazyryk[100]
A 2,500-year-old mummy of a man, also known as the Horseman, with an elaborate tattoo of an elk covering his right shoulder. He was discovered in 1995 in a Pazyryk burial mound in Siberia’s Altai Mountains, Russia[1005]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
NOTE1. Ο έφιππος παρομοιάζεται με ανάλογη μορφή από τον λέβητα Gunderstrup (Farkas 1973, p. 85, figs. 10-11). Σημειώνεται ότι ο έφιππος κατευθύνεται πρός την καθήμενη θεότητα Αργίμπασα ή Αφροδίτη Ουρανία ή Αφροδίτη Απατουριάς του Βασιλείου του Βοσπόρου!
9_204. Wong 2016; Andronicos 1964, p. 288.
9_205. Wong 2017; Azarpay 1959. Ο Jobst ονομάζει τον συγκεκριμένο τύπο μωσαϊκού Ελληνικό opus barbaricum (Jobst 2017, p. 213).
9_206. Wong 2017; Azarpay 1959.
9_207. Bunker 1991.
9_207a. Rawson, J. 2006, p. 80, fig. 9. Το θυμιατήριο ανήκει σε μια παράδοση εκτεινόμενη από το Ιράν ως την Αίγυπτο και πιο δυτικά ως την Ελλάδα, την Ετρουρία και την Ρώμη, ανατολικά ως τους Σκύθες, καθώς και σε τμήματα στα βορειοδυτικά της Ινδικής υποηπείρου.
100. https://www.facebook.com/photo/?fbid=10225809397085149&set=a.10205609422498409&__cft__[0]=AZWe5MULY1ekgb_mf6vcviokol0E9B9Opcqc6QeRNEsHJhoBDojxg3sHRVJ5UPzDfsd48Zcta04cgjbG1nk66smYHHFHwqetz9-CgEWqb27uMVubYLYuLR3q8HxLDFAhB29-OJajJnYINgosD7djzXkSV1VJy1z37_STrcaWscuLaQ&__tn__=%2CO*F
9_208. Westgate 2002, p. 222.
9_209. Πρόκειται για επιδαπέδιο μωσαϊκό ανακαλυφθέν στην Τίρυνθα του δεκάτου τετάρτου αι. π.Χ. (Salzmann 1982, cat. No. 129).
9_210. Δεν κρίνεται σκόπιμο να επιχειρηματολογήσουμε κατά της απόψεως της Hobden ότι αυτή η πρακτική συνιστά εκδοχή αναλόγου επιθυμίας του Αχιλλέως σε βάρος του Έκτορος, Il. 22.346-7 (Hobden 2013, p. 86).
9_211. Schurmann 1982, p. 19.
9_212. Welch 1992, pp. 39-40, nn. 18, 19, 21. Μεταξύ των διαφωνούντων για την συσχέτιση ταπήτων και μωσαϊκών περιλαμβάνεται ο Salzmann (Salzmann 1982).
9_213. Ο Schurmann χρονολογεί τον τάπητα στον πέμπτο αι. π.Χ. (Schurmann 1982, p. 25), ενώ η Kawami χρονολογεί τους αρχαιότερους τύμβους 1 και 2 στον τέταρτο αι. το ενωρίτερο (Kawami 1991, p. 18). Ο Azarpay χρονολογεί ομοίως τούς τύμβους 1 και 2 μετά τις αρχές του τετάρτου αι. (Azarpay 1959, p. 339), ενώ o Jones τον τοποθετεί μεταξύ πέμπτου και τρίτου αι. (Jones 2009, p. 26). Χρονολογήσεις εντός του τρίτου αι. π.Χ. δίδονται στο σχετικό έργο της Unesco για τους τάφους των Altai (Francfort 2011a, p. 37).
9_214. Επί παραδείγματι μωσαϊκά έχουν ευρεθεί στην Όλυνθο, Πέλλα, Δίον, Πέργαμο, Δήλο, Πομπηία, Όλβία κ.α.
9_215. Andronicos 1964, p. 291.
9_216. Rose 2017; Darbyshire and Pezzati 2013.
9_217. Lavin 2005.
9_218. Lavin 1990, pp. 18-19; Lavin 2005.
9_219. Miller 1972, p. 352. Για το μωσαϊκό από την Έπαυλη του Διονύσου βλ. < http://romeartlover.tripod.com/Olimpo2.html#mosaic>
9_220. Μουσείο Βατικανού (αρ. 10132): <http://www.museivaticani.va/content/museivaticani/en/collezioni/musei/museo-gregoriano-profano/Mosaico-dell-asarotos-oikos.html>.
9_221. Andronicos 1964, pp. 289, 295.
9_222. Lerner 1991, pp. 11-12, n. 40.
9_223. Boardman 1970, p. 143, figs. 1, 2, 3; Andrianou 2012, p. 49.
9_224. Andrianou 2012, p. 49; Gleba 2008, p. 65. Τα τεκμήρια φυλάσσονται στο Μουσείο Victoria and Albert Museum στο Λονδίνο (αρ. T.220 to B-1953, βλ. <http://collections.vam.ac.uk/item/O166553/set-of-fragments-unknown/>).
[ΝΟΤΕΖΖ]. Μinardi 2020, p. 18.
9_225. Rudenko 1970, p. xxviii.
9_226. Francfort 2011a, p. 37.
9_227. Christopoulos 2015, p. 4.
9_228. Gaebel 2004, p. 52.
9_229. Kawami 1991, p. 17, nn. 9, 10; Azarpay 1959, p. 339; Lymer 2018, fig. 4.
9_230. Jones 2009, p. 26; Pfrommer 1993, p. 60, n. 704.
9_231. Lavin 163, p. 200.
[NOTE_XX]. Rudenko 1970, pp. 107-108, fig. 50.
[NOTE_XY]. BM 1897,1231.23 (Oxus hoard).
9_232. Jones 2009, pp. 28-29, fig. 13; Dubbini 2014, p. 17; Jian Liu et al. 2011, p. 1763. Από την Έπαυλη της απαγωγής της Ωραίας Ελένης προέρχεται το μωσαϊκό του κυνηγίου της ελάφου ενώ από τον Οίκο του Διονύσου αυτό του λέοντος, βλ. <File:8. The Stag Hunt mosaic from Pella.jpg > & <https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/8._The_Stag_Hunt_mosaic_from_Pella.jpg
Dosya:Lion hunt mosaic from Pella.jpg https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Lion_hunt_mosaic_from_Pella.jpg>.
9_233. Azarpay 1959, p. 339; Zhang He 2019, p. 55.
9_234. Azarpay 1959, p. 323; Weinberg 1954.
9_235. Azarpay 1959, p. 323, fig. 9; Weinberg 1954, p. 113, n. 86.
9_236. Azarpay 1959, p. 323, fig. 5; Grousset [1970] 2002, pp. 18-19.
9_237. Azarpay 1959, pp. 314, 323, 328. Η μεσόμφαλος φιάλη από το Kul Oba ευρίσκεται στο Μουσείο Ερμιτάζ, βλ. <https://www.theacropolismuseum.gr/en/content/scythian-heralds-hermitage-acropolis-museum>.
9_238. Κονιδάρης 2016, σελ. 123, σημ. 441. Ο Bes παραλληλίζεται με τον Ήφαιστο.
9_239. Κονιδάρης 2016, σελ. 35-36.
9_240. Leeming 2013, p. 26.
9_241. Βλ. <https://www.metmuseum.org/exhibitions/listings/2018/dangerous-beauty>.
9_242. Manassero 2008, pp. 91-94.
9_243. Κονιδάρης 2021b. Στην Βάριζα οικοδομήθηκε οχυρωμένος Ελληνιστικός οικισμός ο οποίος άφησε έντονα τα ίχνη του σε ανασκαφικά ευρήματα όπως: κεραμεικά (όπως ιχθυοπινάκια, λάσανα και κρατήρες), Ινδο – Ελληνικά νομίσματα, ειδώλια. Στην πλησίον κείμενη Βουδιστική στούπα Amluk Dara έντονα είναι τα ίχνη Ελληνικής επιρροής, όπως τα αγάλματα του Ηρακλέους και Αφροδίτης τα οποία φυλάσσουν την είσοδο!
9_244. Olivieri and Filigenzi 2018, p. 77, fig. 8; Filigenzi 2019, p. 76, fig. 3.15; Di Castro 2015.
9_245. Kuttner 2005, p. 148, n. 26. Παράβαλε Ελληνιστικό γλυπτό του Bes φυλασσόμενο στο Museu Egipci (Barcelona), < https://www.livius.org/pictures/a/egypt/hellenistic-statuette-of-bes/>, καθώς και αγγείο στο σχήμα του Bes, φυλασσόμενο στο Allard Piersonmuseum, < https://www.livius.org/pictures/egypt/mit-rahina-memphis/memphis-bottle-in-the-shape-of-bes/>.
9_246. Azarpay 1959, p. 324, fig. 15.
9_247. Pfrommer 1993, p. 60, fig. 45: c, n. 709.
9_248. Ανάγλυφη παράσταση από γύψο δίδουσα την εντύπωση τάπητα διαθέτει σταυροειδή διάταξη από κώνους πεύκου εναλλασσόμενους με άνθη λωτού, προέρχεται δε από το βόρειο Νέο – Ασσυριακό ανάκτορο του 645 π.Χ. Το τεκμήριο τηρείται στο Βρετανικό Μουσείο (BM 1856,0909.57), βλ. <https://www.bmimages.com/preview.asp?image=00354568001>.
9_249. Το τεκμήριο ανήκει στο Μουσείο Penn (Rose).
9_250. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το λεγόμενο Νειλοτικό τοπίο, το οποίο αποδίδεται στην Αίγυπτο (Marinatos 1993, p. 278, n. 29), όμως επ’ αυτού υπάρχει ισχυρή αντίκρουση. Για σχολιασμό των προκαταλήψεων των σχετικών με τον όρο Νειλοτικός βλ. Vlachopoulos and Zorzos και Κονιδάρη (Vlachopoulos and Zorzos 2014, p. 183; Κονιδάρης 2019a, σελ. 182).
9_264. Για την Αιγαιακή προέλευση της σπείρας βλ. Kantor και Κονιδάρη (Kantor 1947, p. 21; Κονιδάρης 2016, σελ. 66, 112, σημ. 312). Για παράδειγμα χρήσεως φυτικού διακόσμου με κρόκους, ανθίδια και κρίνους σε τεκμήριο από την Κνωσό της ΜΜ IIIb βλ. Evans (Evans 1921, p. 500, fig. 358). Για παραδείγματα χρήσεως σπειρών από την Αίγυπτο και την Κρήτη της ΥΜ περιόδου, βλ. Rawson (Rawson 1984, p. 205, fig. 181). Περισσότερα για τον συμβολισμό του κρίνου στον Ruck (Ruck 2019).
9_265. Warren 1985, p. 206.
9_266. Tully and Crooks 2015, p. 153.
9_267. Day 2011.
9_268. Rawson 1984, p. 210, fig. 186.
9_269. Rawson 1984, p. 159.
9_270. Zhang Wen 2013, p. 106, figs. 13, 14.
9_271. Zhang Wen 2013, p. 106, fig. 15.
9_272. Francfort 2011a, p. 39. Παράβαλε το ανάγλυφο το οποίο κοσμούσε την αίθουσα ακροάσεων (Apadana ήτοι Υπόστυλος) της Περσεπόλεως, Livius s.v. Persepolis, Apadana, North Stairs, Central Relief.
9_273. Francfort 2011a, p. 39. Μεταλλικά ελάσματα με ζωικά ή ανθρωπομορφικά σχέδια καθώς και με γεωμετρικά σχήματα διακοσμούσαν ζώνες νομάδων όπως οι Xiongnu (Hun) και Xianbei (Sienpi) στην Βόρεια Κίνα κατά την περίοδο των δυναστειών Qin και Han. Βλ. επίσης την σημ. 9_70.
9_274. Bunker 1992, p. 101.
9_275. Bunker 1992, p. 102. Επί παραδείγματι σε σκύφο που εκτίθεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών Βοστώνης (MFA 20.18) απεικονίζεται νάνος με πενιχρά άκρα να γονατίζει ενώπιον πομπής (χορού) ανδρών οι οποίοι ιππεύουν στρουθοκαμήλους.
9_276. Bunker 1992, p. 111.
9_277. Zhang Wen et al. 2013, p. 100.
9_278. Αγένειος εμφανίζεται ο νέος Διόνυσος, ενώ τα καλώς ξυρισμένα πρόσωπα απετέλεσαν πρότυπο κατά την Ελληνιστική περίοδο (Trofimova 2010, p. 23).
9_279. Evans 1930, pp. 466-467, fig. 326; Κονιδάρης 2019a, σελ. 92, 104, σημ. 318, 368.
9_280. Ustinova 1998, p. 29. Για αναφορές στην Αφροδεείτη Ουρανίη Απατούρου μεδεούση ή στην Αφροδίτη Απάτουρο βλ. τις επιγραφές του Βοσπόρου: CIRB 1041 και 1045.
[1000]. Adams 2017. State Hermitage Museum, St Petersburg.
[1005]. https://static.gurlic.com/post-image/17315279771314249156639568764292.webp
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Rawson, J. 2006. “The Chinese Hill Censer, boshan lu : A Note on Origins, Influences and Meanings,” Arts Asiatiques 61, pp. 75-86.
https://crossasia-journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/ao/article/view/10616/10450
Lymer, K. 2018. "Griffins, Myths and Religion — a review of the archaeological evidence from ancient Greece and the early nomads of Central Asia," Art of the Orient 7, 9-25.
https://issuu.com/alf219/docs/the_metropolitan_museum_journal_v.0/77
Farkas, A. 1973. "Sarmatian Roundels ," The Metropolitan Museum Journal 8, pp. 77-89.
https://edspace.american.edu/silkroadjournal/wp-content/uploads/sites/984/2020/03/SR-v17-2019-low-res.pdf?fbclid=IwAR3m5oJzLbcS_250x1bVaMoys_nEbSofr-kK0PLXPPjI9y6S77jVpaX2vn8
Zhang He. 2019. "Knotted Carpets from the Taklamakan: A Medium ofIdeological and Aesthetic Exchange on the Silk Road, 700 BCE-700 CE," The Silk Road 17, pp. 36-64.
http://tiac.qau.edu.pk/journal-of-asian-civilizations-vol-43-no-2-december-2020/
Μinardι, Μ. 2020. "Achaemenid Echoes in the Wall Paintings of Akchakhan-Kala, Chorasmia,and their Broader Significance for Central Asia," Journal of Asian Civilizations 43 (2), pp. 1-42.
https://www.academia.edu/74028181/Notes_on_the_Elaboration_and_Transmission_of_Iconographic_Elements_in_Central_Asia_and_India_before_the_Kushans_Zoroastrian_Bird_Priests_Kinnaras_and_Sirens
Minardi, M. 2021. "Notes on the Elaboration and Transmission of Iconographic Elements in Central Asia and India before the Kushans: Zoroastrian 'Bird-Priests,' kinnaras and Sirens," East and West 2 (61), pp. 81-114.
p. 101: We may consider the hypothesis that the design, the concept behind the representation of the Zoroastrian “bird-priest” as a cock with a human head and arms wearing the padām and holding the barsom—i.e. the visual epiphany of the Sraošāvarǝz—may have been created in Chorasmia.
Rudenko, S. I. 1970. Frozen Tombs of Siberia: The Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, Univ. of California Press.
https://www.gettyimages.ae/photos/pazyryk
http://www.jstor.org/stable/498038
Golomshtok, E. A. and M. P. Griaznov. 1933. "The Pazirik Burial of Altai," AJA 37 (1), pp. 30-45.
ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: 050124
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου