Το Δίκαιο και η Ασπίδα Αχιλλέως
Παραμένοντας στο ίδιο θέμα, ήτοι αυτό της αποδόσεως δικαιοσύνης, σημειώνουμε ωρισμένα στοιχεία τα οποία προκύπτουν από την δικανική σκηνή της Ασπίδος του Αχιλλέως, Il.18.499 κ.ε.[Π531] Η ίδια η Ασπίδα του Αχιλλέως έχει από παλαιά προσελκύσει το ενδιαφέρον των μελετητών, οι οποίοι έχουν σχολιάσει τον αφηγηματικό χαρακτήρα της, τις υιοθετούμενες τεχνικές (εγκιβωτισμένη αφήγηση, ταυτόχρονη, συμπληρωματική, ή συνοπτική αφήγηση, μετάληψη) κ.ά.[Π531a] Η υπό συζήτηση δικανική σκηνή παρέχει μίαν άλλην όψη της δικαιοσύνης, όπως αυτή (πρέπει να) διέπει την ανθρώπινη δραστηριότητα, μάλιστα στα πλαίσια της πόλεως. Έχει την ιδιαίτερη σημασία του το γεγονός ότι αυτή η σκηνή συνιστά μέρος της Ασπίδος του Αχιλλέως, η οποία με την σειρά της αποτελεί απεικόνιση του κόσμου.[Π532]
Η Ασπίς Αχιλλέως συνιστά, ως γνωστόν, σύνοψη του κόσμου ο οποίος από τον ποιητή θεωρείται συγκείμενος, σε πρώτο επίπεδο, από τον υλικό κόσμο και την κοινωνία (επίπεδο 1, μέλη α και β). Το δεύτερο μέλος της δυάδας (μέλος 1β) στο πρώτο επίπεδο αναλύσεως, ήτοι η ανθρώπινη κοινωνία, απεικονίζεται με την σειρά της σε δύο εκδοχές, την πόλιν εν ειρήνη και αυτήν εν πολέμω (επίπεδο 2, μέλη α και β αντιστοίχως). Μεταξύ των στοιχείων της πόλεως εν ειρήνη σχολιάζεται δικανική διαφορά - διένεξη με αντικείμενο την τιμή της ανθρώπινης ζωής (επίπεδο 3), ήτοι παρατηρούμε ότι στο μερικό (κοινωνία – υλικός κόσμος), έτι περαιτέρω στο μερικό του μερικού (πόλις εν ειρήνη – εν πολέμω, μέλος 2α) σχολιάζεται σκηνή αφορώσα εννοιολογικώς περισσότερο στο άλλο μέρος της δυάδος (ήτοι την πόλιν εν πολέμω, μέλος 2β) ενώ το θέμα (τιμή της ανθρώπινης ζωής/θάνατος) συνιστά το κεντρικό θέμα καθ’ εαυτόν της Ιλιάδος, η οποία ως γνωστόν χαρακτηρίζεται, μεταξύ των άλλων, ως το έπος του θανάτου και της φθοράς..[Π532a]
Η υιοθετούμενη εδώ από τον ποιητή τεχνική επιτυγχάνει την προοδευτική εξάλειψη των ορίων μεταξύ περιγραφής και αφηγήσεως, προχωρώντας στην συγχώνευση των δύο, με τον Όμηρο να μεταλαμβάνει αμφοτέρων, ίσως ως ένας των κηρύκων στην συνέλευση της δικανικής σκηνής![Π532b] Η ίδια περιγραφή μπορεί να ερμηνευθεί ως αναγνωρίζουσα την αναλυτική μέθοδο εξετάσεως των πραγμάτων, η οποία όμως δεν παραβλέπει τις σταυροειδείς εξαρτήσεις που εμφανίζονται στον πραγματικό κόσμο, ενώ από το τρίτο επίπεδο αναλύσεως ευρίσκει τρόπο να αναχθεί θαυμαστά και πάλι σε αυτό που από πολλούς θεωρείται το κεντρικό ζήτημα του έπους, παράγοντας έναν ατέρμονα δακτύλιο από το γενικό στο μερικό και πάλι στο γενικό..
Αρκετοί, μάλιστα, μελετητές του Ομήρου διαβλέπουν στην τελευταία ραψωδία ‘την αντανάκλαση ενός νέου πνεύματος που διαδέχεται την ηρωική παράδοση και κορυφώνεται στο ήθος της πόλεως,’[Π533] ενώ η διαδικασία αναγνωρίζεται από άλλους ως παρούσα ήδη από προηγούμενες ραψωδίες. Στην λεγόμενη δικανική σκηνή, ανήκουσα στην ευρύτερη περιγραφή της πόλεως εν ειρήνη, περιγράφεται η νομική διαφορά μεταξύ δύο προσώπων αφορώσα στην πρέπουσα αποζημίωση (άποινα ή απόποινα, Il. 24. 502) για την απώλεια ζωής. Έτσι ό μέν δράστης, ως έχων το βάρος αποδείξεως,[Π533a] εμφανίζεται υποστηρίζων ότι έχει ήδη καταβάλλει στους οικείους του θανατοθέντος τα σχετικά άποινα ή απόποινα, τα οποία είναι επαρκή ώστε να δικαιολογείται η παραίτηση του δεύτερου μέρους από την άλλως επιτρεπτή αυτοδικία. Είναι αξιοσημείωτο ότι, όπως διαφαίνεται από την περιγραφή, υπήρχαν διαβαθμίσεις στην νομική εκτίμηση της βαρύτητος της πράξεως, ενώ παρείχετο η δυνατότητα επικλήσεως ελαφρυντικών περιστάσεων.[Π534] Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι οι δικαστές είναι πρεσβύτεροι, καθήμενοι στον εσωτερικό ιερό κύκλο, ενώ έξω από αυτόν ευρίσκεται ο λαός ο οποίος, με την σειρά του, σχολιάζει την υπόθεση και τους ίδιους τους δικαστές, δεν λείπουν δε και οι τηρούντες την τάξη!!
Ιδιαίτερα έχει προσελκύσει την προσοχή των φιλολόγων το γεγονός ότι ο όρος εύχομαι, υιοθετούμενος με προφανή νομική σημασία στην λεγόμενη δικανική σκηνή, απαντάται ομοίως σε δικανικό πλαίσιο στην μοναδική τέτοιου είδους πινακίδα Γραμμικής Β’. Η παραβολή του Ομηρικού αποσπάσματος με την πινακίδα PY Ep 704 αποκαλύπτει τον ιδιαίτερη νομική σημασία του όρου ως ‘εγείρω αξίωση’.[Π535] Η πινακίδα αναφέρεται στην νομική διαμάχη μεταξύ της ιέρειας των Σφαγιανών Πύλου και των κοινοτικών αρχών,[Π535a1] αναφορικά με τον χαρακτήρα αγροτεμαχίου και την ύπαρξη ή μη φορολογικών υποχρεώσεων.
Σημειώνεται ότι η θέση του ιερού Σφαγιανών στο πολιτικό σύστημα εξουσίας της Πύλου φαίνεται σημαντική αφού, πέραν των οικονομικών αρμοδιοτήτων του, είχε την ευθύνη της αναγορεύσεως του άνακτος, ανομένοντας έτσι την συμβολική σφραγίδα θείας εγκρίσεως στο πρόσωπό του.Π535a2 Η ιέρεια Ερίθα φαίνεται να εγείρει την αξίωση ότι το αγρόκτημα ήταν απηλλαγμένο φορολογικών βαρών διότι ανήκε στο ιερό,[Π535a3] όλη δε η εξιστόρηση έχει αποτελέσει την αφορμή για περαιτέρω προβληματισμό σχετικά με τον ρόλο της γυναίκας στην Μυκηναϊκή κοινωνία της ύστερης Εποχής του Χαλκού, το σύστημα έγγειας ιδιοκτησίας κ.ά.[Π536] Πρίν κλείσουμε την αναφορά μας σκόπιμο είναι να σημειώσουμε ότι στο τέλος του αποσπάσματος του περιγράφοντος την δικανική σκηνή σημειώνεται η ύπαρξη δύο ταλάντων χρυσού που θα έπαιρνε ‘όποιος’ θα μιλούσε καλλίτερα παρέχοντας έτσι μια περίεργη σύνδεση με τα τάλαντα του Διός. Δεδομένης της υψηλής αξίας δύο ταλάντων χρυσού, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο ποιητής δεν κυριολεκτούσε, απλώς επιθυμούσε να παραπέμψει στο τάλαντο του Διός, όργανο για την απονομή δικαιοσύνης. Έτσι αναφέρεται σε ‘δύο’ τάλαντα, τα οποία έχουν και την διττή σημασία της μονάδας βάρους αλλά και του ζυγού της κηροστασίας. Η αναφορά του Ομήρου σε αυτόν που θα έπαιρνε τα τάλαντα είναι ασαφής,[Π537] υπάρχει δε προβληματισμός ως προς το αν εννοεί τον ένα από τους διαδίκους ή τους δικαστές, πάντως ο Westbrook συσχετίζει την αναφορά με ανάλογη Χεττιτική αλλά και Νέο-Ασσυριακή πρακτική.[Π538]
Πρίν κλείσουμε το εδάφιο θα σχολιάσουμε εν τάχει την απόδοσή του από τους δημοτικιστές Ν. Καζαντζάκη - Ἰ. Θ. Κακριδῆ το 1920. Οι παραπάνω ονομάζουν το εγχείρημά τους μετάφραση ως εάν η αρχαία και η νέα Ελληνική είναι δύο διαφορετικές γλώσσες, εμείς όμως εδώ θα προτιμήσουμε τον όρο απόδοση .. Σημειώνουμε κατ’ αρχήν ότι οι δύο προαναφερθέντες, κατά τεκμήριο σημαντικοί και κυρίως προβεβλημένοι διανοητές, προσλαμβάνουν και αποδίδουν την δικανική σκηνή ως εξής: κι είχε καβγάς ανάψει᾿δυο τους μάλωναν, Il. 18. 497-498, αγνοώντας επιδεικτικά οποιαδήποτε νομική – δικανική διάσταση. Όμως ο Ευστάθιος, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, σχολιάζοντας το χωρίο μία χιλιετία ενωρίτερα χρησιμοποίησε τον όρο δικηγορία![Π538a1] Αν αυτό δεν φθάνει μιάς και ο Ευστάθιος ίσως κατά ωρισμένους εστερείτο (;!) κύρους, οι ‘μεταφραστές’ μας φαίνεται ότι δεν συμβουλεύτηκαν ούτε το Λεξικό Liddel – Scott το οποίο από το 1880 παραθέτει και την εξής ερμηνεία για το Ομηρικό νείκος (LSJ, s.v. νείκος): διαμάχη ενώπιον δικαστηρίου (strife at law, dispute before a judge). Άλλωστε λίγα, μόνον, χρόνια αργότερα (1930) η σκηνή θα αποτυπωθεί σε μία από τις ανάγλυφες παραστάσεις οι οποίες διακοσμούν την μνημειακή ορειχάλκινη θύρα του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ![Π538a2]
Στο ίδιο εδάφιο οι παραπάνω, στο σημείο όπου ο ποιητής αναφέρεται στο γαμήλιο τραγούδι που έψαλαν συνοδοί της νύφης καθώς την οδηγούσαν στο σπίτι του γαμπρού, χρησιμοποιεί για αυτήν την συνοδεία την λέξη ψίκι, Il. 18. 497. Η συγκεκριμένη μεσαιωνική ελληνική λέξη προέρχεται από το:
ψίκιν < ὀψίκιον < ὀβσέκουιον < λατινικό obsequium (η ακολουθία, η συνοδεία).
Λίγο παρακάτω, όμως, οι δημοτικιστές μας διαπράττουν και άλλο ολίσθημα. Πράγματι όταν στους στίχους 500-501 ο Όμηρος περιγράφει ότι οι δύο αντίδικοι (ενάγων και εναγόμενος) καταφεύγουν για την επίλυση της διαφοράς σε ίστορα,
ἄμφω δ᾽ ἱέσθην ἐπὶ ἴστορι πεῖραρ ἑλέσθαι
η μετάφραση αναγνωρίζει τον τελευταίο απλώς ως κριτή
(Και σε κριτή κι οι δυο τους γύρευαν να παν να βγάλει κρίση)
Όμως και αυτή η λέξη παραπέμπει σε δικανικό όρο, δεδομένου ότι σύμφωνα και με το Λεξικό Liddel - Scot ο ίστωρ δεν είναι απλώς αυτός που ξέρει αλλά one who knows law and right, judge!
Προφανώς αυτή η λέξη, παντελώς άγνωστη πλέον στον μέσο Έλληνα, αποτελεί επιλογή του Ν. Καζαντζάκη,[Π538a2a] δεδομένου ότι απαντά (απαντούσε) ιδιαίτερα στην Κρήτη με την έννοια όμως της ακολουθίας, πομπής που συνοδεύει τα προικιά του γάμου.[Π538a3] Σύμφωνα με το Λεξικό Meriam - Webster η λέξη σημαίνει την κατά συνήθειαν οφειλή σεβασμού η οποία οφείλεται από έναν απελεύθερο στον προστάτη ή πρώην κύριό του σύμφωνα με τον αρχαίο ρωμαϊκό νόμο, συμπεριλαμβανομένης της αποχής από την υποβολή αγωγής, παρά μόνον με την συγκατάθεση του προστάτη και το καθήκον να υποστηρίζει τον προστάτη όταν απαιτείται. Επομένως διαθέτει έντονη την χροιά της υποταγής η οποία δεν υπάρχει στο αρχαίο κείμενο, αποτελώντας έτσι μια κακόγουστη αυθαιρεσία που υποβαθμίζει το αρχικό κείμενο.
Είναι αξιομνημόνευτη εν προκειμένω η άποψη του εξαίρετου φιλολόγου Nagy ο οποίος στο πρόσωπο του εναγομένου φονέα της σκηνής αναγνωρίζει τον Αγαμέμνονα, στον κατήγορο δε τον Αχιλλέα, ο οποίος ταυτοποιείται, όμως, και με τον νεκρό![Π538a4] Στην σκηνή που, από μία άποψη, αποτελεί επανάληψη της διαφοράς μεταξύ Αγαμέμνονα και Αχιλλέα στην αρχή της Ιλιάδας, συζητείται – πέραν των άλλων – και το θέμα της αξίας της ανθρώπινης ζωής. Όπως το θέτει ο Όμηρος με μεγάλη δυσκολία ο Αχιλλέας θα θυσιάσει την δική του έναντι του μελλοντικού κλέους, μοιάζοντας κατά τούτο με τον Υιό του Θεού ..
Καταλήγοντας διαπιστώνουμε ότι η λεγομένη δικανική σκηνή η οποία έχει πυροδοτήσει σειρά ερευνών, συζητήσεων και αναλύσεων, προσελήφθη ελλειπτικά και παραμορφωτικά από τους εκ των κορυφαίων δημοτικιστών μας, οι οποίοι έτσι αδίκησαν εαυτούς αλλά και τις γενιές Ελλήνων που υποχρεώθηκαν να μάθουν – γνωρίσουν την Ιλιάδα υπό το πρίσμα των ιδεολογημάτων τους ..
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Π531. Τρωιανός και Βελισσαροπούλου – Καρακώστα 2010, σελ. 9-10.
Π531a. Lessing 1962 [1766]; Nagy 2003; de Jong 2011; Stansbury-O’Donnell 1995, p. 323, n. 45; Snodgrass 1982; Hubbard 1992; Genette 1980, pp. 234-237; Genette 2004.
Π532. Nagy 1999a; Kalligeropoulos and Vasileiadou 2008.
Π532a. Garcia 2013. Σε πρώτη ανάγνωση η Ιλιάδα είναι το έπος όπου περιγράφονται πολλοί θάνατοι. Από την άλλη στο έπος αναδεικνύεται η άποψη ότι το κλέος συνιστά το μόνο είδος αθανασίας που είναι διαθέσιμο στους θνητούς, μπορεί δε να κερδηθεί από αυτούς μέσω του θανάτου των ίδιων και των αντιπάλων τους.
Π532b. de Jong 2011, pp. 7-9.
Π533. Το απόσπασμα προέρχεται από τον Nagy (Nagy 2003, p. 72ff) ο οποίος αναφέρεται στο έργο του Seaford (Seaford 1994, p. 73).
Π533a. Westbrook 1992.
Π534. Westbrook 1992. Αναφέρεται από τον Nagy (Nagy 2003, p. 76, n. 13). Ως περίπτωση με ελαφρυντικά βλ. αυτήν του Πατρόκλου ο οποίος εφόνευσε οὐκ ἐθέλων, Il.23.87. Για την δικαιοσύνη στον Όμηρο βλ. επίσης Loney (Loney 2010).
Π535. Muellner 1976, pp.100-106. Αναφέρεται από τον Nagy (Nagy 2003, p. 75, n. 10). Βλ. επίσης Hajnal (Hajnal 1998, p. 16).
Π535a1. Lupack 2011, p. 208, n. 8; Boloti 2014, p. 245. Δεύτερη τη τάξει στην ιεραρχία του ιερού εμφανίζεται η ka-pa-ti-ja (Καρπαθία), φέρουσα τον τίτλο της ka-ra-wi-po-ro (κλειδούχου ή Δωριστί κλακοφόρου), των pa-ki-ja-ne (PY Ep 704.7/PY Eb 338A).
Π535a2. Lupack 2011, p. 211. Η εκτίμηση βασίζεται σε μελέτη της πινακίδας PY Un 2.
Π535a3. Aura Jorro and Rodríguez Adrados 1999, p. 247; Ruijgh 1962, p. 65. Το όνομα Ερίθα (e-ri-ta) εμφανίζει συγγένεια με την εριθάκη, ουσία παραγομένη υπό των μελισσών προς ιδίαν αυτών τροφήν (Λεξικό Δημητράκου, Hsch., s.v. ἐριθάκη), συσχετιζόμενη με το μέλι το οποίο αποτελούσε συνήθη θρησκευτική προσφορά. Συγγενής φαίνεται και η λέξη έριθος ή ἐρῑθᾰκίς, σημαίνουσα τον/την εργάτη ή υπηρέτη ή θεραπαινίδα, συσχετισθείσα με το έριον (μαλλί), βλ. LSJ (LSJ, s.v. ἔρῑθος). Η απόδοση της πινακίδας από τον Mavridis (Mavridis 2008, p. 617, n. 37) έχει ως εξής: i-je-ri-ja e-ke-qe eu-ke-to-qe e-to-ni-jo e-ke-e te-o ko-to-no-o-ko-de ko-to-na-o ke-ke-me-na-o o-na-ta e-ke-e = ιέρεια έχει τε ευχέτο τε ετόνοιο έχειν θεόν, κτοινούχος δε κτοίναο κεκειμεέναο ώνατα έχει.
Π536. Weingarten 2014; Olsen 2014. Σχετική με την θέση της γυναίκας στην κοινωνία της Πύλου είναι και η πληροφορία για την Kessandrā (ke-sa-da-ra, πινακίδες PY Fg 368 και 828), η οποία κατείχε υψηλή θέση εποπτείας και διαχειρίσεως αγαθών (αυτή που κατηύθυνε τους άνδρες), δεν ανήκε δε στο ιερατείο, βλ.: Olsen 2014, pp. 149-150; Nakassis 2012; Garcia-Ramón 1992. Ο Chadwick αντίθετα υπεστήριξε ότι η γυναίκα κατέκτησε ανεξάρτητη θέση μόνον στην θρησκευτική σφαίρα (Chadwick 1976, p. 115). Σημειώνεται πάντως η άποψη του Chadwick σύμφωνα με την οποία κατά την Μυκηναϊκή περίοδο μόνον στο θρησκευτικό πεδίο η γυναίκα κατείχε ισότιμη θέση (Chadwick 1976, p. 115).
Π537. Stansbury-O’Donnell 1995, π. 323.
Π538. Westbrook 1992. Αναφέρεται από τον Nagy (Nagy 2003, p. 77, n. 19). Πρόκειται για το Νέο-Ασσυριακό νομικό κείμενο AD 321, χρονολογούμενο την εποχή του Asurbanipal (668-627 π.Χ.). Στην Χεττιτικό επικράτεια ήταν, επίσης, σύνηθες να δίδεται αποζημίωση στον δικαιούχο για την απώλεια ζωής οικείου του, και μάλιστα ανάλογη των περιστάσεων, βλ. νόμο ¶1 έως ¶6 (Roth 1997, pp. 213-247).
Π538a1. Weigel 1829.
Π538a2. Nagy 2020.
Π538a2a. Αναλόγως ένας άλλος δημοτικιστής επέμεινε στο όνομα Μόρνα γιά το χωριό του, παρ' όλον ότι αυτό από χρόνια είχε επονομαστεί σε Σκοτεινά, επί το Ελληνικότερον. Πρόκειται γιά τον Τσολάκη Χρ., αποσταλέντα στο Lund για ανώτερες σπουδές, στον οποίον ανετέθη μέγα μέρος του έργου επιβολής της Δημοτικής ..
Π538a3. Βλ. https://www.e-thrapsano.gr/cretan-dialect/176-%CF%88%CE%AF%CE%BA%CE%B9. Σε άλλο σημείο οι ίδιοι 'μεταφράζουν' το Ομηρικόν ἕρκος κασσιτέρου ως 'τρογύρα από καλάι το φράχτη εσήκωσε᾿. Τα σχόλια επί του πονήματος περιττεύουν ...
Π538a4. Nagy 2020.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου