CONZAGA CAMEO WITH PTOLEMY ΙΙ PHILADELPUS AND ARSINOI ΙΙ

 ΔΙΠΛΟ ΥΑΛΙΝΟ ΕΓΧΑΡΑΚΤΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ (CAMEO) ΜΕ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΙΙ ΦΙΛΑΔΕΛΦΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΣΙΝΟΗΣ ΙΙ

Έργο από την Αλεξάνδρεια, 3ος αι. π.Χ., σαρδόνυξ τριών στρώσεων, 15.7 x 11.8 cm ©State Hermitage Museum, St Petersburg)

Το περίφημο Gonzaga Cameo εκτέθηκε πρίν λίγα χρόνια σε σχετική έκθεση στο Άμστερνταμ πρός τιμήν του 'αθανάτου Μ. Αλεξάνδρου'. Η εμπειρογνώμων Arsentyeva περιγράφει με τον ακόλουθο τρόπο το αριστούργημα:[NOTE0] 

Ένας ανώνυμος χαράκτης απεικόνισε το θεοποιημένο βασιλικό ζεύγος κατά την στιγμή του "ιερού γάμου" τους - η βασίλισσα ενδύεται γαμήλιο πέπλο και φέρει στέφανο δάφνης, ενώ παρόμοιος διακοσμεί το κράνος του βασιλέως, μαζύ με έναν αστέρα και φτερωτό δράκο.

Η αιγίδα του Διός, στολισμένη με τις κεφαλές της Μέδουσας και του Φόβου, διακρίνεται στους ώμους του βασιλέως, πάνω από την πανοπλία που φέρει ως στρατιωτικός ηγέτης. Ο καλλιτέχνης τόνισε έτσι την ιδανική εικόνα του θεοποιημένου βασιλέα - ήρωα, η οποία εγκαθιδρύθηκε υπό την επιρροή της προσωπικότητας του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Η εγχάρακτη ύαλος (cameo) αποτελεί ένα λαμπρό και συνάμα εντυπωσιακό παράδειγμα χειρισμού του δυναμικού θέματος στην Ελληνιστική Γλυπτική, στην οποία πολύτιμοι λίθοι τόσο μεγάλων διαστάσεων είναι σπάνιοι. Ο φημισμένος Φλαμανδός καλλιτέχνης Peter Paul Rubens χαρακτήρισε το έργο ως το καλλίτερο από όλους τους αντίστοιχους Ευρωπαϊκούς πολύτιμους λίθους. Πράγματι, οι χαρακτήρες είναι σκαλισμένοι με δεξιοτεχνία στα τρία στρώματα της πέτρας: τα πρόσωπά τους κόβονται από το κεντρικό λευκό στρώμα, το κράνος, τα μαλλιά και οι αιγίδες από το ανώτερο καφέ στρώμα. Η ανισότητα, η θέση και το χρώμα των στρωμάτων της πέτρας που αποκαλύφθηκαν από τον χαράκτη κατά τη διάρκεια της εργασίας του τού επέτρεψαν να αποφύγει την μονοτονία στην απόδοση των προσώπων και της πανοπλίας. Η ικανότητά του έγκειται στην αποκάλυψη της ποικιλίας του στιλβωτικού και του πλούτου των διαβαθμίσεων του αναγλύφου, δίδοντας έμφαση στην τρισδιάστατη φύση της απεικονίσεως η οποία της αποδίδει μια ζωγραφική ποιότητα. Το ζωντανό, ενεργητικό και ανδρικό προφίλ του βασιλέως έρχεται σε αντίθεση με τα ήρεμα, απαλότερα χαρακτηριστικά του γυναικείου προσώπου.

Το τεχνούργημα απετέλεσε κέντρο της προσοχής των μελετητών επί αιώνες. Διαφορετικές ερμηνείες των χαρακτήρων που απεικονίζονται έχουν προταθεί, μεταξύ αυτών δε αναφέρονται: ο Αύγουστος και η Λιβία, ο Γερμανικός και η Αγριππίνα, ώς τον Μέγα Αλέξανδρο και την μητέρα του Ολυμπία. Πάντως σήμερα οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι πρόκειται γιά το βασιλικό ζεύγος του Πτολεμαίου ΙΙ και της Αρσινόης ΙΙ.[NOTE1]

Δεν πρέπει να γίνεται μνεία μόνο των μοναδικών διαστάσεων και των καλλιτεχνικών ιδιοτήτων του έργου αλλά και της ιστορίας του, δεδομένου ότι έχει περάσει από τα χέρια πολλών διασήμων συλλεκτών αλλά και Ευρωπαίων ηγετών. Το Gonzaga Cameo ονομάστηκε έτσι από τους πρώτους γνωστούς ιδιοκτήτες του, τους άρχοντες της Μάντοβα. Η πρώτη γραπτή αναφορά για το στολίδι μπορεί να είναι αυτή από την απογραφή του 1542 της συλλογής της Isabella d'Este, συζύγου του Δούκα της Gonzaga. Τον 17ο αιώνα το cameo υπήρξε μέρος της συλλογής της Βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας, θαυμάστριας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία αναγνώρισε στο έργο τον διάσημο στρατιωτικό ηγέτη και την μητέρα του Ολυμπία. Μετά το θάνατο της Χριστίνας το έργο πέρασε στα χέρια πολλών διακεκριμένων ιδιοκτητών, διανύοντας αρκετό χρόνο στην συλλογή των Odescalchi στην Ρώμη και στο Βατικανό.

Τον 19ο αιώνα δεν ήταν μακριά από το Παρίσι, στον πύργο του Malmaison, κατοικία της αυτοκράτειρας Josephine, πρώην συζύγου του Ναπολέοντα. Μετά την κατάληψη του Παρισιού το 1814 παρουσίασε το στολίδι στον Αλέξανδρο Α', ο οποίος ήταν συχνός επισκέπτης του Malmaison. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους, το cameo απέκτησε ένα μόνιμο σπίτι στην Αγία Πετρούπολη.

Στήλη που απεικονίζει τη θεοποιημένη Αρσινόη ΙΙ να δέχεται προσφορές από τον Πτολεμαίο Β'[NOTE2]

Το εγχάρακτο υάλινο αριστούργημα πέραν της ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας του, διαθέτει χαρακτηριστικά που παραπέμπουν σε ενδιαφέροντες συμβολισμούς. Ο ιερός γάμος που αποδίδεται με την ιδιαίτερη μικρογλυπτική προσέγγιση συνιστά πανάρχαιο θεσμό ο οποίος συναντάται στην ευρύτερη Ανατολική Μεσόγειο, και όχι μόνον εκεί. Ο θεσμός υπογραμμίζει την θεία νομιμοποίηση του βασιλέως, κατάσταση η οποία αποδίδεται - εικυρώνεται από την Πότνια ή Δέσποινα, η οποία έτσι λειτουργεί ως απόγονος της παλαιότερα κυριαρχούσας Μητέρας Θεάς. Η απονομή της θείας νομιμοποιήσεως μέσω του ιερού γάμου υπήρξε πρακτική γνωστή ακόμη και στην Μυκηναϊκή Ελλάδα, γιά παράδειγμα στην Πύλο όπου και η σχετική τελετή από την ιέρεια των Σφαγιανών e-re-wi-jo po-ti-ni-ja ήτοι Ελευθία / Ελευσία / Ειλείθυια / Αραιο - πότνια (;) (βλ. πινακίδα της Πύλου PY Vn 48).[NOTE4] Ο δυϊσμός ο οποίος υπογραμμίζεται στο εδώ σχολιαζόμενο υαλούργημα συναντάται και στα Λιθικά του Ποσειδίππου, όπου ο τελευταίος αποπειράται, με μεγάλη επιτυχία, να εκφράσει δια του λόγου τα περίτεχνα τεχνουργήματα από πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, τα οποία κοσμούσαν την δακτυλιοθήκη των βασιλέων της Ελληνιστικής περιόδου. Πράγματι στο επίγραμμα 8 ο Ποσείδιππος αναφέρεται συνδυαστικά σε ένα ρυτόν ανδρικού συμποσίου καθώς και σε παρόμοια φιάλη χρησιμοποιούμενη για την λατρεία της πότνιας, ενώ και στο επίγραμμα ΑΒ 26 των αναθηματικών)[NOTE5] η Αρσινόη αποκαλείται πότνια. Είναι σαφές ότι αυτή η επική παράθεση παραπέμπει, και αυτή, στο ζεύγος το οποίο απετέλουν η Αρσινόη ΙΙ και ο αδελφός - σύζυγός της Πτολεμαίος. Η τελευταία αναφερόμενη παραβολή από την μία του ζεύγους 'ρυτόν + φιάλη' και από την άλλη του ζεύγους 'Πτολεμαίου + Αρσινόης ΙΙ' συνιστά στον Ποσείδιππο ως παράδειγμα αυτού που ονομάζεται ΈΚΦΡΑΣΙΣ ήτοι απόδοσις με την βοήθεια του λόγου έργου της παραστατικής τέχνης.[10_238] Πρός επιβεβαίωση της θείας λειτουργίας της Αρσινόης ΙΙ σημειώνεται ότι η τελευταία είχε θεοποιηθεί, παραβαλλόμενη μάλιστα πρός την Αφροδίτη, διέθετε δε και ιδιαίτερο ιερό στο Ακρωτήριο Ζεφύριο.[10_237]

Χρυσό οκτάδραχμο των Πτολεμαίων

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ο Θεοκλής[10_237a1] περιέγραψε στους Ιθύφαλλους[10_237a2]  επίχρυσο ρυτόν της Αρσινόης ΙΙ, μορφοποιημένο όπως το διπλούν κέρας της αφθονίας (Αμάλθειας) της Αρσινόης ΙΙ. [10_237a3]  Άλλωστε η οινοποσία εξετιμάτο ιδιαίτερα στην Πτολεμαϊκή Αίγυπτο, ο δε Πτολεμαίος ΙΙ είχε τοποθετήσει σειρά αγαλμάτων της οινοχόου του Κλεινούς σε πλείστα σημεία της Αλεξανδρείας (Plb. 14.11.2; Ath. 10.425 E-F, 13.576 F)!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

NOTE0. Arsentyeva 2010, p. 170.

NOTE1. Ο γάμος της Αρσινόης ΙΙ με τον αδελφό της φαίνεται ότι προκάλεσε αντιδράσεις μεταξύ των Μακεδόνων (Weingarten 2010), οπότε επιστρατεύθηκε ο Θεόκριτος ο οποίο συνέγραψε το Ειδύλλιο 17, Theoc. 17, ἐγκώμιον εἰς Πτολεμαῖον

᾿Εκ Διὸς ἀρχώμεσθα καὶ ἐς Δία λήγετε Μοῖσαι,

ἀθανάτων τὸν ἄριστον ἐπὴν αὐδῶμεν ἀοιδαῖς:

ἀνδρῶν δ᾽ αὖ Πτολεμαῖος ἐνὶ πρώτοισι λεγέσθω

καὶ πύματος καὶ μέσσος: ὁ γὰρ προφερέστατος ἄλλων.

5ἥρωες, τοὶ πρόσθεν ἀφ᾽ ἡμιθέων ἐγένοντο,

ῥέξαντες καλὰ ἔργα σοφῶν ἐκύρησαν ἀοιδῶν:

αὐτὰρ ἐγὼ Πτολεμαῖον ἐπιστάμενος καλὰ εἰπεῖν

ὑμνήσαιμ᾽: ὕμνοι δὲ καὶ ἀθανάτων γέρας αὐτῶν...

NOTE2. H Κώμη της Βερενίκης του Καλλιμάχου, η οποία καταλήγει στην Αιτία, γράφτηκε για την Βερενίκη ΙΙ, σύζυγο του Πτολεμαίου ΙΙΙ Ευεργέτου. Αυτό το ποίημα και ο Ύμνος στην Αθηνά του Καλλιμάχου παρουσιάζονται ως προσωπογραφίες της Βασίλισσας οι οποίες αντιμετωπίζουν ορισμένες πτυχές του αμφισβητήσιμου παρελθόντος της με τρόπο θετικό, αλλά ταυτόχρονα αποχρωματισμένο. Υλικά στοιχεία, όπως εγχάρακτος ημιπολύτιμος λίθος (καμέο), μωσαϊκή προσωπογραφία, αγγεία από φαγεντιανή και πάπυροι ρίχνουν περαιτέρω φως στο δημόσιο πρόσωπό της (Clayman 2011).

NOTE4. Κονιδάρης 2019, σελ. 89-90.
NOTE5. Ευρίσκεται στον πάπυρο P. Berol. inv. 9812.

10_238. Η λέξη έκφρασις προέρχεται από την Ελληνική και χρησιμοποιείται για την περιγραφή ενός έργου τέχνης που παράγεται ως ρητορική άσκηση, χρησιμοποιείται δε συχνά υπό την μορφήν επιθέτου (εκφραστικός). Είναι μια ζωντανή, συχνά δραματική, λεκτική περιγραφή ενός έργου παραστατικής τέχνης, πραγματικό ή φανταστικό. Στην αρχαιότητα, αναφέρεται στην περιγραφή οποιουδήποτε πράγματος, προσώπου ή εμπειρίας. Η λέξη είναι σύνθετη από την πρόθεση έκ και το ουσιαστικό φράσις.

10_237. Kuttner 2005, p. 148, n. 26. Παράβαλε Ελληνιστικό γλυπτό του Bes φυλασσόμενο στο Museu Egipci (Barcelona), < https://www.livius.org/pictures/a/egypt/hellenistic-statuette-of-bes/>, καθώς και αγγείο στο σχήμα του Bes, φυλασσόμενο στο Allard Piersonmuseum, < https://www.livius.org/pictures/egypt/mit-rahina-memphis/memphis-bottle-in-the-shape-of-bes/>.
10_237a1. Ο Θεοκλής υπήρξε ποιητής του τρίτου αι. π.Χ.
10_237a2. Τα ιθυφαλλικά ήταν επιγράμματα προς τιμήν του Διονύσου, θεού προστάτη των καλλιτεχνών.

10_237a3. Βλ. χρυσό νόμισμα (μνάειον, Svoronos, 1498. SNG Κοπεγχάγη 322) του Πτολεμαίου VI-VIII (180-117 π.Χ.), διαστάσεων 28 mm, από την Αλεξάνδρεια (170-116 π.Χ.) Στην μία πλευρά εικονίζεται κεφαλή με πέπλο της θεοποιηθείσας Αρσινόης II φέρουσας κέρας κριού, με διάδημα στεφάνου, σκήπτρο λωτού πάνω από τον ώμο, με το μονόγραμμα Κ πίσω από την κεφαλή. Στην άλλη πλευρά επιγραφή ΑΡΣΙΝΟΗΣ ΦΙΛΑΔΕΛΦΟΥ, διπλό κέρας αφθονίας που συνδέεται με ταινία. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Arsentyeva, E. 2010. "Cameo: portrait of Ptolemy II Philadelphus and Arsinoe II (‘The Gonzaga Cameo’) ," in The Immortal Alexander the Great, ed. A. Trofimova, Hermitage - Amsterdam, p. 170.

Kuttner, A. 2005. “Cabinet Fit for a Queen: The Λιθικά as Posidippus’ Gem Museum,” in The New Posidippus: A Hellenistic Poetry Book, ed. K. Gutzwiller, K., Oxford – New Yorl, pp. 141-163.

Κονιδάρης, Δ. 2019. Ο Πρώιμος Αιγυπτιακός πολιτισμός και οι αλληλεπιδράσεις με το Αιγαίο, Αθήνα.

Clayman, D. L. 2011. "Berenice and her Lock," Transactions of the American Philological Association (1974-2014)  141 (2), pp. 229-246.

Clayman, D. L. . "Royal Catasterisms: Arsinoe II and Berenice II Translated to the Heavens in Aratus and Callimachus," <https://www.mvvfoundation.gr/en/hellenistic-alexandria-celebrating-24-centuries/> (17 December 2020).

Weingarten, J. 2010. "The Uppity Queen Arsinoë II. Who's the Woman Behind this Giant Coin?," <http://judithweingarten.blogspot.com/2010/08/uppity-queen-arsinoe-ii.html> (26 March 2021).

τελευταία ενημέρωση - εμπλουτισμός: 26.03.21