Hittite tawananna & Homeric Theano

 

Η Χετταία tawananna - συνβασιλεύουσα & η Ομηρική Θεανώ

Taduhepa

Η Kizzuwatna, με πυρήνα την Κιλικία, απετέλεσε περιοχή στο περιθώριο της Χεττιτικής αυτοκρατορίας, η οποία ενεφάνιζε ιδιαίτερες συσχετίσεις με τον Αιγαιακό χώρο. Ενδεικτικά αναφέρουμε σχετικά ότι στην περιοχή πιθανολογείται η άμεση ή έμμεση εμπλοκή των Αχιγιάβα, μέσω και του Piyamaradu, σε εχθρικές ενέργειες σε βάρος των Χεττιτικών συμφερόντων.[1] Άλλωστε η παρουσία του Αιγαιακού στοιχείου στην Kizzuwatna μετά την υποχώρηση των Χετταίων είναι αδιαμφισβήτητη, στην περιοχή μάλιστα πιστοποιείται η ίδρυση πολιτικής οντότητας (Walistin) με έντονες Αιγαιακές αναφορές! Η περιοχή πολιτικά εκινείτο μεταξύ των Χάττι και των Μιτάνι, ενετάχθη στην επικράτεια των πρώτων κατά την αυγή του Νέου Βασιλείου, όμως διατήρησε διακριτή ταυτότητα, από θρησκευτική, γλωσσική και πολιτική άποψη.

Έχει υποστηριχθεί ότι το όνομά της εμφανίζεται μεταγραμμένο στην Ελληνική ως το επίθετο Κισσηῒς,[2] το οποίο αποδίδεται από τον Όμηρο στην ιέρεια Θεανώ (Il.6.298-301). Στο πρόσωπο της τελευταίας εκφράζεται, άλλωστε, ένα οικείο πρότυπο της Ανατολικής Μεσογείου, της Ανατολίας περιλαμβανομένης, σύμφωνα με το οποίο η βασίλισσα μπορούσε να συνδυάζει και την ιδιότητα της ιέρειας. Το τελευταίο πρότυπο απαντάται στην Χεττιτική αυτοκρατορία, όπου μάλιστα για την βασίλισσα – πρωθιέρεια υπήρχε και ο σχετικός όρος, tawananna, ομόλογος του τίτλου Labarna για τον βασιλέα. Το γεγονός ότι το βασιλικό ζεύγος των Χετταίων εθεωρείτο ως η επί της γής ενσάρκωση - αντανάκλαση της κεφαλής του πανθέου τους (ήτοι του Θεού της καταιγίδας και της Arinna), μας δίνει πράγματι το δικαίωμα να αναρωτηθούμε εάν το όνομα Θεανώ συνδέεται με τον Χεττιτικό όρο, μιάς και η ηχητική συγγένεια είναι εμφανής. Προς υποστήριξη του επιχειρήματος σημειώνουμε την επιβεβαιωμένη επαφή των Αιγαίων με την Κιλικία, καθώς και ότι η ευρύτερη περιοχή υπήρξε κατ’ εξοχήν ιερό λίκνο του Teshub. Δεδομένου μάλιστα ότι ο Χεττιτικός όρος στερείται ευρέως ανεγνωρισμένης ετυμολογίας,[3] δεν θα αποκλείαμε την αντίθετη κατεύθυνση για την επιρροή.

Σημειώνεται επιπρόσθετα ότι η συνύπαρξη στο ίδιο πρόσωπο των ιδιοτήτων της βασίλισσας και της ιέρειας, όπως στην Χεττιτική tawananna, από μελετητές αναγνωρίζεται ότι διαθέτει Αιγαιακά προηγούμενα. Η Finkelberg, αφ’ ενός, καθώς και οι Atchity – Barber, αφ’ ετέρου, έχουν επισημάνει εργαζόμενοι ανεξάρτητα ότι στοιχεία της ελληνικής μυθολογίας φαίνεται να απηχούν την δυνατότητα διαδοχής του βασιλέως από την κόρη του.[4] Κατά τους ίδιους η ύπαρξη τέτοιων σχημάτων / ρυθμίσεων επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι ο αξίωμα της ιέρειας εκληρονομείτο από μητέρα σε κόρη, στοιχείο το οποίο φαίνεται να συσχετίζει τον ιδιόμορφο θεσμό της tawananna με παράλληλα Αιγαιακά σχήματα της Εποχής του Χαλκού.

Η Daduḫepa (επίσης γράφεται Daduḫepa ή Duduḫepa) θανούσα περί το 1345 π.Χ.[5] ήταν Χετταία βασίλισσα, σύζυγος του Tudhaliya I / II ή Suppiluliuma I (1380-1345 π.Χ.).[6] Η καταγωγή αυτής της βασίλισσας δεν είναι πολύ σαφής, έχει δε υποστηριχθεί ότι υπήρξε θεία του Ahhiyawa βασιλέως Antarawas (Ανδρεύς)![6a] Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, υπήρξε - όπως ήδη ανεφέρθη - σύζυγος του Tudhaliya I / II και μητέρα του Suppiluliuma I.[7] Σύμφωνα με άλλες πηγές, ήταν η πρώτη σύζυγος του Suppiluliuma I με τον οποίο απέκτησε ως παιδιά τους μετέπειτα βασιλείς Arnuwanda II και Mursili II,[8] [9] ενώ έχει επίσης προταθεί ότι βασίλευσε με τον Tudhaliya II.[10]

Επισημαίνεται εν προκειμένω ότι η (ίδια ;) βασίλισσα Tanuhepa - σύζυγος του Mursili II - τελικώς κατέφυγε διωκόμενη στην Ελλάδα, όπως και ο Uhhaziti, βασιλεύς της Arzawa.[11] Κληρονόμησε τον τίτλο της αντιβασιλεύουσας ηγεμόνος ή Tawananna, εν συνεχεία του θανάτου του Asmunikal.

Ήταν κόρη του Tusratta και κατήγετο από την Ahhiyawa,[12] από όπου εξορίστηκε με εντολή του Suppiluliuma για να αντικατασταθεί από τη δεύτερη σύζυγό του Henti.[13] Μετά το θάνατο του Suppiluliuma επέστρεψε στο Hatti. Ήταν, όπως προελέχθη, η θεία του  Antarawas, βασιλέα της Ahhiyawa.[11]

Το γενεαλογικό δένδρο παρακάτω είναι μια πιθανή ανακατασκευή, μεταξύ άλλων, της καταγωγής της βασιλικής οικογένειας της αυτοκρατορίας των Χετταίων. Η ονοματολογία των ηγεμόνων και η συγγένεια παραμένουν ασαφή από πολλές απόψεις:[14] [15]

Η κατάσταση φαίνεται να περιπλέκεται περαιτέρω άν σημειώσουμε ότι η πιθανώς Αιγαιακής καταγωγής Daduḫepa εμφανίζεται να διατηρεί την θέση της tawananna[16] και πλάι στον Akhenaton, εν συνεχεία του θανάτου του Amenhotep III, πατέρα του τελευταίου.[17] Άλλοι, όπως οι Petrie, Drioton και Vandier έχουν προτείνει ότι η Tadukhipa έλαβε νέο όνομα αφού έγινε σύζυγος του Akhenaten και έτσι έγινε εν συνεχεία γνωστή ως η διάσημη βασίλισσα Νεφερτίτη.[18]

Νεφερτίτη

Είναι ενδιαφέρον να αναφέρουμε επίσης την συσχέτιση που - από ορισμένους - υποστηρίζεται ότι ενδεχομένως υπάρχει μεταξύ του ονόματος της Taduḫepa που αποδίδεται ως Ταδυέπεια (= Κασσιέπεια ;),[19] άν και δεν παρέχονται αποδείξεις ούτε ενδείξεις προς τούτο. Σε κάθε περίπτωση πάντως η Κασσιόπεια ή Κασσιέπεια ή Κασσιόπη εμφανίζει καταγωγή που - όπως και η ιστορία της ζωής της - την συνδέει με την Αραβία, την Αιθιοπία και την Αίγυπτο.[20]

Πράγματι εθεωρείτο:
1. Κόρη του Άραβα, γιου του Ερμή.
2. Σύζυγος του Έπαφου, από τον οποίο γέννησε τη Λιβύη, μητέρα του Αγήνορα, βασιλιά της Φοινίκης, πατέρα του Κάδμου και της Ευρώπης και άλλων παιδιών. Σε αυτή την περίπτωση είναι σύζυγος του Φοίνικα (ονόμασε την περιοχή) και μητέρα του Φινέα.
3. Σύζυγος του βασιλιά της Αιθιοπίας Κηφέως, υιού του Βήλου, μητέρα της Ανδρομέδας.

Η ιστορία της μεταμορφώσεως της Κασσιέπειας σε αστερισμό συντελείται στην τρίτη αυτή εκδοχή και συνδέεται με την κόρη της Ανδρομέδα. Από μέρους μας στο ημι - μυθολογικό αυτό κουβάρι θα προσθέταμε ότι - ενδεχομένως - το πρώτο συνθετικό του ονόματός της την συνδέει με την Kizzuwatna και την Ομηρική Κισσηίδα!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Κονιδάρης 2020, σελ. 250, σημ. 1041 (Rutherford 2019, p. 826, n. 12).

[2]. Κονιδάρης 2020, σελ. 250, σημ. 1042 (Morris 2013, p. 155). Το όνομα εμφανίζεται  στον Κλαύδιο Πτολεμαίο αλλά και σε νόμισμα του Αντιόχου IV Επιφανούς της Κομμαγένης (Bányai 2022, p. 6), όπου στην β' όψη αναγράφεται KIHTΩN δεξιά πρός σελήνη και σκορπιό (RPC I 3703: http://www.wildwinds.com/coins/greece/commagene/kings/antiochos_IV/RPC_3703.th.jpg).

[3]. Κονιδάρης 2020, σελ. 251, σημ. 1043; Blasweiler 2013, pp. 27-28. Έχουν προταθεί διάφορες ετυμολογήσεις όπως μητέρα του Labarna (Forrer), ενάρετη (Melchert) κ.ά. Περαιτέρω ανάλυση της βασίλισσας σε Ινδοευρωπαϊκό πλαίσιο παρέχει η Jones-Bley (Jones-Bley 2014).

[4]. Κονιδάρης 2020, σελ. 251, σημ. 1044 (Morris 2013, p. 152).

[5]. Kitchen 1962.

[6]. Ekrem Akurgal 2001, pp. 77-115.

[6a]. Sturtevant 1932, p. 299; <https://www.wikipe.wiki/wiki/fr/Daduhepa>.

[7]. Bryce 1992, pp. 7 f.e. (The appointment in Kizzuwadna), <https://books.google.es/books?id=vItRIEGQnYsC&pg=PA7&dq=Daduhepa&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi2mMLJl4fYAhWBvxoKHRELDTEQuwUIUjAF#v=onepage&q=The%20appointment%20in%20Kizzuwadna&f=false>

[8]. Gamer-Wallert 1992, pp. 188-189. <https://books.google.de/books?id=X4YiAQAAIAAJ&q=Daduhepa&dq=Daduhepa&source=bl&ots=xrLx3e_jzK&sig=Y6V2lAlImOL6OwcxWVyr04cwAhQ&hl=en&sa=X&ei=vLZ8UPv3GITHtAbtq4H4AQ&redir_esc=y>

[9]. Ebeling, Meissner, and Edzard 1993, p. 54.

[10]. Bernabe and Álvarez Pedrosa 2004, p. 18. <books.google.es/books?id=v0_LfhP3U7kC&pg=PA18&lpg=PA18&dq=Daduhepa&source=bl&ots=nrU1QkXZso&sig=wD6ZDcS6yDvXRWirexK1JHdd1Ss&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwizzoPYg4fYAhUIrxoKHS65CDIQ6AEIXjAH#v=onepage&q=Daduhepa&f=false>.

[11]. Κονιδάρης 2020, σελ. 313, σημ. 1334 (Cammarosano 2010, p. 56; Hawkins 2009a, p. 75; Kopanias forthcoming, p. 150. Βλ. επίσης την ‘Προσευχή του Mursili II/Muwatalli II/Urhi-Teshshup(?), στο CTH 214.12.A (KUB 14.2)). Σύμφωνα με την Collins (Collins 2007, p. 56, n. 73) η Danuhepa υπήρξε σύζυγος του Muwatalli, έχασε δε κάποια στιγμή την εύννοια του βασιλέως και εξορίστηκε.

[12]. Ebeling, Meissner, Edzard 1993, p. 285.

[13]. List of Hittite queens, Nuntarriyasha celebrations, official repertoire name: CTH 626 .

[14]. Bryce 1997. 

[15]. Bryce 2012. 

[16]. Remzi Tayfun Bilgin 2015, p. 26: 

Οι μεγάλες Βασίλισσες διατηρούσαν την θέση τους για μια ζωή, ακόμη και μετά το θάνατο των βασιλικών συζύγων τους. Σαφή παραδείγματα αυτού είναι γνωστά με τις βασίλισσες των Šuppiluliuma I, Muršili II και Hattušili III, οι οποίες άπασες συνέχισαν να κατέχουν αυτόν τον τίτλο και μετά τον θάνατο των συζύγων τους.57 Επίσης, ο Taduḫepa, η οποία εμφανίζεται ως η Μεγάλη Βασίλισσα δίπλα στον Šuppiluliuma I, είναι πιθανό να ήταν βασίλισσα ενός από τους προκατόχους του Šuppiluliuma.58 Κανονικά η αρχισύζυγος του βασιλέως θα γινόταν η Μεγάλη Βασίλισσα μόνον μετά το θάνατο της προηγούμενης Μεγάλης Βασίλισσας .. 

[17]. Schulman 1979, p. 185, n. 37. Ο ίδιος ερευνητής αναφέρει την πραγματοποίηση διπλωματικού γάμου του Ελληνικής συσχετίσεως Niqmaddu II (Νικομήδης), ηγεμόνος της Ugarit, με γυναίκα από την Αιγυπτιακή αυλή! Βλ. επίσης Green (Green 1996, pp. 14-15).

[18]. Tyldesley 1998, pp. 87, 124; Mackey 2007, pp. 195, 205, nn. 487, 510; Scharff and Moortgat  1950. Οι τελευταίοι της αποδίδουν καταγωγή από την Κύπρο! Κατά τον Bryce όμως η τ. πριγκίπισσα των Mitanni κατέστη η δεύτερη σύζυγος Kiya του Akhenaton (Bryce 2003, p. 106, n. 13), ίσως μητέρα του Tutankhamun! Άλλωστε επί ενεπίγραφων αγγείων η Kiya αναφέρεται ως Δέσποινα της Naharina, ήτοι των Mitanni (Gabolde 2011). Από την Perre όμως σημειώνεται σχετικώς (Van der Perre 2013, pp. 196-197): "Και τι γίνεται με την βασίλισσα του; Δεν είναι γνωστά πολλά για τα τελευταία χρόνια της Νεφερτίτης. Από όσο μπορεί να συναχθεί από τα δημοσιευμένα στοιχεία, εξαφανίζεται γύρω στο δέκατο τρίτο ή δέκατο τέταρτο έτος βασιλείας του Ακενατόν. Η τελευταία φορά που απεικονίστηκε ήταν στην κηδεία της δεύτερης κόρης της Meketaten στον Βασιλικό Τάφο της Amarna.4 Έχουν προταθεί αρκετές ιστορικές ερμηνείες, αλλά οι πιο κοινές συνοψίζονται σε τέσσερις υποθέσεις. Η πρώτη υποδηλώνει ότι η βασίλισσα πέθανε λίγο μετά το δωδέκατο βασιλικό έτος του Ακενατόν.5

Μια δεύτερη υπόθεση υποστηρίζει ότι η βασίλισσα έπεσε σε δυσμένεια και εκδιώχθηκε από την κεντρική πόλη της Αμάρνα. Δεν έφυγε όμως από αυτήν, αλλά μετακόμισε σε μια κατοικία στο βόρειο τμήμα της Αμάρνας. Μια παραλλαγή αυτής της εξηγήσεως είναι ότι η βασίλισσα εγκατέλειψε την Αίγυπτο και επέστρεψε στη γενέτειρά της είτε στην Κρήτη είτε στη Συρία. Αυτές οι θεωρίες δεν φαίνεται να είναι πλέον αποδεκτές και έχουν αντικατασταθεί από τις ακόλουθες δύο. Μια ισχυρή 'νεότερη' θεωρία ισχυρίζεται ότι η Νεφερτίτη έγινε συν-αντιβασιλέας του Ακενατόν γύρω στο 12ο έτος της βασιλείας του και ότι άλλαξε το όνομά της σε Ankhkheperure Neferneferuaten. Αυτό σημαίνει ότι μετά το θάνατό του η Νεφερτίτη θα ήταν η άμεση διάδοχος του συζύγου της. Ο Ακενατόν, ωστόσο,

δεν αντικαταστάθηκε από την σύζυγό του αλλά από έναν νεαρό άνδρα βασιλιά με το όνομα Semenkhkare. Ο Semenkhkare υιοθέτησε μέρος του ονόματος της Νεφερτίτης για να επιβεβαιώσει τη βασιλική του ιδιότητα. Τέλος, υποστηρίζεται επίσης ότι ήταν η Νεφερτίτη που άλλαξε τελικά το όνομά της σε Semenkhkare, με βάση το γεγονός ότι δεν υπάρχουν στοιχεία ότι η Semenkhkare ήταν άνδρας.6

Αν και διάφορα επιχειρήματα μπορούν και έχουν συγκεντρωθεί για την υποστήριξη καθεμιάς από αυτές τις υποθέσεις, τα στοιχεία είναι εξαιρετικά αποσπασματικά και ισχνά. Η ανακάλυψη ενός ιερατικού κειμένου σε ένα λατομείο στο Dayr Abu Hinnis αποκαλύπτει νέες πληροφορίες για τα τελευταία χρόνια του βασιλικού ζεύγους της Amarna.

Το χωριό Dayr Abū Ḥinnis βρίσκεται περίπου δέκα χιλιόμετρα βόρεια της Amarna στην ανατολική όχθη του Νείλου και στα μισά του δρόμου ανάμεσα σε δύο άλλους γνωστούς αρχαιολογικούς χώρους: την Αντινοόπολη στα βόρεια και το Dayr al-Barshā στον νότο. Μια εκτεταμένη αρχαιολογική περιοχή βρίσκεται ανατολικά του χωριού. Οι απότομοι ασβεστολιθικοί λόφοι της Ανατολικής Ερήμου διασταυρώνονται από μια σειρά από ρέματα, τα οποία περιέχουν περισσότερα από διακόσια λατομεία ασβεστόλιθου. Η κύρια φάση εκμετάλλευσής τους ήταν η περίοδος της Αμάρνας.

Η τοποθεσία είναι κυρίως γνωστή για την βραχώδη εκκλησία της (περίπου 6ος αιώνας μ.Χ.), που κατασκευάστηκε σε ένα από τα λατομεία.

Το κείμενο ανακαλύφθηκε σε ένα λατομείο στο μεγαλύτερο ρέμα του Dayr Abū Ḥinnis, που ονομάζεται Wadi Dayr Abū Ḥinnis. Ήταν γραμμένο σε κολόνα στο πίσω μέρος του λατομείου, σε ύψος 8 μ. Η επιγραφή έχει μήκος 5 γραμμές και καλύπτει όλο το πλάτος του στύλου. Γραμμένο με κόκκινη ώχρα, η αρχική επιγραφή είναι δύσκολο να αποκρυπτογραφηθεί λόγω της πατίνας του ασβεστόλιθου. Μετά την επεξεργασία της φωτογραφικής τεκμηριώσεως, ωστόσο, το κείμενο αποκάλυψε τα περισσότερα από τα μυστικά του. Η επιγραφή παρέχει ορισμένες λεπτομέρειες σχετικά με ένα κατασκευαστικό έργο του οποίου οι λεπτομέρειες θα συζητηθούν αλλού. Εδώ επικεντρωνόμαστε μόνο στην αρχή του κειμένου, η οποία παρέχει μια ημερομηνία και τα ονόματα και τους τίτλους του βασιλιά, της συζύγου του και του Aten. Το κείμενο γράφτηκε τη δέκατη πέμπτη ημέρα του τρίτου μήνα της περιόδου πλημμύρας του δέκατου έκτου έτους του Ακενατόν. Η τρίτη γραμμή ξεκινά με τις λέξεις 'Η σύζυγος του μεγάλου βασιλιά, η αγαπημένη του, ερωμένη των δύο χωρών, Neferneferuaten Nefertiti'. Αυτό υπονομεύει τις περισσότερες από τις θεωρίες σχετικά με τον εξορισμό ή τον θάνατο της Νεφερτίτης στο δέκατο τέταρτο έτος βασιλείας του Ακενατόν. Επίσης επιβεβαιώνει ότι ήταν ακόμα η κύρια βασίλισσα κατά το δέκατο έκτο έτος και ότι ούτε η κόρη της ούτε η Kiya την αντικατέστησαν ως η πιο σημαντική γυναίκα της βασιλείας. Πολλά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, όπως η συν-αντιβασιλεία με τον Semenkhkare και η ταυτότητα του βασιλιά Ankh(t)kheperure Neferneferuaten.

Ωστόσο, το κείμενο δεν περιέχει στοιχεία που να υποδεικνύουν ότι υπήρχε ένας συνοδός κατά το 16ο έτος βασιλείας του Ακενατόν. Εάν είτε ο Semenkhkare είτε ο Ankhkheperure μοιράζονταν τη θέση του coregent με τον Akhenaten, ήταν δυνατό μόνο την τελευταία του χρονιά. Η επιγραφή είναι επομένως πολύ σημαντική για τις ιστορικές ερμηνείες της εποχής.

[19]. https://science.fandom.com/el/wiki/%CE%9D%CE%B5%CF%86%CE%B5%CF%81%CF%84%CE%AF%CF%84%CE%B7_%5C%CE%91%CE%AF%CE%B3%CF%85%CF%80%CF%84%CE%BF%CF%82.

[20]. Μήττα 2012.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κονιδάρης, Δ. Ν. 2020. Οι Χετταίοι και ο κόσμος του Αιγαίου, Αθήναι.

https://books.google.de/books?id=IZ1tAAAAMAAJ&q=Daduhepa&dq=Daduhepa&source=bl&ots=oyOwj_sRBy&sig=JeWyJadfLkAC3ccbAqxUl3Uqn9A&hl=en&sa=X&ei=vLZ8UPv3GITHtAbtq4H4AQ&redir_esc=y

Ekrem Akurgal. 2001. The Hattian and Hittite Civilizations, Ministry of Culture.

https://www.academia.edu/22944006/An_offer_to_the_Son_of_the_Stormgod_and_the_goddess_%E1%B8%AAebat

Joost Blasweiler. nd. "Puduḫepa at Fırakdin near the Erciyes Volcano: An offer to the Son of the Stormgod and the goddess Ḫebat,"

Ebeling, E., B. Meissner, and D.-O. Edzard. 1993. Real Lexicon of Assyriology and Near Eastern Archeology, de Gruyter. <http://publikationen.badw.de/de/rla/index>

Gamer-Wallert, I. 1992. Troy: Bridge between Orient and Occident, Attempto publishing house.

Bryce, T. 1992. The Role of Telipinu, the Priest, in the Hittite Kingdom (Hethitica XI), Peeters Publishers.

Bryce, T. 1997. The Kingdom of the Hittites, Oxford: Clarendon Press.

Bryce, T. 2012. The World of the Neo-Hittite Kingdoms, Oxford: Oxford University Press.

Bernabe, A., and J. A. Álvarez Pedrosa. 2004. History and laws of the Hittites, Akal. 

https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/116773/rtbilgin_1.pdf

Remzi Tayfun Bilgin. 2015. "Bureaucracy and Bureaucratic Change in Hittite Administration" (diss. Univ. of Michigan).

https://www.jstor.org/stable/544713

Schulman, A. R. 1979. "Diplomatic Marriage in the Egyptian New Kingdom," JNES 38 (3), pp. 177-193.

Tyldesley, J. 1998. Nefertiti: Egypt's Sun Queen, Penguin.

https://core.ac.uk/download/pdf/41234125.pdf

Mackey, D. F. 2007. "A Revised History of the Era of King Hezekiah of Judah and its Background" (thes. Univ. of Sydney, New South Wales, Australia).

Μήττα, Δ. 2012. "Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΚΑΣΣΙΟΠΕΙΑ ή ΚΑΣΣΙΕΠΕΙΑ ή ΚΑΣΣΙΟΠΗ," <https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/metamorfoseis/page_123.html>

Scharff, A., and A. Moortgat. 1950. Ägypten und Vorderasien Im Altertum, Munich.

https://www.academia.edu/496653/Tanu%E1%B8%ABepa_a_Hittite_Queen_in_Troubled_Times

Cammarosano, M. 2010. "Tanuḫepa: a Hittite Queen in Troubled Times," Mesopotamia XLV, pp. 47-64.

https://www.academia.edu/7334005/The_Hittites_and_thier_World?auto=download&email_work_card=download-paper

Collins, B. J. 2007. The Hittites and their world, USA.

Bryce, T. 2003. Letters of the great kings of the ancient Near East. The Royal correspondence of  the Late Bronze Age, New York.

Kitchen, K. A. 1962. Suppiluliuma and the Amarna pharaohs: A study in relative chronology, Liverpool.

https://www.bbc.co.uk/history/ancient/egyptians/amarna_01.shtml

Gabolde, M. 2011. "The End of the Amarna Period," BBC History, <https://www.bbc.co.uk/history/ancient/egyptians/amarna_01.shtml> (14 April 2022).

https://www.jstor.org/stable/408836

Sturtevant, E. H. 1932. Rev. of F. Sommer, Die Ahhijava-Urkunden, in Language 8 (4), pp. 299-304.

Bányai, M. G. . "Qode -Kietis -Kataonien -Kappadokien -Kittim -eine Erklärung," <https://doi.org/10.13140/RG.2.2.14372.91522>, <https://www.academia.edu/38674760/Qode_Kietis_Kataonien_Kappadokien_Kittim_eine_Erkl%C3%A4rung> (2 May 2022).

https://books.google.gr/books?id=sGLFwVkljQMC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q=Mitanni&f=false

Green, L. 1996. "The Royal Women of Amarna," in The Royal Women of Amarna: Images of Beauty from Ancient Egypt, Metropolitan Museum of Art, pp. 7-16.

https://www.academia.edu/315883/Lyktos_and_the_Cretan_Prehellenic_language_part_1_?auto=download&email_work_card=download-paper

La Marle, H. 2008. "Lyktos and the Cretan Prehellenic language (part 1), <https://www.academia.edu/315883/Lyktos_and_the_Cretan_Prehellenic_language_part_1_?auto=download&email_work_card=download-paper> (5 Sept. 2022).

https://resources.metmuseum.org/resources/metpublications/pdf/The_Royal_Women_of_Amarna_Images_of_Beauty_from_Ancient_Egypt.pdf

Arnold, D., J. P. Allen, L. Green. 1996. The Royal Women of Amarna: Images of Beauty from Ancient Egypt, MET.

https://www.smb.museum/fileadmin/website/Museen_und_Sammlungen/Aegyptisches_Museum_Papyrussammlung/02_Sammeln_Forschen/Sammlung/Nofretete/Katalog/amarna-catalogue-english_low-res_8MB.pdf?fbclid=IwAR1NUw2GuQf53KczYVOO5u__nQVqtfPA4OG-Ar2kxztLmPFzCO_7LF5uvqk

Van der Perre, A. 2013. "Nefertiti’s last documented reference (for now)", in In the Light of Amarna, ed. F. Seyfried, pp. 195-197.

DOI: 10.13140/RG.2.2.28052.78725

ΠΛΕΟΝ ΠΡΟΣΦΑΤΟΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ: 120423