PETOSIRIS TOMB

Η ποιότητα των αναγλύφων, ο πλούτος των συμβολισμών και η εκπληκτική

συμβίωση φαραωνικού, ελληνικού και περσικού ύφους στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του τάφου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ[NOTE1]

Ανακαλυφθείς από τον Gustave Lefebvre στα τέλη του 1919, ο τάφος του Petosiris είναι, μακράν, το πιο σημαντικό μνημείο της Touna el-Gebel, νεκροπόλεως της αρχαίας Ερμοπόλεως της οποίας τα ερείπια βρίσκονται στη Μέση Αίγυπτο, στην περιοχή του Mallawi, περίπου 300 χλμ. στα νότια του Καΐρου: ελάχιστα υπολείμματα από την πόλη του θεού Θωθ – τον οποία οι Έλληνες ταύτισαν με τον Ερμή τους – αλλά η έκταση του αρχαιολογικού χώρου που παραμένει προς ανασκαφή πιστοποιεί ότι υπήρχε μητρόπολη που ήταν ένα από τα τέσσερα μεγάλα θρησκευτικά κέντρα της αρχαίας Αιγύπτου.

Σκηνή 68 b. Τελετή δανεισμένη από την ελληνική ταφική λατρεία: θυσία ταύρου

Ο τάφος, που έχει την όψη ενός μικρού ναού της ελληνορωμαϊκής περιόδου με την πρόσοψή του από κίονες που συνδέονται με τοίχους από τέμπλο και τον προθάλαμο του (ή «πρόναο») παίρνοντας «σε λαβίδες» το παρεκκλήσι (ή «ναός»), είναι στην πραγματικότητα μια συλλογική ταφή όπου ο Petosiris, αρχιερέας του Θωθ, φημισμένος για την σοφία του, θάφτηκε με πολλά μέλη της οικογένειάς του, προς τα τέλη του 4ου π.Χ. Αυτή η ημερομηνία εξηγεί – εν μέρει – την εκπληκτική διακόσμηση που καθιστά αυτόν τον τάφο ένα εξαιρετικό μνημείο: παράλληλα με τις παραδοσιακές ταφικές σκηνές, επεξεργασμένες σε αιγυπτιακό ύφος, βρίσκουμε σκηνές της καθημερινής ζωής (χειροτεχνίες, δουλειές στα χωράφια, οινοποίηση) όπου Ελληνικές και Περσικές επιρροές αναμειγνύονται, αλλά και μια καθαρά ελληνική σκηνή. Ωστόσο, η χρονολογία του μνημείου από μόνη της δεν αρκεί για να δικαιολογήσει αυτό το υβριδικό ύφος, γιατί εκτός από τον τάφο του Petosiris και μερικά άλλα κτίρια ή tτεκμήρια 1, παραδείγματα αληθινού συγκρητισμού είναι εξαιρετικά σπάνια στην αιγυπτιακή τέχνη. Στην περίπτωση του Petosiris – και ανάλογα με την ακριβή ημερομηνία που αποδίδεται στο μνημείο - το ελληνικό υπόδειγμα θα μπορούσε να προέρχεται από την πόλη της Πτολεμαΐδος Ερμίας που ίδρυσε ο Πτολεμαίος Α' νότια του σημερινού Sohag. γιατί αν και δεν έχει μείνει σχεδόν τίποτα σήμερα από αυτήν, ήταν ωστόσο μια σημαντική πόλη στην Αρχαιότητα 2

Σκηνή 68 c. Τελετή δανεισμένη από την ελληνική ταφική λατρεία: ο τάφος και η οικογένεια του νεκρού

Σε αυτό πρέπει να προστεθεί και η γοητεία {..} που ασκεί, τουλάχιστον σε ορισμένα αιγυπτιακά μυαλά, η ελληνική σκέψη και οι τρόποι αναπαράστασεώς της 3, αλλά και το ενδιαφέρον του χορηγού για τις συνήθειες και τα έθιμα του Πέρση εισβολέα, του οποίου βρίσκουμε, στους τοίχους του τάφου του Petosiris, στοιχεία της ενδυμασίας καθώς και επίπλων. Δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι η διακόσμηση αυτού του τάφου ήταν έργο ενός περίεργου διανοούμενου, όπως θα γινόταν αργότερα και σε άλλα μέρη όπως επί παραδείγματι στην δημιουργία του ανακτόρου της Μαργαρίτας της Αυστρίας στο Mechelen, πρώτο παράδειγμα αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής στην βόρεια Ευρώπη (1515-1517) 4? Είναι γιατί αυτή η κυρία, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ευρωπαϊκή πολιτική της εποχής, ήταν πολύ διαβασμένη και ήξερε πώς να ενθαρρύνει τις τέχνες, αποφάσισε να καλέσει τον αρχιτέκτονα της Σαβοΐας Guyot de Beauregard γιά να ανεγείρει ένα ασυνήθιστο κτίριο σε αυτήν την περιοχή.

Αλλά ας επιστρέψουμε στην Touna el-Gebel: το γεγονός ότι, από όλα τα μνημεία όπου εκφράστηκε η σύγκρουση των πολιτισμών στο τέλος της αιγυπτιακής ιστορίας, ο τάφος του Petosiris είναι επίσης ο παλαιότερος – υπάρχει πράγματι ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ αυτού και των επόμενων παραδειγμάτων, όλα από τη ρωμαϊκή περίοδο - θα επιβεβαίωνε μόνο ότι το διακοσμητικό πρόγραμμα αυτού του κτιρίου σχεδιάστηκε από έναν ιδιώτη - τον ίδιο τον Petosiris 5 - που ενδιαφέρθηκε εκ των προτέρων να εξερευνήσει νέους δρόμους.

Σκηνή 68 a. Τελετή δανεισμένη από την ελληνική ταφική λατρεία: προσαγωγή του θύματος της θυσίας

Ακόμη περισσότερο από ένα εξαιρετικό μνημείο, ο τάφος του Petosiris είναι, από αρχιτεκτονικής απόψεως, ένα μοναδικό μνημείο, στον βαθμό που η αρχιτεκτονική του είναι πιο κοντά σε αυτήν ενός ναού παρά σε ιδιωτική ταφή. Είναι πολύ πιθανό να συγκρίνουμε τον εντελώς ασυνήθιστο σχεδιασμό αυτού του κτιρίου και το γεγονός ότι στους τοίχους του ο Petosiris εμφανίζει βασιλική πληρότητα αντί στάση του ιερατείου: στην πραγματικότητα, όχι μόνο εμφανίζεται απολαμβάνων την θέση του φαραώ, να εκτελεί τις ιεροτελεστίες ενώπιον των θεών, αλλά το όνομά του ακολουθείται από το βασιλικό επίθετο «ζωή, ευημερία, υγεία».[NOTE1a] Βασικά, θα μπορούσαμε σχεδόν να πούμε ότι παίρνοντας τη θέση του βασιλιά, δηλαδή εκείνου που ιερουργεί στους ναούς, ο Petosiris έχτισε ένα μνημείο για τον εαυτό του που δεν ήταν μόνοn τάφος, αλλά και ναός εν συντομία·

Η ζωφόρος των θεών του Nείλου που κοσμεί τη βάση της πρoσόψεως, μια ζωφόρος που συνήθως προορίζεται για τη διακόσμηση των ναών, είναι εκεί για να το επιβεβαιώσει.

Θα μπορούσε κανείς να αντιταχθεί ότι υπάρχει μικρό αρχιτεκτονικό προηγούμενο για τον τάφο του Petosiris, μάλιστα στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο ένα, είναι ο ναός του Θωθ που βρίσκεται στην ίδια την Ερμόπολη (Achmounein) – δηλαδή μόλις λίγα χιλιόμετρα από την Τούνα– και του οποίου ο πρόναος φαίνεται να χρονολογείται από τον Nectanebo I (380-362) 6, ενώ ο ο πρόναος του Petosiris δεν είναι νωρίτερος του τελευταίου τετάρτου του 4ου αιώνα 7. Όμως το επιχείρημα της εγγύτητας είναι ισχυρό επιχείρημα: ας θυμηθούμε ότι {..} στον ρωμαϊκό Μεσαίωνα μας, όταν ένα αριστούργημα εδημιουργείτο σε κάποιο μέρος, αντιγραφόταν αμέσως στις γύρω εκκλησίες. Έτσι ο Pétosiris μπόρεσε να χρησιμεύσει ως έναυσμα για την ανάπτυξη μιας εντελώς νέας αρχιτεκτονικής. Αν, λοιπόν, συνηθίζεται να συγκρίνεται ο τάφος του Petosiris με πτολεμαϊκό ή ρωμαϊκό ναό, θα έπρεπε να γίνει ακριβώς το αντίθετο, αφού αυτός ο τάφος παρουσιάζει, με τον ναό του Θωθ στην Ερμόπολη, το παλαιότερο παράδειγμα πρόναου της φαραωνικής αρχιτεκτονικής.

Τέλος, μπορούμε να καταnoήσουμε ότι ελλείψει γηγενών Φαραώ επί αρκετούς αιώνες - αφού από την Τρίτη Ενδιάμεση Περίοδο και εκτός από μερικές σύντομες επιστροφές στην εθνική ανεξαρτησία, ο κυρίαρχος διέμενε πολύ μακριά από τη γη της Αιγύπτου - «μια νέα ιερατική συνείδηση» εμφανίστηκε στα τέλη του 4ου αι. και ότι ο Petosiris επένδυσε τον εαυτό του με βασιλικά προνόμια σε σημείο να έχει εκπροσωπηθεί όπως το έκανε στην πρόσοψη του τάφου του8: ένα «θράσος πρωτόγνωρο μέχρι αυτόν και που δεν θα επαναληφθεί ποτέ»9. Γιατί εξασφαλίζοντας τη διατήρηση της λατρείας, ο Petosiris εξασφάλιζε τη διατήρηση της ισορροπίας του κόσμου.

Η έκδοση του G. Lefebvre, επιστημονικά άψογη για τη μελέτη κειμένων, δεν αδικούσε σε καλλιτεχνικό επίπεδο αυτό που αποτελεί ένα από τα ομορφότερα μνημεία της ύστερης Αιγύπτου. Αυτός είναι ο λόγος για αυτή τη συλλογή φωτογραφιών που δημοσιεύτηκε ταυτόχρονα με την επανέκδοση του έργου του Lefebvre. Σε αυτόν τον συμπληρωματικό τόμο, έγινε νέα αρίθμηση των σκηνών αποδείχτηκε ουσιαστική, γιατί αυτή του G. Lefebvre έλαβε υπόψη μόνο τις σκηνές που περιείχαν κείμενα, και όχι τις άλλες. Η νέα αρίθμηση δεν ανταποκρίνεται σε καμία περίπτωση σε μια ερμηνευτική ανάγνωση του μνημείου, αλλά σέβεται τις ομαδοποιήσεις σκηνών που καθιέρωσε ο Lefebvre ολοκληρώνοντας αυτές και τη δική μας.

Περιοριστήκαμε στον προσδιορισμό των πινάκων με σύντομους υπότιτλους, για να επιτρέψουμε σε μη ειδικούς να κατανοήσουν τη σημασία τους. Όσο για τα πνεύματα φύλακες του Pharbaithos (Φάρβαιθος) Φαρβαίθου, η παρουσία των οποίων αποτελεί μια από τις πρωτοτυπίες του τάφου, αποφασίσαμε να μην τις αναφέρουμε ονομαστικά, αλλά με τον αριθμό σειράς τους στον κανονικό κατάλογο που δημιούργησε η Sylvie Cauville στο άρθρο που τους αφιέρωσε11. Σε αυτή την περίπτωση, μόνο τριάντα οκτώ προστατευτικές θεότητες αναπαρίστανται στους στύλους που πλαισιώνουν τον άξονα πρόσβασης στους θόλους, αλλά δεν υπάρχει τίποτα που να γνωρίζουμε για τον λόγο της επιλογής τους.

Γιά την δημοσίευση της φωτογραφικής καλύψεως του τάφου του Petosiris, οφείλουμε πολλά σε διάφορα άτομα, τα οποία με χαρά να ευχαριστήσουμε. Είναι ο κ. François Dopffer, πρέσβης του Γαλλία στην Αίγυπτο εκείνη την εποχή, την οποία οφείλουμε στο ότι μπορέσαμε να κάνουμε, μεταξύ Ιανουαρίου 2003 και Μαΐου 2004, τρεις Στον κ. François Dopffer, Γάλλο πρεσβευτή στην Αίγυπτο τότε, μπορέσαμε να πραγματοποιήσουμε, μεταξύ Ιανουαρίου 2003 και Μαΐου 2004, τρεις εκστρατείες έρευνας στην Touna el-Gebel, ενώ το έργο στη Μέση Αίγυπτο δεν ήταν εύκολο, για λόγους που γνωρίζουμε. Οι ίδιες οι φωτογραφίες είναι του Jean-François Gout, ο οποίος για άλλη μια φορά έδωσε στο έπακρο το ταλέντο του, παρά τον περιορισμένο χώρο που υπάρχει στο παρεκκλήσι για να τοποθετηθεί ο φωτισμός. Κανένα από τα βασικά σχέδια, ούτε το γενικό σχέδιο και το τμήμα, δεν θα μπορούσε να είναι παράγεται χωρίς τη φιλική βοήθεια του Georges Soukiassian. Τέλος, ο κ. Samir Anis, διευθυντής αρχαιοτήτων στη Μέση Αίγυπτο, καθώς και η ομάδα του, μας διευκόλυνε κατά τα πάντα στον χώρο, ιδιαίτερα για την προσωρινή απομάκρυνση των προστατευτικών φραγμάτων.

Γιά τον διάκοσμος του τάφου του Πετοσίρη, που είναι τόσο πλούσιος σε συμβολισμούς και ξένες επιρροές, σχεδιάζουμε στη συνέχεια να δημοσιεύσουμε ένα σχόλιο για τις σκηνές από την σκοπιά της ιστορίας της τέχνης.

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ RIGGS[NOTE3]

Η συμπερίληψη μιας ελληνικής σκηνής θυσιών και σύγχρονων στοιχείων «ελληνικής επιρροής» έχει κάνει τον τάφο του Petosiris βασικό τεκμήριο για την πολιτιστική και καλλιτεχνική αλλαγή που γνώρισε η Αίγυπτος μετά την κατάκτηση του Αλεξάνδρου. Μέχρι τώρα, ωστόσο, η μόνη φωτογραφική καταγραφή του τάφου ήταν η αρχική δημοσίευση του Lefebvre του 1924.

Η πρόσοψη του τάφου, με τα πετάσματα και την διπλή δέσμη φύλλων φοίνικα καθώς και τα σύνθετα κιονόκρανα, ήταν μια νέα αρχιτεκτονική μορφή για εκείνη την εποχή, η οποία γρήγορα κατέστη σήμα κατατεθέν της Πτολεμαϊκής αρχιτεκτονικής ναών. Στην Ερμόπολη, ο ναός του Θωθ που χτίστηκε υπό τον Αιγύπτιο βασιλιά Nectanebo I (380–362 π.Χ.) είχε παρόμοιο πρόναο και θα μπορούσε να αποτελέσει την άμεση έμπνευση για το σχέδιο του τάφου. Η αρχιτεκτονική ομοιότητα μεταξύ τάφων και ναών έχει προηγούμενα σε μεγάλα ταφικά συγκροτήματα της Ύστερης Περιόδου (περίπου 600 π.Χ.) στις Θήβες της νότιας Αιγύπτου καθώς και σε τάφους στην νεκρόπολη Σακκάρα κοντά στη Μέμφιδα, χρονολογούμενους στο Νέο Βασίλειο (περίπου 1300–1100 π.Χ.).

Υπάρχει τώρα συναίνεση ότι ο τάφος χρονολογείται στα τέλη του τετάρτου αιώνα π.Χ., με τους C. και C. να τοποθετούν την κατασκευή κατά το τελευταίο τέταρτο του αιώνα αυτού. Στοιχεία όπως οι τύποι αμφορέων που απεικονίζονται στον τάφο (σελ. 2, σημ. 7), τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά και η γενεαλογία του Petosiris είναι οι πιο ασφαλείς δείκτες για μια ημερομηνία λίγο πριν ή περί το 300 π.Χ.

Η τεχνοτροπία της λαξεύσεως, όπως και η αρχιτεκτονική, είναι πανομοιότυπη με αυτήν που παρατηρείται στους σύγχρονους και μεταγενέστερους Πτολεμαϊκούς ναούς, ειδικά οι μορφές και οι στρογγυλεμένοι μαστοί και οι κοιλιές των θεών. Μέσα στον πρόναο υπάρχουν σκηνές γεωργίας, αμπελουργίας, κτηνοτροφίας και βιοτεχνίας, χωρισμένες σε πολλαπλά μητρώα και προσανατολισμένες προς τον ναό. Στον πρόναο, η «ελληνική» επιρροή έχει ασκηθεί στο ύφος του σκαλίσματος (λεπτομέρειες κομμώσεως, γλυπτές κοιλίες, ρυτίδες προσώπου), στάση των μορφών (εμπρόσθια όψη - en face, στριφτοί κορμοί) και φόρεμα (φουσκωτοί χιτώνες, μυτερά καπέλα), αλλά όλα αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελούν μέρος του αιγυπτιακού θεματολογίου και συμμορφώνονται με το εννοιολογικό αιγυπτιακό σύστημα αναπαραστάσεως. Οι εργάτες χαμηλότερης κοινωνικής θέσεως που απεικονίζονται σε αυτές τις σκηνές, στις οποίες εξοπλίζεται ο νεκρός για τη μετά θάνατον ζωή, ήταν λιγότερο δεσμευμένοι από κανόνες κοσμιότητας από τις μορφές των αριστοκρατών, και έτσι μπορούσαν να έχουν άτυπες στάσεις, χτενίσματα και ντύσιμο. Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν είναι «ελληνικά», αλλά σύγχρονα, αντικατοπτρίζουν το ύφος που ήταν επίκαιρα εκείνη την εποχή (γιά παράδειγμα στην ένδυση) καθώς και η δεξιοτεχνία των καλλιτεχνών, καθώς ο ασβεστόλιθος και η λεπτομερής ζωγραφική είναι υψίστης ποιότητας.

Η μόνη απροκάλυπτα ελληνική σκηνή είναι μια θυσία βοοειδών σε τρία μέρη, που εμφανίζεται στο υπόγειο του τοίχου ακριβώς δεξιά από την πόρτα από τον πρόναο προς τον κύριο θάλαμο. Μια γυναικεία μορφή με πεπoνοειδή κόμμωση [NOTE5] κρατά ένα στεφάνι από κισσό καθώς ένας νεαρός ταύρος προσάγεται μπροστά, μια άλλη γυναίκα στεφανώνει τον άνδρα που κόβει το λαιμό του ταύρου και μια ιέρεια με πέπλο πλησιάζει ένα κλειστό ιερό (σελ. 85–8, σκηνές 68a–c) . Πάνω από αυτήν την θυσία του υπογείου, καθιστές μορφές του Petosiris και της συζύγου του υποδέχονται τρεις από τις κόρες τους, σε μια συμβατική αιγυπτιακή σύνθεση (σ. 83, σκηνή 67).

Μια άλλη μορφή που αντιγράφεται από την ελληνική τέχνη περιλαμβάνει άνδρα που σπέρνει σιτηρά (σελ. 77, σκηνή 60c), του οποίου το σώμα φαίνεται σαν να γυρίζει στο κενό, το κεφάλι σε όψη τριών τετάρτων στα δεξιά του θεατή και το σωματικό βάρος να ακουμπά στιβαρά στο αριστερό του πόδι, ενώ τα δάχτυλα του δεξιού ποδιού του δείχνουν προς τα κάτω και σπάζουν τη γραμμή του εδάφους του μητρώου.[ΝΟΤΕ9] Όπως το πιο ελεύθερο, σύγχρονο ύφος των αιγυπτιακών σκηνών, αυτές οι αναμφισβήτητα ελληνικές απεικονίσεις είναι κατάλληλες για να προσφέρουν σκηνές στην βεράντα του τάφου, που ήταν ένας λιγότερο ιερός και επομένως λιγότερο οπτικά περιορισμένος χώρος από το εσωτερικό του τάφου. Η νεωτεριστική αξία και η κοσμικότητα που υπονοούσαν αυτά τα ελληνικά χαρακτηριστικά ταίριαζαν στην υψηλή θέση του Petosiris, προσθέτοντας στο κύρος της περίτεχνης ταφής του.

Η ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ KUVATOVA

Σύμφωνα με την σχολιάστρια:

Τίποτα στην ελληνική τέχνη δεν προκαλεί τη συναισθηματική επαφή και την αυθόρμητη τρυφερότητα που είναι τόσο υποβλητική στα ανάγλυφα του τάφου του Petosiris.[ΝΟΤΕ10] 

Όμως είναι γνωστό ότι:

Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν καλά την αναπαράσταση έντονων συναισθημάτων, όπως το κατέστησε σαφές ο Όμηρος σε πλειάδα στίχων στην «Ιλιάδα» (γύρω στο 700 π.Χ.), ένα από τα παλαιότερα σωζώμενα ποιήματα της δυτικής λογοτεχνίας.[NOOTE12]. 

Άλλωστε η Crawley έχει ερευνήσει την ικανότητα των Μινωιτών στην καλλιτεχνική απόδοση συναισθημάτων σε διάφορες περιπτώσεις όπου ζώα ή και άνθρωποι ενέχονται σε ανάλογες σκηνές![NOTE14]

Τρυφερή σκηνή από ελεφαντοστέινη τριάδα γυναικών (Μυκηναϊκό)

Εκτός από τα συμβατικά άνθη λωτού και τους μίσχους παπύρου, οι φέροντες προσφέρουν φανταστικά λουλούδια. Η εικονογραφία τους δεν έχει αιγυπτιακά χαρακτηριστικά και προέρχεται σαφώς από την Μακεδονική τέχνη. Ο λαιμός μιας από τις αντιλόπες κοσμείται με ένα μεγάλο ανθέμιο – ένα ξεχωριστό και δημοφιλές ελληνικό διακοσμητικό στοιχείο [ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ ΕΙΝΑΙ 5]. Μία από τις γυναίκες απεικονίζεται με ελληνίζουσα ενδυμασία, με το κεφάλι της καλυμμένο με πέπλο και ένα από τα χέρια καλυμμένο στις πτυχές ενός ιμάτιου. Στον τάφο του Petosiris είναι συχνή η Ελληνιστική απόδοση προσώπων, χτενισμάτων και ενδυμάτων των προσφερόντων, κάτι που δεν συνηθίζεται στην παραδοσιακή αιγυπτιακή ταφική τέχνη.[NOTE16]

Ανάμεσα στα ανάγλυφα του ναού, του τάφου του Πετοσίρη, οι σκηνές τρυφερής σωματικής επαφής μεταξύ παιδιών και ενηλίκων είναι ίσως οι πιο ενδιαφέρουσες. Αν και τέτοια εικονογραφία δεν έχει βρεθεί στις γνωστές σκηνές της πομπής, η προέλευσή τους εντοπίζεται στα μνημεία της Αμάρνας αφιερωμένα στη βασιλική οικογένεια. Οι απεικονίσεις των βασιλικών γονέων να φιλούν τα παιδιά τους είναι «ενδημικές» στην τέχνη της Αμάρνας. Δεν είχαν εμφανιστεί πριν από την κυριαρχία του Ακενατόν και εξαφανίστηκαν γρήγορα στη μετα-Αμάρνα περίοδο. Η ελληνική και η μακεδονική τέχνη {ΣτΜ: είναι διάφοερες} δεν είχαν δείξει ποτέ μεγάλο ενδιαφέρον για την αναπαράσταση της άτυπης επικοινωνίας μεταξύ ενηλίκων και παιδιών.[NOTE18]

Τα ανάγλυφα του πρόναου εμφανίζουν ακόμη πιο καθοριστική συγχώνευση αιγυπτιακών και ελληνιστικών στοιχείων. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του βόρειου, ανατολικού και δυτικού τείχους φαίνεται να είναι συμβατικό στο πλαίσιο της αιγυπτιακής ταφικής τέχνης. Εν τω μεταξύ, ο τολμηρός υφολογικός εκλεκτικισμός παρέχει στοιχεία για την ύπαρξη μιας εξέχουσας εικαστικής παραδόσεως του ελληνικού πολιτιστικού περιβάλλοντος στην Αίγυπτο του 4ου αιώνα. Φαίνεται πολύ εύλογο ότι οι καλλιτέχνες του τάφου του Petosiris είχαν χρησιμοποιήσει κάποια ελληνικά υποδείγματα (μοντέλα) που αργότερα χάθηκαν. Η ίδια εικασία υποστηρίζεται και για τον νότιο τοίχο που χωρίζει τον πρόναο και τον ναό. Εκτός από υφολογικά στοιχεία, ορισμένα θέματα που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Νότιου τοίχου προέρχονται και από την ελληνική/μακεδονική τέχνη. Ο υφολογικός εκλεκτικισμός {ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ ΕΙΝΑΙ } των αναγλύφων του πρόναου είναι επίσης εμφανής, αλλά εδώ τα Αιγυπτιακά στοιχεία φαίνονται μάλλον ξένα στο κατ' εξοχήν Ελληνικό πλαίσιο.

Οποιεσδήποτε υποθέσεις σχετικά με τους ιδιαίτερους λόγους πίσω από ένα τόσο προφανές ενδιαφέρον του Petosiris (ως εισηγηθέντος το εικονογραφικό πρόγραμμα) για παραπομπές της ελληνικής τέχνης δεν θα παραμείνουν παρά μόνο εικασίες. Και όμως η ιστορία της οικογένειας του Petosiris μπορεί να δώσει μια υπόδειξη για αυτούς τους λόγους. Μετά από προσεκτική ανάλυση των αυτοβιογραφικών κειμένων και των βιογραφιών του πατέρα και του μεγαλύτερου αδερφού του Petosiris, η Bernadette Menu κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Petosiris είχε διοριστεί αρχιερέας του Θωθ μετά την απαλλαγή (και την πιθανή εκτέλεση) του μεγαλύτερου αδελφού του Djedthothiufankh που είχε συνεργάστηκε με Πέρσες εισβολείς (Μενού 1994: 319–320; 326–327). Ο Petosiris διορίστηκε αρχιερέας επί Μακεδονικής κυριαρχίας και υποστήριξε δυναμικά τις μακεδονικές αρχές (Menu 1994: 326· Menu 1998:250). Πιθανώς, η πολιτική του στάση και η ανάγκη να αντισταθμίσει την επίσημη συνεργασία του αδελφού του με τους Πέρσες συνέβαλαν στο έντονο ενδιαφέρον του για τα ελληνιστικά θέματα και το ύφος του εικονογραφικού προγράμματος του τάφου.[NOTE18a1]

Akhenaten Sacrificing a DuckMET 1985.328.2

Το δυτικό τμήμα του νότιου τοίχου (στα δεξιά από την είσοδο) περιλαμβάνει τρεις συνθέσεις που απεικονίζουν προσφορές. Δύο από αυτά είναι σίγουρα ελληνίζουσες, ενώ η τρίτη, παρά την ανάλογη απόδοση της γυναικείας σιλουέτας, χτενίσματος και ενδυμασίας, νοηματικά ανήκει στην αιγυπτιακή παράδοση. Η γυναίκα, που αποδίδεται σε ημι-εμπρόσθια όψη, κρατά μια πάπια που αγωνίζεται στα απλωμένα της χέρια.(Εικ. 13) Πιάνει το πουλί από το λαιμό του με το αριστερό της χέρι, ενώ σφίγγει το πόδι του με το δεξί. Η πρακτική της θυσίας πάπιας δεν υπήρχε ποτέ στην ελληνική/μακεδονική ταφική παράδοση. Η στάση της γυναίκας θυμίζει εκείνη του Ακενατόν που θυσίασε μια πάπια στο ανάγλυφο από τη συλλογή του Μητροπολιτικού Μουσείου8 (Cooney 1965: 17). Ο βασιλιάς κρατά επίσης ένα πουλί με απλωμένα χέρια, πιάνοντας το λαιμό του από το ένα χέρι και το φτερό του από το άλλο. (Εικ. 14)[NOTE18a2]

figure 13 Tomb of Petosiris, pronaos, South Wall, Western part

Tomb of Petosiris, Pronaos, South Wall, Lower Register (after Lefebvre 1923–1924, III pl. XIX). © IFAO[NOTE19]

Η πλειοψηφία των αναγλύφων του πρόναου είναι εύγλωττα ελληνιστική. Πιθανότατα, ο πελάτης προσπάθησε να τονίσει την υποστήριξή του στην Μακεδονική κυριαρχία καθώς και την συμπάθειά του προς τον ελληνικό πολιτισμό και τον ελληνικό πληθυσμό της Ερμουπόλεως της Μεγάλης. Τέσσερις τελετουργικές σκηνές ελληνικής καταγωγής πιθανότατα αναπαριστούν τα μέλη της οικογένειας του Petosiris που ζούσαν την εποχή της κατασκευής και της διακoσμήσεως του τάφου και, ως εκ τούτου, συμμετείχαν στις πολιτικές και πολιτιστικές διαδικασίες της Πρώιμης Πτολεμαϊκής περιόδου.[NOTE30].

Krito Timarista stele Rhodes.jpg

Μια επιτύμβια στήλη από την Κάμειρο της Ρόδου στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. δείχνει δύο νεαρές γυναίκες, την Κριτώ και την Τιμαρίστα, που καθρεφτίζουν την στάση των δύο αδελφών στο τέλος της πομπής του Petosiris.[NOTE40]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[NOTE1]. Cherpion, Corteggiani 2007, pp. 1-4.

[NOTE1a].  Candeias Sales. 2020, pp. 1-4΄Cole 2019, p. 84.

[NOTE3]. Riggs 2009.

[NOTE5]. Vlachogianni 2018, n. 25.

[ΝΟΤΕ9]. Cole 2019, p. 80.

[ΝΟΤΕ10]. Kuvatova 2021, p. 10: Nothing in Greek art conjures the emotional contact and spontaneous tenderness that are so evocative in the reliefs of the Petosiris tomb.

[NOTE14]. Crowley 2024, pp. 69-70.

[NOTE16]. Kuvatova 2021, pp. 4-5: 

Apart from conventional lotus flowers and papyrus stems, the offering bearers carry fantastic flowers. Their iconography has no Egyptianizing features and clearly derives from Macedonian art. The neck of one of the antelopes is adorned with a big palmetto – a distinct and popular Greek decorative [NEXT PAGE IS 5] element. One of the women is depicted in Hellenizing apparel, her head veiled and one of the arms covered within the folds of a himation. The Hellenistic rendering of faces, hairstyles and garments of the offering bearers is frequent in the Petosiris tomb, which is not common in traditional Egyptian funerary art.

[NOTE18]. Kuvatova 2021, p. 10: 

p. 10

Among the naos reliefs of the tomb of Petosiris, the scenes of tender physical contact between children and adults are probably the most intriguing. Although such iconography has not been found in the known processional scenes, their origins can be traced back to Amarna monuments dedicated to the royal family. The depictions of royal parents kissing their children are ‘endemic’ in the art of Amarna. They hadn’t appeared before Akhenaten’s rule and quickly vanished in the Post-Amarna period. Greek and Macedonian art had never taken much interest in representing informal communication between adults and children.

[NOTE18a1]. Kuvatova 2021, p. 15: 

p. 15

The reliefs of the pronaos offer even more decisive fusion of Egyptian and Hellenistic elements. The iconographic program of the North, East and West walls seems to be conventional in the context of Egyptian funerary art. In the meantime, the bold stylistic eclecticism provides evidence for the existence of a prominent pictorial tradition of the Greek cultural milieu in 4th century Egypt. It seems very plausible that the artists of the tomb of Petosiris had used some Greek models that were later lost. The same conjecture is supported in respect to the South wall separating the pronaos and naos. In addition to stylistic elements, certain subject matters included into the pictorial program of the South wall also originate from Greek/Macedonian art. The stylistic eclecticism {NEXT PAGE IS } of the pronaos reliefs is also conspicuous, but here the Egyptian elements look rather alien in the predominantly Greek context.

Any assumptions concerning the particular reasons behind such an obvious interest of Petosiris (as an author of the pictorial program) in citations of the Greek art will remain no more than just guesses. And yet the story of Petosiris’ family might give a hint for these reasons. Upon careful analysis of the autobiographical texts and the biographies of Petosiris’ father and elder brother, Bernadette Menu came to the conclusion that Petosiris had been appointed a high-priest of Thoth after the discharge (and probable execution) of his elder brother Djedthothiufankh who had collaborated with Persian invaders

(Menu 1994: 319–320; 326–327). Petosiris was appointed a high priest during Macedonian rule and energetically supported Macedonian authorities (Menu 1994: 326; Menu 1998:250). Probably, his political stance and the need to compensate for his brother’s official collaboration with the Persians contributed to his pronounced interest in Hellenistic subject matters and style of the tomb’s pictorial program.

[NOTE18a2]. Kuvatova 2021, p. 19-20: 

The West part of the South wall (to the right from the entrance) features three compositions depicting offerings. Two of them are definitely Hellenizing, while the third one, despite the similar rendering of the woman’s figure, hairstyle and apparel, semantically belongs to Egyptian tradition. The woman, who

is rendered in semi-profile, holds a struggling duck in her outstretched arms.

(Fig. 13) She grasps the bird by its neck with her left hand, while squeezing its leg with the right one. The practice of sacrificing ducks had never existed in Greek/ Macedonian funerary tradition. The woman’s posture is reminiscent of that of Akhenaten sacrificing a duck in the relief from the Metropolitan Museum collection8 (Cooney 1965: 17). The king also holds a bird in outstretched arms,

grasping its neck by one hand and its wing by the other. (Fig. 14)

[NOTE19]. Cole 2019, fig. 4.1.

[NOTE30]. Kuvatova 2021, p. 24: 

The majority of the reliefs of the pronaos are eloquently Hellenizing. Probably, the customer attempted to emphasize his support of the Macedonian rule as well as his sympathy to the Greek culture and Greek population of Hermopolis Magna. Four ritual scenes of Greek origin most likely represent Petosiris’s family members who were alive at the time of the tomb’s construction and decoration and thus involved in the political and cultural processes of the Early Ptolemaic period.

[NOTE40]. Cole 2019, p. 83. http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=4863: Ανάγλυφη επιτύμβια στήλη, που αποτελεί το καλύτερο δείγμα ροδιακής πλαστικής και ένα από τα άρτια σωζόμενα έργα της κλασικής περιόδου. Έχει ασυνήθιστη καμπύλη απόληξη, που φέρει τοξωτή επίστεψη κυματίου και κεντρικό ανθέμιο. Εικονίζονται δύο γυναικείες μορφές, η Κριτώ και η Τιμαρίστα, προφανώς μητέρα και κόρη, των οποίων τα ονόματα έχουν χαραχθεί πάνω από τα κεφάλια τους. Οι δύο μορφές αγκαλιάζονται τρυφερά, ακουμπώντας η μία τον ώμο της άλλης, ωστόσο το βλέμμα τους δεν συναντιέται και είναι εμφανής κάποια απόσταση μεταξύ τους, που δηλώνει ότι οι δύο γυναίκες βρίσκονται σε διαφορετικούς «κόσμους». Η Κριτώ, η κόρη, που εικονίζεται σε κατατομή, φοράει χιτώνα και ιμάτιο, ενώ η Τιμαρίστα χιτώνα και πέπλο ζωσμένο στη μέση. Οι μορφές πατούν σε αβαθή προεξοχή της στήλης, ως βάση. Ίχνη γραπτής διακόσμησης σώζονται στο πλαίσιο της στήλης, στα σανδάλια και στα μάτια των μορφών. Τα μαλλιά της Κριτούς θα συμπληρώνονταν επίσης με χρώμα, ενώ γύρω από το κεφάλι διακρίνονται ίχνη αρχαίας επιλάξευσης. Το έργο θεωρείται δημιούργημα ντόπιου καλλιτέχνη, ο οποίος, όμως, έχει εμφανώς επηρεασθεί από τα αριστουργήματα των αττικών εργαστηρίων της κλασικής εποχής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://archive.org/details/letombeaudepetos00lefeuoft/page/n5/mode/2up
Lefebvre, G. 1924. Le tombeau de Petosiris, Caire.

https://dn790001.ca.archive.org/0/items/letombeaudepetos00lefeuoft/letombeaudepetos00lefeuoft_bw.pdf

Lefebvre, G. 1924. LE TOMBEAU DE PETOSIRIS.PREMIÈRE PARTIE.DESCRIPTION, Caire.

https://www.ifao.egnet.net/publications/catalogue/9782724704266/
Cherpion, N., J.-P. Corteggiani, and J.-F. Gout. 2007. Le tombeau de Pétosiris à Touna el-Gebel. Relevé photographique (Bibliothèque Générale 27), Cairo: Institut français d’archéologie orientale.

https://www.academia.edu/21694614/Review_of_N_Cherpion_et_al_Le_tombeau_de_P%C3%A9tosiris_%C3%A0_Touna_el_Gebel_IFAO_2007_?fbclid=IwAR0SpD2bPg9f0ozKWbxYDNNuLJdNp5DfSf4ni3qFSgyoghnmoDrlD1larOM

Riggs, C. 2009. Rev. of N. Cherpion, J.-F. Corteggiani, J.-F. Gout, Le tombeau de Pétosiris à Touna el-Gebel. Relevé photographique, in The Classical Review 59 (1), pp. 244-247.

https://www.academia.edu/38538408/E_Vlachogianni_The_Art_of_Hairstyling_Hairstyles_in_the_Greco_Roman_World_and_their_Semiology_in_The_Countless_Aspects_of_BEAUTY_in_Ancient_Art_Athens_2018_303_316

Vlachogianni, E. 2018 . "The Art of Hairstyling: Hairstyles in the Greco-Roman World and their Semiology," in The Countless Aspects of Beauty in Ancient Art, ed. M. LagogianniGeorgakarakos, Athens, pp. 303-320.

https://brill.com/view/journals/ow/2/1/article-p1_001.xml?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR0O2-nJw_AOO_0qIWbkhO5wPem-6e2zW-Ai95UDyi5obnxrOJ48nXCiExY_aem_AS2cP9XFIiVC2hjcjRM4yrpaSOmhbzt6Cp2mMmwbr1IXNvEOWcONthWzAc8pTZPvXzmvrM_dj6gk2zivaBMhcb3V

Kuvatova, V. 2021. "Stylistic traces of Amarna Art in Reliefs of the Tomb of Petosiris (Tuna Al Gebel Necropolis)," in Old World: Journal of Ancient Africa and Eurasia 2021, pp. 1-27.

Fernandez, M. 2023. "Ancient Greece Gives Us ‘A World of Emotions’," Inspired Original, <https://www.inspiredoriginal.org/post/ancient-greece-gives-us-a-world-of-emotions> (17 April 2024).

https://books.ub.uni-heidelberg.de/propylaeum/catalog/book/1342?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR3csLKkxGKVTs4fRcD5Zb5aIhxrcGwrJDDOSAHcUo-Dj8YkqDqFRiW4URk_aem_AS3JLJYimWtf9K_j8f6sooonjmRCaZ31gC1yNdeLw168i8NkTAoDW4IydEYPbEryUkw1GFeLk0bMMTuTOJUOkLp1

Crowley, J. L. 2024. ICON. Art and Meaning in Aegean Seal Images, Propylaeum.

https://core.ac.uk/reader/80518060

José das Candeias. 2016. "The Decoration of the Pronaos of Petosiris’ Tomb.Themes, Scenes, Styles and Techniques," TdE 7, pp. 179-201.

https://www.researchgate.net/publication/349214138_Petosiris_the_pharaoh_a_usurper_or_a_restorer_of_the_order_Journal_of_the_Hellenic_Institute_of_Egyptoloy_3_2020_119-130_-_ISSN_2241-0597

José Das Candeias Sales. 2020. "Petosiris: the 'pharaoh': a usurper or a restorer of the order?," Journal of the Hellenic Institute of Egyptology 3, pp. 119-130.

https://www.academia.edu/66962361/Cultural_Manoeuvring_in_the_Elite_Tombs_of_Ptolemaic_Egypt

https://www.jstor.org/stable/j.ctv13nb7mr

Cole, S. E. 2019. "Cultural manoeuvring in the elite tombs of Ptolemaic Egypt," in The Ancient Art of Transformation. Case studies from Mediterranean contexts, ed. R. M. Gondek and C. L. Sulosky Weaver, pp. 75-106.

https://www.ifao.egnet.net/bifao/94/14/

Menu, B. 1994. "Le tombeau de Pétosiris. Nouvel examen," Bulletin de l’Institut français d’archéologie orientale 94, pp. 247–262.

https://www.ifao.egnet.net/bifao/98/14/

Menu, B. 1998. "Le tombeau de Pétosiris (4). Le souverain de l’Égypte," Bulletin de l’Institut français d’archéologie orientale 98, pp. 311–327.

ΠΛΕΟΝ ΠΡΟΣΦΑΤΟΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: 180424