Η ΔΙΑΡΡΗΞΗ ΤΗΣ ΑΔΕΛΦΙΚΗΣ ΣΧΕΣΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ - ΙΣΜΗΝΗΣ ΣΤΟΝ ΣΟΦΟΚΛΗ

Στην εποχή μας στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, ακόμη και στον θεατρικό - καλλιτεχνικό χώρο η Αντιγόνη του Σοφοκλέους αντιμετωπίζεται συχνά ως 'η ηρωίδα που δεν κάμπτεται, το σύμβολο της αντίστασης και της ξιοπρέπειας'[1] ενώ ο 'μύθος έχει χρησιμοποιηθεί ακόμη και για φτηνή νεο-ταξίτικη προπαγάνδα - πρόσφατα ανέβηκε σχετικό έργο από ιθαγενή του Αμαζονίου στρεφόμενο κατα του Μπολονσάρου ..(!) -. Όμως στο έργο του Σοφοκλέους περιγράφεται η τραγική θέση στην οποίαν έχει περιέλθει η Αντιγόνη (αλλά και η Ισμήνη ως alter ego της) καλούμενη να συμβιβάσει τις αντικρουόμενες απαιτήσεις δύο αξιακών συστημάτων: Από την μία αυτού της οικογένειας και των γενών που επιτάσσει εύλογα την ταφή του αδελφού και από την άλλη αυτού της πόλεως το οποίο απαιτεί την τιμωρία του προδότη! Επιγραμματικά σημειώνω ότι το πρώτο, εθιμικό δίκαιο παραπέμπει στην κοινωνία των φρατριών και των γενών, ανήκει δε σε μία παλαιότερη φάση της ανθρώπινης αναπτύξεως .. Το δεύτερο, πολιτικό ή της πόλεως είναι το δίκαιο που προστατεύει την πόλιν, και εκεί ανήκουν θέματα με τα δικαιώματα των ανθρώπων ως πολιτών αλλά και ως πολιτικών όντων.[1a] Το δεύτερο αυτό δίκαιο, ύστερο ως προς το πρώτο, σχετίζεται με ότι ονομάζουμε πολιτισμό ,, Ο Σοφοκλής, λοιπόν, έχει γνώση αυτών των διακρίσεων και αντιμετωπίζει τις δύο ηρωίδες με βάση δύο οπτικές: αυτήν της συγγενικής σχέσεως (την οποίαν σηματοδοτεί με την χρήση δυϊκού αριθμού) και την δεύτερη ήτοι αυτήν των πολιτικών παραγόντων (την οποίαν κάνει φανερή υιοθετώντας τους εναντιωματικούς συνδέσμους μεν-δε ..)...

Ακολουθούν αποσπάσματα εργασίας της Hahnemann[2]

Η παρούσα έρευνα εδραζόμενη στο κείμενο του δράματος παρέχει υποστήριξη στην άποψη ότι, σε αντίθεση με την ερμηνεία που πρόσφατα πρότεινε ο Bonnie Honig, η Αντιγόνη στον πρόλογο του έργου απορρίπτει την Ισμήνη και επιμένει σε αυτήν την απόρριψη στη σκηνή ενώπιον τον Κρέοντος. Βασιζόμενη σε ένα σχήμα / μοτίβο το οποίο παρατηρήθηκε πρώτον από τον Bernard Knox, αποδεικνύω ότι ο Σοφοκλής υιοθετεί τον δυϊκό αριθμό για να σηματοδοτήσει / καταδείξει άν ένας ομιλητής βλέπει την Αντιγόνη και την Ισμήνη από την άποψη - οπτική της οικογένειας, δηλαδή ως ζεύγος αδελφών ενώ υιοθετεί τους εναντιωματικούς συνδέσμους μέν-δέ για να σημάνει ότι ομιλητής τις αντιμετωπίζει από την άποψη της πόλεως, δηλαδή ως πολιτικούς πaράγοντες (ή ως όργανα ασκούντα πολιτική λειτουργία). Ως αποτέλεσμα, αυτοί οι εύκολα παραβλεφθέντες γραμματικοί δείκτες καταλήγουν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον χαρακτηρισμό των Αντιγόνης, Ισμήνης και του Κρέοντος, καθώς και των μεταβαλλόμενων σχέσεών τους μεταξύ τους.

Όπως έδειξε ο Griffith στις λαμπρές σημειώσεις του αναφορικά με τους σχετικούς στίχους αλλά και ο Goldhill στην δική του πλούσια ανάλυση, ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί μια σειρά από γλωσσικά μέσα για να σηματοδοτήσει την μετάβαση της στάσεως της Αντιγόνης έναντι τής Ισμήνης από την ενότητα στην απόρριψη, συμπεριλαμβανομένων τύπων του δυικού αριθμού.[4] Ήδη στην πρώτη πρόταση του έργου, η Αντιγόνη χρησιμοποιεί αυτό το τέχνασμα, μαζί με αρκετά άλλα, για να αποκαταστήσει – ενδυναμώσει – καταδείξει την σύνδεση με την αδερφή της: “οι δύο μας που παραμένουμε ακόμα εν ζωή” (3: νῷν ἔτι ζώσαιν). Δεδομένου ότι η Αντιγόνη ήταν αυτή η οποία ζήτησε τη συνάντηση με την Ισμήνη με την ελπίδα να την πείσει να βοηθήσει με την ταφή του Πολυνείκη, τη αναφορά στις δύο τους ομού μπορεί να θεωρηθεί εδώ ως εργαλείο πειθούς. Δεν δηλώνει απλώς τον αδελφικό δεσμό τους ως γεγονός, αλλά τον χρησιμοποιεί ως έκκληση για την αλληλεγγύη της.[6] Στην απάντησή της, η Ισμήνη αποδέχεται την σύνδεση μεταξύ τους καθώς παρέχει μιά λεκτική εικόνα της δυστυχίας τους η οποία προέκυψε από την στέρησή τους από τους αδελφούς (αναφερομένους στον δυϊκό αριθμό!) που χάθηκαν ο ένας από το χέρι του άλλου (13-14: δυοῖν ἀδελφοῖν ἐστερήθημεν δύο, μιᾷ θανόντοιν ἡμέρᾳ διπλῇ χερί). Λίγο αργότερα, η Αντιγόνη με τη σειρά της αποκρίνεται χρησιμοποιούσα τον δυϊκό αριθμό για αμφότερα τα ζεύγη, των αρρένων αδελφών και των ιδίων (21: νῷν τὼ κασιγνήτω).[7] Σε αυτήν την ίδια ομιλία, θίγει επίσης το θέμα που την οδήγησε να αναζητήσει αυτήν τη συνέντευξη με την αδερφή της: θα την βοηθήσει η Ισμήνη να θάψει τον Πολυνείκη σε αντίθεση με την διαταγή του Κρέοντος; Η Ισμήνη αισθάνεται σαφώς ότι η ένωση της με την αδερφή της εξαρτάται από την απάντησή της και αποκρίνεται τις απαντήσεις με στρογγυλό τρόπο, χρησιμοποιώντας μια σειρά αναφορών σε δυϊκό αριθμό. Αφού υπενθύμισε αρχικώς στην Αντιγόνη τον άθλιο τρόπο που χάθηκε ο πατέρας των δυο τους (49-50: πατὴρ .. νῷν), καθώς και για την αυτοκτονία της μητέρας τους και την αμοιβαία αδελφοκτονία των αδελφών τους, ικετεύει σε αυτό το σημείο όπου από ολόκληρη την οικογένεια “μόνο οι δυο μας έχουν μείνει” (57: μόνα δὴ νὼ λελειμμένα), οι οποίες, ως γυναίκες, δεν ταιριάζει να αντιταχθούν στους άνδρες (61-62: γυναῖχ᾽ ὅτι/ἔφυμεν, ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ μαχουμένα).²⁴ Μόνο μετά από αυτήν τη λεπτομερή ανάμνηση της κοινής πορείας τους και τις επαναλαμβανόμενες εκκλήσεις για τον δεσμό που τις έχει ενώσει μέχρι στιγμής, η Ισμήνη τελικά δηλώνει ότι είναι ανίκανη να συμμετάσχει στην πολιτική δράση που πρότεινε η Αντιγόνη (65-67: ἐγὼ μὲν οὖν αἰτοῦσα τοὺς ὑπὸ χθονὸς ξύγγνοιαν ἴσχειν, ὡς βιάζομαι τάδε, τοῖς ἐν τέλει βεβῶσι πείσομαι)

…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Η Αντιγόνη αναμφίβολα είναι μία από τις πιο διάσημες μορφές του αρχαίου δράματος και από τις πιο αναγνωρίσιμες ηρωίδες της σύγχρονης εποχής. Η τεράστια επιτυχία που είχε η παράσταση της Αντιγόνης τον 5ο αι. π. Χ. έκανε τη σοφόκλεια Αντιγόνη να γίνει ο κανόνας για μεταγενέστερες αποτυπώσεις της ιστορίας της, και έγινε αφορμή για την εκ των υστέρων«παρέμβαση» και διόρθωση προγενέστερων εκδοχών. Η τεράστια αυτή απήχηση «επανιδρύθηκε» με την επιλογή της Αντιγόνης από τον Hegel για να συζητήσει ηθικο-πολιτικά ζητήματα, στην Φαινομενολογία του Πνεύματος το 1807. Σταδιακά, και καθώς εισερχόμαστε στη μεταμοντέρνα εποχή, η Αντιγόνη αναδεικνύεται σε σύγχρονη ηρωίδα αντίστασης κατά απολυταρχικών καθεστώτων σε όλον τον πλανήτη. Ταυτίζεται με τους άγραφους νόμους, την οικογένεια, και την έννοια του δικαίου που υπερβαίνει τοπικά και χρονικά πλαίσια. Από την Αντιγόνη ως θηλυκό, περνάμε στην Αντιγόνη ως πολιτικό ενεργητή, για να φτάσουμε τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αι. στη φεμινιστική Αντιγόνη που ανατρέπει τις παραδεδεγμένες συγγένειες του αίματος και την πατριαρχία, και διατυπώνει έναν σύγχρονο γυναικείο ανατρεπτικό λόγο (Καρακάντζα 2022).

[1a]. Γιά τον έντονα πολιτικό χαρακτήρα της τραγωδίας βλ. <>

[2]. Hahnemann 2019.

[4]. Hahnemann 2019, p. 7, n. 21.

[6]. Hahnemann 2019, p. 7, n. 22.

[7]. Hahnemann 2019, p. 7, n. 23.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Hahnemann, C. 2019. “Broken Sisterhood: The Relationship between Antigone and Ismene in Sophocles’ Antigone,” Scripta Classica Israelica Archives 38, pp. 1-16. 

https://scriptaclassica.org/index.php/sci/article/view/2037/1457

https://chs.harvard.edu/CHS/article/display/7091.part-1-prologue-how-it-all-began-1-sophocles%E2%80%99-hypsipolis-%E2%80%93-apolis-antithesis-and-castoriadis%E2%80%99s-imaginary-institution-of-classical-athens

Karakantza, E. D. 2020. Who Am I? (Mis)Identity and the Polis in Oedipus Tyrannus (Hellenic Studies Series 86), Washington.

Καρακάντζα, Ε. Δ. Διάλεξη: Επανεξετάζοντας τα όρια της τραγικής αφήγησης στην μοντέρνα και μετα-μοντέρνα εποχή. Οι περιπέτειες της Αντιγόνης, <http://aefestival.gr/eyfimia-d-karakantza/?fbclid=IwAR21RC8HS65E-2xMZgXAHQRlNYLMfsSw6RSafj0S0wxoap8MMHsuI-iUEOQ> (28 Μαρτίου 2022).

see: ypsipolis/apolis in part 1

https://www.jstor.org/stable/23061131

Rosivcht, V. J. 1979. "The Two Worlds of the 'Antigone'," Illinois Classical Studies 4, pp. 16-26.

https://joaocamillopenna.files.wordpress.com/2018/03/steiner-antigones_-how-the-antigone-legend-has-endured-in-western-literature-art-and-thought-1986.pdf

https://epdf.tips/queue/antigones-how-the-antigone-legend-has-endured-in-western-literature-art-and-thou.html

Steiner, G. 1986. How the Antigone Legend has Endured in Western Literature, Art, and Thought, Oxford Paperbacks.

Κατούντα, Σ. 2020. "Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως μέσο διαμόρφωσης πολιτικής σκέψης," <https://cognoscoteam.gr/%CE%B7-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1-%CF%89%CF%82-%CE%BC%CE%AD%CF%83%CE%BF-%CE%B4%CE%B9%CE%B1/> (29 Μαρτίου 2022).

https://library.oapen.org/bitstream/20.500.12657/25455/1/1004640.pdf

Hite, C., ed. 2017. Derrida and Queer Theory, Milky Way.

p. 221

“Like Hegel, we have been fascinated by Antigone, by this unbelievable relationship, this powerful liaison without desire, this immense, impossible desire that could not live, capable only of overturning, paralyzing, or exceeding any system and history, of interrupting the life of the concept, of cutting of its breath.” see Jacques Derrida, Glas, trans. John P. Leavey Jr. and Richard Rand (Lincoln: University of Nebraska press, 1986), 165-66. (ac 89-90, n. 4)

https://monoskop.org/images/d/d5/Derrida_Jacques_Glas_1986.pdf

Derrida, J. 1986. Glas, trans. J. P. Leavey Jr. and R. Rand (Lincoln: University of Nebraska press, 1986), 165-66. (ac 89-90, n. 4)

Σύμφωνα με χονδροειδή δική μου μετάφραση: 

"Όπως ο Χέγκελ, έχουμε ομοίως γοητευτεί από την Αντιγόνη, από αυτήν την απίστευτη σχέση, αυτόν τον ισχυρό σύνδεσμο χωρίς [ερωτική] επιθυμία, αυτήν την απέραντη, πραγματοποιήσιμη επιθυμία που δεν μπορούσε να επιβιώσει, οντας ικανή μόνον να ανατρέψει, να παραλύσει ή να υπερβαίνει οποιοδήποτε σύστημα και ιστορία, να διακόψει τη ζωή της συλλήψεως / έννοιας, να κόψει την ανάσα." 

https://ems.gr/hm/wp-content/uploads/2019/06/ELLINIKA_69_2020-23.pdf

Σταμουλάκης, Ι,. Π. 2020-2023. "Η πολιτική και ηθική διάσταση της Αντιγόνης του Σοφοκλέους ως βάση προσέγγισης της έννοιας της φρόνησης," Ελληνικά 69 (2020-2023), σελ. 59-82.

https://stockton.edu/hellenic-studies/documents/chs-summaries/lardinois94.pdf

Lardinois, A. 1994. "Beyond Hegel & Schlegel: An Ambiguous Reading of Sophocles’ Antigone"

ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: 170224