MORE ON CHINESE AND GREEK PHILOSOPHY..

Τον τέταρτο / τρίτο αι. π.Χ. γράφτηκε στην Κίνα ένα βιβλίο, το οποίο σήμερα είναι γνωστό ως Zhuangzi (Chuangtzu).7_197 Αναφέρεται σε συλλήψεις και έννοιες παρόμοιες με αυτές του πρώιμου Βουδισμού και του Πυρρωνισμού, αργότερα, αρνούμενο την εγγενή ταυτότητα και την ικανότητα διαφοροποιήσεως των πραγμάτων. Αξιοσημείωτη κρίνεται εν προκειμένω και η ύπαρξη σε αυτό το θεμελιώδες Ταοϊστικό βιβλίο συλλήψεων οι οποίες έχουν επίσης διατυπωθεί από τον Ελληνο - Σκύθη Ανάχαρση!7_198

Ο Beckwith διατυπώνει την θεωρία ότι το όνομα Laozi (Λάο Τσε), συγγραφέα του Dao De Jing, μπορεί να αποτελεί την Κινέζικη απόδοση του Gautama (Βούδα). Μάλιστα οι Ταοϊστές,7_199 στο βιβλίο Roshi - Kakokio ή Book of the Conversion of Barbarians, έχουν υποστηρίξει ότι ο Λάο Τσε μετά την συγγραφή του Dao και την μυστηριώδη εξαφάνισή του στην Kwankokukwan ταξίδεψε στην Ινδία όπου μετενσαρκώθη σε Gautama!7_200 Ενώ οι εικασίες για τον Λάο Τσε ανήκουν στην περιοχή των θρύλων, οι ινδικές επιρροές στον Πύρρωνα καταγράφηκαν τον δεύτερο αι. μ.Χ. με βάση τις διηγήσεις γιά την ζωή του.7_201 Άλλωστε, κατά την ίδια άποψη, ο κρίσιμος όρο dao δεν είναι παρά μια απλή μετάφραση του (βουδιστικού) dharma, υποδεικνύοντας έτσι - σχεδόν εν τη παρόδω του λόγου του Beckwith - μιαν επανεκτίμηση αυτής καθεαυτήν της ‘κινεζικής’ θρησκευτικής παραδόσεως.

Συμπερασματικά η προκλητική και, πάντως, έντονα αμφισβητούμενη άποψη7_202 ότι οι Βούδας - Λάο Τσέ αποτελούν ένα και το αυτό πρόσωπο, το οποίο είναι μάλιστα Ελληνο - Σκύθης της Κεντρικής Ασίας, εισάγει μιάν ισχυρή συσχέτιση μεταξύ Ινδίας - Κίνας, εμβάλλοντάς μας σε σκέψεις γιά μιά δεύτερη πιθανή Ελληνική εμπλοκή στο θέμα, πέραν της ομολογουμένης σχέσεως του Πύρρωνος με τον Βουδισμό! Πράγματι ο Beckwith έχει εντοπίσει ομοιότητα μεταξύ απόψεων του Ανάχαρση επί του λεγομένου Θέματος του Κριτηρίου,7_203 όπως τις έχει διασώσει ο Sextus Empiricus στο έργο του Adversus Mathematicos, S.E. M. vii, 1, 55–59,7_204 και θέσεων εκφραζομένων σε απόσπασμα του Ταοϊστικού κειμένου Zhuangzi (Chuangtzu).7_205

.... Άλλωστε ομοιότητες και θεωρητικά παράλληλα έχουν ομοίως εντοπισθεί ανάμεσα στα έργα των Λάο Τσε, Zhuangzi και Πλάτωνος,7_207 ενώ και στον Κανόνα Mohist7_208 σημειώνονται αναλογίες με τα Μηχανικά του Αριστοτέλους,7_209 παρ’ όλον ότι στον πρώτο παρουσιάζεται κωδικοποιημένη γνώση απουσία αποδείξεων! .. 

Η συσχέτιση των απόψεων του Ελληνο - Σκύθη Ανάχαρση με πρώιμα στρώματα του Βουδισμού / Ταοϊσμού, η βεβαιωμένη επαφή των Σκυθών με τον Ελληνικό πολιτισμό στις Ελληνίδες πόλεις της Μαύρης Θάλασσας και αλλού, η προσωπική επαφή του Ανάχαρση με την Αθήνα, η λειτουργία των Σκυθών νομάδων ως ενός είδους μέσου επικοινωνίας μακρών αποστάσεων της εποχής συνδέοντος την Ελλάδα και την Μαύρη Θάλασσα με την Κίνα, όλα αυτά θέτουν επί τάπητος και προς περαιτέρω διερεύνηση το θέμα των πιθανών αλληλεπιδράσεων της Ελληνικής φιλοσοφικής σκέψεως με την Ανατολή κατά την Αλεξανδρινή περίοδο αλλά και ενωρίτερα!

Είναι, άλλωστε, αξιοσημείωτη η παράλληλη αναφορά και η συχνά προβαλλόμενη συσχέτιση των Ανάχαρση7_210 και Βούδα ήδη από την ύστερη αρχαιότητα και τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες. Πράγματι ο Κλήμης Αλεξανδρεύς στους Στρωματείς του, Stromateis 1.13, αφού πρώτα παραθέτει τους επτά σοφούς αναφέρεται στην συνέχεια στους Ανάχαρση και Βούδα, ενώ και σε πρώιμο Μανιχαϊστικό κείμενο (Κεφάλαια, 2Ke 317.19 – 20) υπάρχει ανάλογη αναφορά και συσχέτιση των δύο!7_211 Περιέργως οι δύο άνδρες εμφανίζονται, τόσον στο πρώιμο πατερικό κείμενο όσον και στο Μανιχαϊστικό, ως διαθέτοντες κοινά χαρακτηριστικά: αμφότεροι είναι γνωστοί ως ταξιδευτές και σοφοί και με έντονο ασκητικό χαρακτήρα ενώ και η Σκυθική ονοματολογική συσχέτισή τους εμφανίζεται επίσης εντυπωσιακή.7_212 Η Σκυθική ταυτότητα του πρώτου υπογραμμίζεται πάντα εμφαντικά ως στοιχείο ταυτότητάς του, ενώ και ο δεύτερος φέρει τίτλο (Śākyamuni) που φαίνεται ομοίως να παραπέμπει στην Σκυθία. Πρόσθετες ενδιαφέρουσες συσχετίσεις μεταξύ Βούδα και Ανάχαρση παραθέτει άλλωστε και σχολιάζει ο Pettipiece.7_212a

Την πρώτη φορά που διάβασα {ΣτΜ: γράφει ο Victor Mair} τον διάλογο του Zhuang Zi (περίπου 4ος αι. π.Χ.) με τον Hui Zi (370-310) σχετικά με το θέμα «Η ευτυχία των ψαριών», όταν πλησίασα στο τέλος, είχα μια θεοφάνεια. Ένιωσα σαν να διάβαζα μια συζήτηση μεταξύ δύο Ελλήνων φιλοσόφων. Εδώ παρατίθεται η συζήτηση:

...

Ο Δάσκαλος Zhuang Zi και ο Δάσκαλος Hui Zi έκαναν βόλτες στη γέφυρα πάνω από τον ποταμό Χάο. «Τα μικρόψαρα - minnows έχουν βγει και κολυμπούν τόσο χαλαρά», είπε ο δάσκαλος Chuang. «Αυτή είναι η χαρά των ψαριών».

«Δεν είσαι ψάρι», είπε ο Δάσκαλος Hui. «Πώς ξέρεις ποια είναι η χαρά των ψαριών;»

«Δεν είσαι εγώ», είπε ο Δάσκαλος Zhuang, «πώς ξέρεις λοιπόν ότι δεν ξέρω ποια είναι η χαρά των ψαριών;»

«Δεν είμαι εσύ», είπε ο Δάσκαλος Hui, «άρα σίγουρα δεν ξέρω τι κάνεις. Αλλά σίγουρα δεν είσαι ψάρι, επομένως είναι αδιαμφισβήτητο ότι δεν ξέρεις ποια είναι η χαρά των ψαριών».

«Ας επιστρέψουμε από εκεί που ξεκινήσαμε», είπε ο Δάσκαλος Zhuang. «Όταν είπες, "Πώς* ξέρεις ποια είναι η χαρά των ψαριών;" με ρώτησες γιατί ήξερες ήδη ότι ήξερα. Το ξέρω κάνοντας μια βόλτα πάνω από το Χάο».

[1]

[*VHM: Ο Zhuang Zi προβαίνει εδώ σε λογοπαίγνιο με τον Hui Zi εδώ, βασιζόμενος στο γεγονός ότι το ān 安, μεταξύ πολλών άλλων (τουλάχιστον 9 [βλ. Βικιλεξικό ]) εννοιών, ως ερωτηματικό μπορεί να σημαίνει και τα δύο "πώς;" και "που?". Σκεφτείτε καλά πώς αυτό είναι τόσο δυνατό όσο και λογικό.]

Το μέρος αυτού του διαλόγου που με εντυπωσίασε τόσο δυνατά, σαν κεραυνός από τον ουρανό, ήταν αυτό:

Zhuāng Zi yuē: "Qǐng xún qí běn."

莊子曰：請循其本

«Ας επιστρέψουμε από εκεί που ξεκινήσαμε», είπε ο Δάσκαλος Zhuang.

Είχα μια σπλαχνική αίσθηση ότι αυτού του είδους η πρόταση ήταν χαρακτηριστική του Σωκράτους και του Πλάτωνος, γι' αυτό επικοινώνησα με τον Christopher Raymond, έναν ειδικό στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία για να επιβεβαιώσω εάν η μνήμη μου ήταν σωστή. Εκείνος απάντησε:

Ο Πλάτων εμφανίζει συχνά τον Σωκράτη (και άλλους πρωταγωνιστές, όπως ο Ελεάτης Επισκέπτης ή Ξένος, του Πλατωνικού διαλόγου Σοφιστής!) να λέει πράγματα όπως, «Εντάξει, ας επιστρέψουμε στην ερώτηση με την οποία ξεκινήσαμε» – συχνά χρησιμοποιώντας τη φράση ἐξ ἀρχῆς («από την αρχή») και συχνά μετά. μια προσπάθεια ορισμού μιας έννοιας απέτυχε ή η συζήτηση έχει εκτραπεί για κάποιο λόγο. Μερικά παραδείγματα είναι τα Plat. Euthyph. 11b {εἰπὲ ἐξ ἀρχῆς τί ποτε ὂν τὸ ὅσιον} και 15c; Plat. Theaet. 151d {πάλιν δὴ οὖν ἐξ ἀρχῆς}, 164c, and 187b; Plat. Charm. 163d και 167b. Είναι δύσκολο να πει κανείς πόσο διακρίνει πραγματικά τον Σωκράτη ή τον Πλάτωνα, αφού η φράση ἐξ ἀρχῆς, τουλάχιστον, εμφανίζεται πολύ σε δικαστικούς λόγους και άλλα σύγχρονα κείμενα («Να σας πω τι έγινε από την αρχή») και θα μπορούσε ήταν κοινή στις διαλεκτικές συζητήσεις. Το πρόβλημα είναι ότι ο Πλάτων κυριαρχεί στην τεκμηριωμένη βάση. Εντούτοις, μπορεί να είναι χαρακτηριστικό του Σωκράτους του Πλάτωνος, να επιμένει να έχει υπόψη του το κεντρικό ερώτημα και να μην θέλει να αποσπάται η προσοχή από μακροχρόνιες παρεκκλίνουσες ομιλίες.

Αναρωτιέμαι αν αυτό το είδος αποθεματικής εκφράσεως και συγκεντρώσεως στο κύριο θέμα μιας συζητήσεως είναι χαρακτηριστικό άλλων φιλοσοφικών παραδόσεων.                                                         

Hui Shi (left) and Zhuangzi (right) debate the joy of fish

25.10.2022 στις 8:54 μ.μ

Από τον Λουκά Χριστόπουλο:

Υπάρχουν αρχαίοι «διάλογοι» σε παλαιότερα γραπτά, όπως το Έπος του Γκιλγκαμές (1800 π.Χ.), αλλά η χρησιμοποίησή τους ως συστήματος φιλοσοφίας για να προκαλέσουν μια θεοφάνεια ξεκινά μόνον με τον Σωκράτη και την «Μαιευτική» του: «εισάγοντας έναν σπόρο (σκέψεως) σε κάποιον για να «γεννήσει» μια αλήθεια με αυτοστοχασμό και κατανόηση. Είναι ένα σύστημα σκέψεως που φέρουν οι ακόλουθες φιλοσοφικές σχολές μετά τον Πλάτωνα.

Μεταξύ του Σωκράτους (470-399 π.Χ.) και του Zhuangzi (4ος αιώνας π.Χ.) μεσολαβούν περίπου εκατό χρόνια… Θα μπορούσε να είναι κάποιο αμοιβαίο ολοκληρωμένο σύστημα; Με τον ίδιο στόχο είναι γραμμένο και το Milindapanha (Ερωτήσεις του Μενάνδρου), για το οποίο θα έχω περισσότερα να πω στη συνέχεια.

'ΒΑΚΧΕΣ' & ZHUANGZI [5] 

Αυτό το δοκίμιο αποτελείται από δύο μείζονα μέρη. Πρώτον, μια σύγκριση μεταξύ της ποιήσεως και της ίδιας της συγκριτικής εργασίας. Δεύτερον, μια σύγκριση του Zhuangzi (Κινέζου φιλοσόφου του 4ου αι. π.Χ.) και των Βακχών του Ευριπίδου. Η σύγκριση είναι σαν ποίημα, υπό την έννοια ότι αμφότερα αποτελούν ευφάνταστες κατασκευές που στηρίζονται στη δημιουργικότητα του συγκριτιστού ή του ποιητού. Η σύγκριση και η ποίηση παίρνουν χαρακτηριστικά του κόσμου και τα αλλοιώνουν με τέτοιο τρόπο ώστε να υποδηλώσουν μίαν εναλλακτική. Ο Zhuangzi και οι Βάκχαι, μέσω του θέματος της λήθης, κάνουν το ίδιο πράγμα — να ταράξουν τις σταθερές υποθέσεις ή τις γνώσεις μας. Η θέση ότι ένα συγκριτικό έργο είναι σαν ένα ποίημα στηρίζεται έτσι στην σύγκριση των Zhuangzi και Ευριπίδου .. . Αμφότεροι ο Zhuangzi και το έργο Βάκχαι προσκαλούν μιαν εγκατάλειψη της σταθερής γνώσεως και απεικονίζουν μιαν ανθρώπινη φύση που είναι αδύναμη και υπόκειται στην αλλαγή. Αυτό το άρθρο προτείνει ότι μια παρόμοια εμπειρία χαρακτηρίζει την πρακτική της συγκρίσεως, και ότι μια τέτοια εμπειρία είναι κάτι που βλέπουμε συχνά στην ποίηση. .. Το παρόν δοκίμιο επιχειρεί να περιγράψει την σύγκριση ως μια ποιητική δραστηριότητα, που υποστηρίζεται από μια κάπως ελεύθερη ανάγνωση των Ευριπίδειων Βακχών και του Zhuangzi.

Τα ζητήματα μεθόδου στην συγκριτική εργασία κυριαρχούν στην μελέτη, αλλά ο ρόλος της φαντασίας απολαμβάνει σχετικώς ολίγης προσοχής. Προτείνω μερικούς τρόπους με τους οποίους ένα συγκριτικό έργο μοιάζει με ποίημα και, στην συνέχεια, σκεφτείτε τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει μια τέτοια άποψη. Ο Ευριπίδης και ο Zhuangzi φέρουν δύο πράγματα πρός συζήτηση. Πρώτον, αυτοί οι δύο ποιητές συγγραφείς μας δίνουν κείμενα που μας επηρεάζουν καθώς τα διαβάζουμε. Η σύγκριση ως ποιητική δραστηριότητα κάνει το ίδιο και στον μελετητή της συγκριτικής. Δεύτερον, συγκρίνω τις Βάκχες και τον Zhuangzi ως προς την ενσωμάτωσή τους της λήθης στην μορφή και το περιεχόμενο, καταδεικνύοντας έτσι την ίδια την συγκριτική διαδικασία που περιγράφω.

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ Nāṭya Śāstra ΕΠΙ ΤΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ & Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ

Ο Keith ήταν διατεθειμένος να υποστηρίξει ότι οι θέσεις του Nātya Śāstra μοιάζουν με αυτές της Ποιητικής του Αριστοτέλους, αλλά είναι δύσκολο να υποστηριχθεί αυτή η άποψη μετά από έστω και μια πρόχειρη ματιά στην πρώτη. Αν και παρουσιάζεται ως «επιστήμη» του δράματος,33 ενδιαφέρεται να εδραιώσει τα διαπιστευτήριά της με την άμεση καταγωγή της από τους θεούς.

Δεν λειτουργεί με βάση την ανάλυση και δεν έχει φιλοσοφική βάση. Αν και αντιμετωπίζει το δράμα ως «μίμηση»,34 δεν εννοεί με αυτό ό,τι εννοεί ο Αριστοτέλης. Το ινδικό δράμα μιμείται συναισθήματα και το κοινό βιώνει «όχι το πραγματικό συναίσθημα αλλά μια αισθητική εκτίμηση του rasa ή της γεύσης του». Τα οκτώ βασικά συναισθήματα είναι η αγάπη, το χιούμορ, ο ενθουσιασμός, ο θυμός, ο φόβος, η θλίψη, η αηδία και η κατάπληξη και οι αντίστοιχες αποχρώσεις είναι το ερωτικό, το κωμικό, το ηρωικό, το έξαλλο, το φοβερό, το συμπονετικό, το φρικτό και το θαυμάσιο.35 Ο κρίμα και ο φόβος, τόσο κεντρικό στη θεωρία του Αριστοτέλους, έχουν μόνο ένα μικρό ρόλο να παίξουν! Το Nātya Śāstra ασχολείται με τα ζωγραφικά εφέ, ειδικά με τις χειρονομίες,36 υπενθυμίζοντας μας μιά εντυπωσιακή δήλωση στην Citra Sūtra, την πραγματεία για τη ζωγραφική, ότι η τέχνη που μοιάζει περισσότερο με τη ζωγραφική είναι ο χορός. Δεν είναι μια θεωρητική πραγματεία, αλλά ένα πρακτικό εγχειρίδιο χορού, μίμης, χειρονομίας και μουσικής. Αυτή είναι στην πραγματικότητα η έννοια του nātya, που είναι η ίδια λέξη με το nautch, ο όρος που χρησιμοποιείται για τα κορίτσια που χορεύουν υπό το βρετανικό Raj. Πολύ περισσότερα λέγονται για αυτά τα ζητήματα παρά για την πλοκή ή ακόμη και για τον διάλογο και τον λόγο, αν και οι χαρακτήρες μιλούν σανσκριτικά ή πρακριτικά ανάλογα με την κοινωνική τους θέση. Αν θέλουμε να βρούμε ομοιότητες μεταξύ του ελληνικού και του ινδικού δράματος, πρέπει να βρεθούν στα κείμενα, όχι στη θεωρία.[100]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Mair 1994, p. 165.

[5]. Harte 2018.

[100]. Stoneman 2019, p. 413.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Mair, V. H. 2022. "Greek argumentation: 'Let's go back to the beginning'," Language Log, <https://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=56790&fbclid=IwAR3q8ZP1sIpiBntZdZzzBDtGsTclNpF1oLdxLxubgmXhRqQy8w9XpiC5dg0> (5 Nov. 2023).

https://terebess.hu/english/Mair-Chuang-Tzu.pdf

Mair, V. H., transl. 1994. Wandering on the Way: Early Taoist tales and parables of Chuang Tzu, transl. with an Introduction and Commentary by Victor H. Mair, Bantam Books 

https://terebess.hu/english/Mair-Chuang-Tzu.pdf?fbclid=IwAR1mkA3xpZWknhjz_5dxWUjUDSVk1ZeB9DVqMmWiwSH1gCG1T-Qiji2u7Hc

Chuang Tzu. 1994. Wandering on the Way. Early Taoist Tales and Parables of  Chuang Tzu, transl. V. H. Mair, A Bantam Book.

https://journals.calstate.edu/jet/article/view/2336/2109

Harte, R. J. 2018. "Comparison as poetry: Reading Euripides’ Bacchae and the Zhuangzi," Journal of East-West Thought 8 (3), pp. 31-58.

Stoneman, R. 2019.The Greek Experience of India: From Alexander to the Indo-Greeks, Princeton University Press.

https://ia902903.us.archive.org/7/items/in.ernet.dli.2015.102820/2015.102820.The-Sanskrit-Drama-In-Its-Origin-Development-Theory-And-Practice.pdf

Keith, A. B. [1924] 2015. The Sanskrit Drama in its Origin, Development, Theory and Practice; repr. Delhi: Motilal Banarsidass.