ΣΤΑΒΙΑΙ (STABIAE)

Σταβίαι και άλλοι οικισμοί επηρεασθέντες από την έκρηξη του Βεζουβίου

Ο λιμήν των Σταβιών (τοιχογραφία, πρώτος αι. μ.Χ.)

Ο πρώτος οικισμός στις Στάβιες, παρά τους πρόποδες του Γάλακτος όρους λίγα χιλιόμετρα νοτίως της Πομπηίας και κοντά στην ακτή, εμφανίστηκε περί τον έννατο / όγδοο αι. π.Χ., όπως μαρτυρεί η ανασκαφείσα εκεί νεκρόπολη.[NOTE1] Τα ευρήματα της τελευταίας πιστοποιούν την ύπαρξη επαφών με την Κόρινθο, την Αθήνα, την Χαλκίδα αλλά και τους Ετρούσκους. Εν συνεχεία στην θέση ιδρύθηκε εμπορείον τών Ελλήνων το οποίον αργότερα περιήλθε στους Σαμνίτες, γεγονός το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την σοβαρή οικονομική υποχώρηση της πόλεως, προς όφελος της Πομπηίας. Η πρώτη ιστορική αναφορά στην πόλη γίνεται το 90 π.Χ. κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, όταν κατελήφθη από τον Σαμνίτη στρατηγό C. Papius (Appian, App. BC 1.42). Γρήγορα επανακατελήφθη από τον Sulla (89 π.Χ.), και καταστράφηκε ολοσχερώς（Plin. Nat. 3.5. s. 9). Δεν κατέστη ποτέ ξανά σημαντικό οικιστικό κέντρο, κατέστη όμως δημοφιλής θέση για την ανέγερση πολυτελών επαύλεων (Ovid. Met. 15.711; Colum. R. R. 10.133, Cicero, Letter XIX: ad familiares 7.1), δεδομένης και της ωραίας θέας της στον κόλπο της Νεαπόλεως. Η επιβίωση του Ελληνικού πολιτισμού μεταξύ των απογόνων των πρώτων αποίκων απετέλεσε ένα επιπρόσθετο στοιχείο έλξεως για τις μορφωμένες Ρωμαϊκές τάξεις, για τις οποίες η γνώση της γλώσσας και της λογοτεχνίας εθεωρείτο ήδη ουσιαστικό επίτευγμα και μέσον προβολής.[NOTE2] Η εκλεπτυσμένη φύση των Σταβιανών τοιχογραφιών συγκρίνεται μόνον με αυτές της κατοικίας του Αυγούστου στον Παλατίνο Λόφο και του Χρυσού Οίκου του Νέρωνα στην Ρώμη, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι πλούσιοι ιδιοκτήτες αυτών των παράκτιων επαύλεων του κόλπου της Νεαπόλεως προέβησαν στην μετάκληση εξαίρετων καλλιτεχνών από την Ρώμη ή και Ελλήνων από το εξωτερικό προκειμένου να πραγματοποιηθούν τα ιδιαίτερα αυτά έργα τέχνης.[NOTE3]

Ακροκέραμο με την κεφαλή του Ηρακλέους

Μωσαϊκό από τις Σταβίες (παράβαλλε λίθινη τράπεζα από την Πέλλα)

Tuna el-Gebel, House of Dionysos, the Wall Decoration (German Archaeological Institute, Cairo F-10018)[NOTE4]

Το όνομα της πόλεως έχει συσχετισθεί με την Ινδο – Ευρωπαϊκή ρίζα *steb(h)-, ανεγείρω στύλο / στηρίζω, η οποία έχει επίσης συνδεθεί με το όνομα των Βοιωτικών Θηβών.[NOTE5] Αξιοσημείωτη είναι η ύπαρξη ομώνυμου οικισμού στην Κρήτη (Στάβιες Μονοφατσίου αλλά και Πομπηία)![NOTE6] 

Δημόσια λουτρά

Διακόσμηση των δημοσίων λουτρών[NOTE6a]

Σύμφωνα με τον Howe οι εξαιρετικά καινοτόμες πανοραμικές διαξονικές αρχιτεκτονικές συνθέσεις στην Ρωμαϊκή μνημειακή αρχιτεκτονική και την αρχιτεκτονική των επαύλεων εμφανίζονται απότομα και εξελίσσονται γρήγορα από τα μέσα του τρίτου έως τα τέλη του πρώτου αι. π.Χ. σε έναν κόσμο στον οποίο μια πολύ κινητική και διεθνική ρωμαϊκή γερουσιαστική αριστοκρατία αφ’ ενός αλλά και μια Ελληνιστική ανώτερη κοινωνική ομάδα, αφ΄ ετέρου, μαζύ με τα επαγγελματικά στελέχη τους, δημιούργησαν ένα ενιαίο, πολυπολικό διεθνές πολιτιστικό ιδίωμα.[NOTE7] Η ανάπτυξη αξονικών συνθέσεων, έναντι των μεσαίων όγκων που ακολουθούντο στην κλασική Ελλάδα, ξεκίνησε την δεκαετία του 280 στην Πτολεμαϊκή Αίγυπτο με βάση ελληνικές μορφές τροποποιημένες από την επιρροή των αξονικών ιερών του Αιγυπτιακού Νέου Βασιλείου. Από τα μέσα του τρίτου έως τα μέσα του δευτέρου αι. οι περίκλειστες αγορές και τα ιερά αναπτύσσουν διαξονικά, συχνά πανοραμικά σχέδια με προσανατολισμό προς τα έξω (Λίνδος, Κως, Πέργαμος). Μετά το 50–30 π.Χ. πανοραμικά σχέδια περιλαμβάνοντα στοές με κιονοστοιχία αρχίζουν να απεικονίζονται σε τοιχογραφίες (Villa San Marco, Σταβίαι) καθώς και σε πραγματικές επαύλεις (μετέπειτα προσθήκες στο Oplontis, τροποποιήσεις και νέες επαύλεις στις Σταβίες, την ίδια στιγμή που υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για θέματα της ζωγραφικής τοπίου (τοπία της Οδύσσειας) και την βουκολική φύση (Virgil, Georgics, περ. 29 π.Χ.). Το φαινόμενο φαίνεται να αποτελεί ένα κοινό χαρακτηριστικό του ενοποιημένου Μεσογειακού πολιτιστικού ιδιώματος της αριστοκρατίας, εμφανιζόμενο από το Masada ως και την Παράλια Καισάρεια μετά το Άκτιον (31 π.Χ.). Η κατασκευή στεγασμένων ημι – υπέργειων διαδρόμων, cryptoporticus, αποτελεί τεκμήριο του μετασχηματισμού τού ιδιωτικού χώρου των Ρωμαϊκών οίκων κατά την πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο σε πινακοθήκη έργων τέχνης,[NOTE8] τα οποία είτε αναπαράγουν είτε εμπνέονται από τους Ελληνικούς πίνακες της κλασικής ή Ελληνιστικής περιόδου.[NOTE9]

Λίθινη τράπεζα από την Πέλλα (Andrianou 2006, fig. 16)

Στεγασμένοι διάδρομοι

Τοιχογραφία από τις Σταβίες

Αξιοσημείωτη κρίνεται η ανεύρεση στις Σταβίες θραύσματος υάλινου πίνακα από οψιανό, εγχάρακτου με αμπελοοινικά φύλλα και βλαστόσπειρες σε Αιγυπτιανίζον ύφος, κατασκευασμένου με την τεχνική της εφυαλώσεως (cloisonné) και χρονολογούμενου μεταξύ πρώτου αι. π.Χ. και πρώτου αι. μ.Χ.[NOTE10] Η υιοθετούμενη στο τεκμήριο τεχνική έχει παρομοιασθεί με αυτήν του διάσημου πινακίου εγχάρακτου με μαλάκια και διάφορα υλικά και χρώματα ευρεθέντος στο Ai-Khanoum (Ἀλεξάνδρεια ἡ ἐπὶ τοῦ Ώξου).[NOTE11] Το πινάκιο εκτιμάται ότι αποτελεί εικονογραφική αφήγηση του Ινδικού μύθου τής Sakuntala, ο δε Rapin επιμένει ότι η υιοθετούμενη στο αριστούργημα τεχνική ‘οπωσδήποτε δεν έχει καταγωγή από την Μεσόγειο’![NOTE12] Από την πλευρά μας υπογραμμίζουμε την έλλειψη μακράς υαλουργικής παραδόσεως στην Ινδία, καθώς και την συσχέτιση του τεκμηρίου από την Ἀλεξάνδρεια την ἐπὶ τοῦ Ώξου με τεχνούργημα από τις υπό Ελληνική πολιτιστική επιρροή Σταβίες, ενώ το Αιγυπτιανίζον ύφος του τεχνουργήματος της Καμπανίας αλλά και το Ινδικό θέμα του διάσημου πινακίου, αμφότερα συνδέονται με τον Ελληνικό παράγοντα! 

Εγχάρακτα διακοσμημένα θραύσματα πλακιδίου οψιανού

’Αγγεία τοΰ είδους «δυτικής κλιτύος», Πέλλα [NOTE13]

Δισκοειδής πλάκα από την Αλεξάνδρεια επί του Ώξου (με παράσταση του μύθου της Sakuntala)

Κλείνοντας αυτήν την σύντομη αναφορά μας στους θησαυρούς των Σταβιών δεν πρέπει να παραλείψουμε μια αναφορά στην ανασκαφή εκεί τεσσάρων θαυμάσιων τοιχογραφιών – πινάκων της Φλώρας (Χλωρίδος), της Μήδειας, της Λητούς και της Ντιάνας (Αρτέμιδος), έργων τα οποία είναι χαρακτηριστικά του υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου το οποίο κατεκτήθη στην παράλια πόλη, τα οποία, μάλιστα, ενδεχομένως συνιστούν αντίγραφα από Ελληνικό πρωτότυπο![NOTE14]

Τοιχογραφία γυναίκας με δίσκο (έπαυλις San Marco, Στάβίαι)

Λήδα

Ντιάνα (Άρτεμις)

Μήδεια

Φλώρα (Χλωρίς)

Ζεύγος σε περίπτυξη στην Πομπηία[NOTE15]

Επιπεδόσφαιρο με αστρολάβο, Σταβιαι (Planisphere with Armillary Sphere. Painted plaster from Stabiae, Location: National Archaeological Museum)[NOTE16]

Conical Sundial with Oscan Dedicatory Inscription, Stabian Baths, Pompeii, ca. 100 BCE.  Marble. H. 43 cm; W. 50.5 cm; D. 23 cm. Museo Archeologico Nazionale di Napoli, 2541 © Institute for the Study of the Ancient World / Guido Petruccioli, photographer.[NOTE17]

Συσκευή θερμάνσεως υγρών (Αρχ. Μουσείο Νεαπόλεως)[NOTE19]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

NOTE1. Dictionary of Greek and Roman Geography, s.v. STA´BIAE (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0064%3Aentry%3Dstabiae-geo); Wikipedia, s.v. Stabiae (https://en.wikipedia.org/wiki/Stabiae); Pleiades, s.v. Stabiae (https://pleiades.stoa.org/places/433128).

NOTE2. Conway Morris 2009. Οι πλούσιοι Ρωμαίοι επιθυμώντας να προβάλλουν την εξοικείωσή τους με τον Ελληνικό πολιτισμό, ενθάρρυναν την παραγωγή αντιγράφων Ελληνικών έργων τέχνης αλλά και την χρήση χαρακτηριστικών διακοσμητικών στοιχείων Ελληνικού ύφους  (Westgate 2000, p. 255). Η Ελληνική επιρροή ήταν τόσον ευρεία ώστε υπήρξαν περιοχές (επί παραδείγματι των Oscan στην Καμπανία) που υιοθέτησαν το Ελληνικό αλφάβητο για την γραφή τους (Tagliapietra 2018, p. 80, n. 191).

NOTE3. Conway Morris 2009.

NOTE4. Venit 2015, fig. 3.5. Πρόκειται γιά διακοσμητικό θέμα από τον οικιόσχημο τάφο 4 από το Tuna el-Gebel. καθαρά ελληνικός τρόπος εκπροσώπησης. Αυτοί οι τάφοι από το Tuna el-Gebel χρονολογούμενοι στην Ρωμαϊκή περίοδο διαθέτουν μόνον Ελληνικά θρησκευτικά παράφερνα (συνοδευτικά) και Ελληνικό ύφος, υιοθετούν δε τον Ελληνικό μύθο μόνο για να μεταδώσουν το εσχατολογικό τους μήνυμα. Οι εικόνες που συναντώνται σε αυτούς τους τάφους είναι μοναδικές η δε εξαιρετική τους εμφάνιση στο Tuna el-Gebel αναζητά εξηγήσεις.

NOTE5. Sciarretta 2015.

NOTE6. Λενακάκης 2017.

NOTE6a. https://www.facebook.com/photo/?fbid=2064275090415575&set=a.382073375302430

NOTE7. Howe 2019.

NOTE8. Τυπικώς, καί όσον αφορά στα γλυπτά έργα τέχνης, για πρώτη φορά η έκθεσή τους σε δημόσιο χώρ θεωρείται ότι έλαβε χώραν το 1771 με το Μουσείο Pio-Clementino (van Eck 2019, p. 292). Σύμφωνα με την van Eck: (Το Μουσείο) Παρουσίασε γιά πρώτη φορά αγάλματα σε έναν, ενιαίο χώρο, κατά τρόπον ο οποίος δεν χώριζε το χώρο των αγαλμάτων από αυτόν του θεατού, επιτρέποντας έτσι στον θεατή να εμπλακεί σε μιαν άμεση σχέση, αν όχι με οπτικό διάλογο, με τα γλυπτά. Στην πραγματικότητα απεδείχθη το ιδανικό σκηνικό για τις περιγραφές του Winckelmann, οι οποίες δεν είναι πλέον εκφραστικές αφηγήσεις της απεικονιζόμενης δράσεως, αλλά λογαριασμοί - ή ακόμα και αναπαράσταση - της προβολής εμπειριών που είναι πολύ πιο κοντά στην χρεωμένες στην εξομολογητική λογοτεχνία Pietist παρά στον Φιλόστρατο. This reversal occurred at a time when the viewing conditions of sculpture also

changed radically. The Museo Pio-Clementino, the first public sculpture gallery, opened in 1771 (Fig. 2). It presented statues in one, unified space, which did not separate the space of the statues from that of the viewer, and thus allowed the viewer to engage in a direct relation, if not visual dialogue, with the sculptures. In fact it proved the ideal setting for Winckelmann’s descriptions, which are no longer ekphrastic accounts of the action represented, but accounts – or even re-enactments – of viewing experiences that are much more indebted to Pietist confessional literature than to Philostratus (Fig. 3).

Σύμφωνα με την wikipedia o Pietism (/ˈpaɪɪtɪzəm/) αποτελεί κίνημα στα πλαίσια του Λουθηρανισμού το οποίο συνδυάζει την έμφαση στο Βιβλικό δόγμα με την αναμορφωμένη έμφαση (Reformed emphasis) στο ατομικό έλεος και την πραγμάτωση ακμαίας Χριστιανικής ζωής. Εδώ υπογραμμίζουμε ότι κάτι ανάλογο - αλλά περιλαμβάνον τα ζωγραφικά έργα - είχε πραγματοποιηθεί στις αρχές της εποχής μας στις Σταβίες! Όμως χώρος επιδείξεως έργων τέχνης εκτίσθη και στην Καισάρεια Μαυριτανίας από τον Ιόβα ΙΙ και την σύζυγό του Κλεοπάτρα Σελήνη IΙ (Potter 2002, p. 262), ενώ απαντάται και στο περιστύλιο της Επαύλεως των Παπύρων στο Ηράκλειον.

NOTE9. Valladares 2007, pp. 85-86. Στις ‘πινακοθήκες’ αυτές μεταξύ κιόνων Αιγυπτιακού ύφους συχνά εμφανίζεται μια σειρά από θρησκευτικές, μυθολογικές και μεικτές σκηνές, που παραπέμπουν σε κλασικά και ελληνιστικά έργα τέχνης.

NOTE10. Caron, B. 1997, p. 19, fig. 1. Το τεκμήριο φυλασσόταν στο The Metropolitan Museum of Art, υπό αρ. 17.194.2359 & 17.194.2360 τώρα όμως ευρίσκεται στο Μουσείο Νεαπόλεως, βλ. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/250493. Το ίδιο θέμα διακοσμεί αγγείο από το Ελληνιστικό οχυρό Uzundara στο Ουζμπεκιστάν (Dvurechenskaya), όπου χαρακτηρίζεται ως θέμα wset slope.

NOTE11. Rapin 1996, pp. 53-54. Βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Ai-Khanoum#/media/File:Sakuntala_plate_reconstitution.jpg.

NOTE12. Rapin 1996, p. 55.

NOTE13. Μακαρόνας 1962, πίν. 76. 

NOTE14. Valladares 2007, pp. 77, n. 8.

NOTE15. https://www.sbs.com.au/guide/article/2017/03/03/turns-out-life-ancient-pompeii-wasnt-all-different-today

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Theatre_mask_mosaic_MAN_Napoli_Inv9994.jpg

[NOTE16]. http://www.scalarchives.com/web/dettaglio_immagine_adv.asp?idImmagine=AF01029&posizione=516&numImmagini=1162&SC_Luogo=National+Archaeological+Museum%2C+Naples%2C+Italy&prmset=on&SC_PROV=RA&SC_Lang=spa&Sort=7

[NOTE17]. https://p1.storage.canalblog.com/26/54/119589/113036826.jpeg από http://www.alaintruong.com/archives/2016/10/20/34463554.html

[NOTE19]. https://scontent.fath3-3.fna.fbcdn.net/v/t39.30808-6/385731871_1411929292692338_3180146244086527842_n.jpg?_nc_cat=106&ccb=1-7&_nc_sid=5614bc&_nc_ohc=RFnetUNRnpAAX9s_GE5&_nc_ht=scontent.fath3-3.fna&oh=00_AfAjSdH2DerDseeIKE4pybTQ7uLPohy3TYsEGsBWcqHGQQ&oe=651E5C0F

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Λενακάκης, Α. 2017. “Κρητική Λαογραφία,” <http://kritiki-laografia.blogspot.com/2017/05/1.html> (28 Σεπτεμβρίου 2020).

Smith, W., ed. 1854. Dictionary of Greek and Roman Geography, London.

Conway Morris, R. 2009. “Treasures of Art, Buried for Centuries,” Review in the NY Times of the 'Otium Ludens', < https://www.nytimes.com/2009/07/25/arts/25iht-conway.html?_r=2 > (28 September 2020).

Howe, T. N. 2019. “The Development of Panoramic Sensibilities in Art, Literature, Architecture and Gardens in the Villas of Rome in the Late Republic and Early Empire: The Perspective from Stabiae,” Art: The Actual Problems of History and Theory of Art, DOI: 10.18688/aa199-1-11, pp. 108-121.

Sciarretta, Α. 2015. Ancient Toponymy, Campania, < http://www.asciatopo.altervista.org/campania.html> (28 September 2020).

Westgate, R. 2000. “Pavimenta atque emblemata vermiculata: Regional Styles in Hellenistic Mosaic and the First Mosaics at Pompeii,” AJA 104 (2), pp. 255-275.

Tagliapietra, L. 2018. “Greek in Early Hellenistic Magna Graecia: Dialect Contact and Change in South Italy,” (diss. St John’s College, Cambridge).

Rapin, C. 1996. Indian Art from Aphganistan. The Legend of Sakuntala and the Indian treasure of Eucratides at Ai Khanum, New Delhi.

Caron, B. 1997. "Roman Figure-Engraved Glass in The Metropolitan Museum of Art." Metropolitan Museum Journal 32, Caron: pp. 19–20, fig. 1.

Valladares, H. 2007. “Four Women from Stobiae: Eigthteenth-Century Antiquarian Practice and the History of Ancient Roman Painting,” in Antiquity Recovered. The Legacy of Pompeii and Herculaneum, Los Angeles, pp. 73-94.

Lilibaki-Αkamati, M., I. M. Akamatis, Α. Chrysostomou, P. Chrysostomou. 2011. The Archaeological Museum of  Pella, J. S. Latsis Foundation.

https://www.latsis-foundation.org/content/elib/book_18/pella_en.pdf

Andrianou, D. 2006. “Chairs, Beds, and Tables," Hesperia 75, pp. 219–266.

Μακαρόνας, Χ. 1962. "Ανασκαφαί Πέλλης 1957-1960," Αρχαιολογικόν Δελτίον 16, σελ. 72-83, πίν. 35-90.

Venit, M. S. 2015. “Visualizing the Afterlife in the Tombs of Graeco-Roman Egypt,” Cambridge Core, pp. 87-108, < https://doi.org/10.1017/CBO9781107256576.004> (29 November 2020).

van Eck, C. 2019. "Narratives of Spectatorship: The Medusa Rondanini, Tableaux Vivants, and Torchlight Sculpture Visits," in Image – Narrative – Context. Visual Narration in Cultures and Societies of the Old World (Freiburger Studien zur Archäologie und visuellen Kultur I), ed. E. Wagner-Durand, A. Heinemann and B. Fath, Heidelberg, pp. 291-307.

https://books.ub.uni-heidelberg.de/propylaeum/catalog/book/399?lang=en

Dvurechenskaya, N. D. "The Hellenistic fortress Uzundara, " <https://www.academia.edu/23791323/The_Hellenistic_fortress_Uzundara> (11 January 2021).

Potter, T. W. 2002. "Caesarea (3)", The Oxford Classical Dictionary, 3rd ed., Oxford.

Purcell, N. 1987. "Town in country and country in town," in Ancient Roman villagardens, Dumbarton Oaks Colloquium on the History of Landscape Architecture 10, ed. E. B. MacDougall (Washington D.e. 1987), pp. 187-203. 

Rothe, U. 2018. "The Roman Villa in the Mediterranean Basin, Late Republic to Late Antiquity," Cambridge Core, <https://www.cambridge.org/core/books/roman-villa-in-the-mediterranean-basin/roman-villa/3787613A3A404953597A4E9366283025/core-reader#> (31 January 2021).

https://rometheimperialfora19952010.files.wordpress.com/2013/07/stabiae_master_plan_ingleselr.pdf?fbclid=IwAR2dWsndQAgwukrNMUMgYj1db_pLxfMeXlT0_qrhVNaEQIi0SF7FQB21Kns

Stabiae Masterplan 2006

http://www.fedoabooks.unina.it/index.php/fedoapress/catalog/view/435/462/2271

Stabiae. Ricerche, progetti, prospettive

http://pompeiisites.org/e-journal-degli-scavi-di-pompei/stabiae-scavi-a-villa-san-marco-2023/

Πρόσφατος εμπλουτισμός / επεξεργασία: 02.10.23