ORIGIN OF GORGO - MEDUSA

 ΓΟΡΓΩ - ΜΕΔΟΥΣΑ: ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑΚΗΣ Ή ΕΛΛΑΔΙΚΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ;

Από την Λαζάρου έχει υποστηριχθεί η προϊστορική προέλευση και η ευρύτερη αιγαιοπελαγίτικη καταγωγή της Γοργούς – Μέδουσας – κεφαλής της Γοργούς (γοργόνειον - αποκρουστική εικόνα).[1] Αν και καθιερωμένη ήδη από την πρώιμη αρχαϊκή εποχή, από τότε έχει υποστεί τροποποιήσεις εξελιχθείσα κατά το σχήμα, το αρχετυπικό πρόσωπο και την ολόσωμη μορφή, σε κάθε περίπτωση όμως έχει τις ρίζες της βαθιά στο μακρινό παρελθόν.

Με την ελεύθερη έκφραση και διαφοροποίηση του καλλιτέχνη, διατηρώντας ωστόσο ορισμένα στοιχεία και σύμβολα, η αποτροπαϊκή, αποκρουστική μορφή επαναξιολογείται εδώ με συνέπεια και προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι το θέμα κατάγεται από την προϊστορική Ελλαδική ηπειρωτική χώρα και το Αιγαίο.

Κεραμεικό ερυθρό επί λευκού βάθους από το Νεολιθικό Σέσκλο (6000–5800 π.Χ.)[2]

Λίθινο περίαπτο από το Σεσκλο της ΝΝ (5300-4500 π.Χ. (μορφή με προσωπείο ζώου ή όρθιο ζώο, ΕΑΜ Π 5980)

Τα παλαιότερα χαρακτηριστικά του γοργονείου προέρχονται προφανώς από το Μέση Νεολιθικό Σέσκλο (κεντρ. Ελλάδα),[3] ως κεραμεική μάσκα με διογκωμένα μάτια, ορθάνοιχτα ρουθούνια, υπερμεγέθη δόντια και επιμήκη προεξέχουσα γλώσσα. Οι πρισματικές σφραγίδες, από ημιπολύτιμους λίθους, που ευρέθηκαν στην ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε στο ανάκτορο της Κνωσού, των Μαλίων, του Μόχλου και του Πετρά (μέχρι στιγμής από την Κρήτη) της ΜΜ ΙΙ, καθώς και τα κεραμεικά πιθάρια από την Φυλακωπή της νήσου Μήλου της Μέσης Κυκλαδικής περιόδου, όλα έχουν ξεχωριστά χαρακτηριστικά αρχαϊκών γοργονείων. Η σημασία του υλικού από την Κρήτη, του κατασκευασμένου από ημιπολύτιμους λίθους, συμβολίζει την κοινωνική θέση για την αποτροπή του κακού πνεύματος. Θέματα χρονολογούμενα στην Μέση Εποχή του Χαλκού αλλά και οι αρχαιολογικές αναφορές επιβεβαιώνουν μιάν Μέσο - Κυκλαδική τουλάχιστον χρονολόγηση...

Μορφοποιημένη, ψημένη ανάγλυφη πλάκα απεικονίζουσα γυμνό άνδρα με κυρτά πόδια & δαιμονικό πρόσωπο (Ur, BM 116814)

Μεσο-Μινωικά προσωπεία CMS-VI-101a & III-238a[4]

Κοινά τυπολογικά χαρακτηριστικά των προϊστορικών Γοργονείων απαντώνται εν συνεχεία στην Αρχαϊκή περίοδο όπως τα χαρακτηριστικά της κεφαλής και του προσώπου (μάτια, κώμη, φτερά στο κεφάλι της γοργόνας, φίδια που αναδύονται από την κώμη). 

Από τον Wang και την Wolf, αντίθετα, η Γοργώ - Μέδουσα θεωρείται Ελληνικό δάνειο βασιζόμενο στην Humbaba της Ur,[5] ενώ η εισαγωγή της μαζύ με λοιπά μειξογενή πλάσματα, από την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο κατά τον 8/7 αι. π.Χ. υποστηρίζεται από τους διοργανωτές της εκθέσεως Dangerous Beauty: Medusa in Classical Art![6] Ο Hopkins ανάγει το θέμα του Περσέως αποκόπτοντος την κεφαλή της Γοργούς στο σχετικό Βαβυλωνιακό - Ασσυριακό θέμα του θεού ή ήρωος που επιτίθεται σε γίγαντα ή ήρωα, θεωρεί δε ότι η μεταφορά έλαβε χώραν ολίγον μετά τα μέσα του 7ου αι. π.Χ.,[7] την άποψή του δε ενστερνίζεται και ο Steymans![8] Από την άλλη ο Napier σημειώνει το γεγονός ότι το βαβυλωνιακό τέρας Humbaba αναπαρίσταται μόνο ολόσωμο και συχνά τρέχον[9] ή ημιγονατίζον, ενώ - όπως και η Γοργώ - απεικονίζεται επίσης και με μόνη την κεφαλή της.[10] Ο ίδιος συγγραφέας παραλληλίζει το ζεύγος του Περσέως - Γοργούς με αυτό του Gilgamesh - Humbaba, δεδομένου ότι αμφότερα τα τέρατα αποκεφαλίζονται από ήρωα - ηγεμόνα[10a] βοηθούμενο από υπερφυσική δύναμη, ήτοι της Αθηνάς - Enkidu αντιστοίχως. Ακολουθών την πεπατημένη και ο Blakolmer σημειώνει ότι οι Γοργόνες διαθέτουν τα υποδείγματα της σε μορφές της Εγγύς Ανατολής!

Σφραγίδα CMS II,7 139A της ΥΜ Ι[11]

Η Αναστασιάδου, επίσης, έχει σημειώσει ότι οι ομοιότητες αυτών των μινωικών 'προσωπείων' και του ελληνικού Γοργονείου δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφιβολίας ότι το δεύτερο βασίζεται στα πρώτα και επομένως σε μια παράδοση μετωπικών αποτροπαικών - γκροτέσκων κεφαλών που αναπτύχθηκε πλήρως στο Αιγαίο στο πρώτο ήμισυ της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.[12]

Humbaba - Huwawa [13]

Προσωπείο από το ιερό της Ορθίας - Σπάρτη[14]

Κλείνοντας την παρούσα σύντομη αναφορά στο θέμα σημειώνουμε:

(α) το θέμα της μετωπικής αποτροπαϊκής κεφαλής εμφανίζεται οικείο στο Αιγαίο από την Νεολιθική,[15]

(β) από τις αρχές της δευτέρας χιλιετίας π.Χ. ανάλογα θέματα εμφανίζονται στην μικρογλυπτική της Μινωικής Κρήτης και αλλού,

(γ) η συστηματική απόδοση του θέματος στην Μεσοποταμία σχετίζεται με την γνωστή προκατάληψη ex oriente lux αγνοεί δε συστηματικά τα ευρήματα της αρχαιολογίας εμμένουσα σταθερά σε απόψεις πρίν κάν την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β'. Η προκατάληψη αυτή υιοθετεί την άποψη ότι η Μεσοποταμιακή εισαγωγή έλαβε χώραν ολίγον πριν την καταγραφή των Ομηρικών επών, αγνοούσα ότι τα έπη προυπήρξαν και μετεδίδοντο με την προφορική παράδοση.

Θραύσματα από το σπήλαιο Gorham και ανασύνθεση του Γοργονείου[16]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Lazarou 2019, p. 382. Ο Όμηρος, Il.11.35f., περιγράφει πώς εξοπλίζεται ο Αγαμέμνων για την μάχη, με την ασπίδα του να φέρει ένα γοργόνειο ως κεντρική εικόνα:

τῇ δ᾽ ἐπὶ μὲν Γοργὼ βλοσυρῶπις ἐστεφάνωτο /

δεινὸν δερκομένη, περὶ δὲ Δεῖμός τε Φόβος τε 

Σημειώστε ότι το ένα στοιχείο αυτής της εικόνας είναι και στις δύο περιπτώσεις ο δειμός (τρόμος), επίσης ο φόβος, γιατί είναι τρομερό να την κοιτάς (σμερδνή, από το σμερδαλέος). Αγγλική μετάφραση βασισμένη στο LSJ (Wolf 2019, p. 76, n. 261).

[2]. Lazarou 2019, p. 358, fig. 1.

[3]. Anastasiadou 2018, p. 170. Η Marija Gimbutas υποστηρίζει μάλιστα, wikipedia, s.v. Gorgon, ότι 'η Γοργώ εκτείνεται τουλάχιστον στο 6000 π.Χ., ως κεραμεικό προσωπείο από τον πολιτισμό του Σέσκλου...'. Προσδιορίζει επίσης το πρωτότυπο του Γοργονείου σε διακοσμητικά θέματα της νεολιθικής τέχνης, ιδιαίτερα σε ανθρωπόμορφα αγγεία και προσωπεία από πηλό, μέ ένθετο χρυσό. Γιά το ίδιο θέμα καθώς και την συσχέτισή του με τον λεγόμενο διαβολικό οφθαλμό βλ. επίσης Vandenbroeck (Vandenbroeck 2010, p. 125).

[4]. Anastasiadou 2018, fig. 2. Πάντως το θέμα απαντά από παλαιά σε ευρύτερο γεωγραφικό πλαίσιο, βλ. επί παραδείγματι πλαστική αποτροπαϊκή κεφαλή σε τεχνούργημα από νεφρίτη του νεολιθικού Liangzhu (Sooke 2019).

[5]. Zhiyuan Wang 2021; Wolf 2019, p. 78, n. 273. Για την Humbaba και τον Ηρακλή βλ. επίσης τον Κακαβά (Κακαβάς 2018, σελ. 127).

[6]. Karoglou 2018, p. 4.

[7]. Hopkins 1934, p. 356.

[8] Steymans 2020, p. 104, n. 34. Για τις ανακρίβειες του εν λόγω θεολόγου καθηγητού στην Ιερουσαλήμ βλ. και ανάρτησή μου: ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΟΠΟΙΟ ΚΑΛΛΙΜΑΧΟ (310-240 π.Χ.) ΣΤΟΝ ΟΡΑΤΙΟ, ΣΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ  ΩΞΟΥ (1/2 αι. μ.Χ.) ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ (1600 μ.Χ.): ΔΙΑΧΥΣΗ ΕΝΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ. Γιά την άστοχη συσχέτιση του θέματος του Πολυφήμου με αυτό του Humbaba (Steymans 2020, p. 333) βλ. επίσης την ανάρτησή μου: ΟΔΥΣΣΕΥΣ & ΠΟΛΥΦΗΜΟΣ ή ΟΔΥΣΣΕΥΣ ΩΣ ΠΟΛΥΦΗΜΟΣ.

[9]. Γιά το θέμα της τρέχουσας μορφής στην μικρογλυπτική του Ζάκρου βλ.  Lazarou (Lazarou 2019, p. 376-378).

[10]. Napier 1987, p. 109.

[10a1]. Πάντως το επικό μυθολογικό θέμα της διαπάλης ήρωος με τέρας, συνήθως ερπετοειδούς μορφής, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο τόσον στον Ινδο-Ευρωπαϊκό χώρο, όσον και εκτός αυτού (Watkins 1995, p. 298), ακόμη και σε Αρμενικούς και Λιθουανικούς μύθους (West 2007, p. 430, n. 65). Γιά το ερπετοειδές στοιχείο της Γοργούς βλ. Pind.P.10.46-8.

[10a2]. Blakolmer 2018, p. 143, n. 343. Η αναφορά του έχει ως εξής: So-called ‘gorgons’ are characterised by a frontal face and their long volute-like hair and possessed Near Eastern antecedents as well.

[11]. arachne.dainst.org.
[12]. Anastasiadou 2018, p. 168.

[13]. Αριστερά: Louvre AO 12460, Isin-Larsa (;) (1ο ήμισυ δευτέρας χιλιετίας) ή 1η δυναστεία της Βαβυλώνας (;) (-2004 - -1763 και -1894 - -1595). Δεξιά: ΒΜ 116624, χρονολογούμενη την περίοδο 1800-1600 π.Χ. ή την πρώτη χιλιετία π.Χ. σύμφωνα με την S. B. Graff.

[14]. Burr Carter 1987, fig. 3.

[15]. Η Dexter σημειώνει: Εξετάζω την ελληνορωμαϊκή Γοργόνα, την Μέδουσα, διαπολιτισμικά, μέσω των περισσότερων σημαντικών ελληνικών και ρωμαϊκών κειμένων και εικονογραφίας, προκειμένου να εξετάσω την καταγωγή της καθώς και τις πολύπλευρες λειτουργίες της. Θα δείξω ότι η Μέδουσα είναι μια συλλογή της νεολιθικής ευρωπαϊκής, σημιτικής και ινδοευρωπαϊκής μυθολογίας και εικονογραφίας. Εικονογραφικά, δύο πολύ διαφορετικές απεικονίσεις συνενώνονται στην Μέδουσα της Κλασικής Εποχής: η Νεολιθική Θεά της γεννήσεως, του θανάτου και της αναγεννήσεως, η οποία αναπαρίσταται ως πτηνό, ερπετό ή υβρίδιο πτηνού-ερπετού και τον δαίμονα της Εγγύς Ανατολής Humbaba του οποίου το κομμένο κεφάλι χρησιμοποιείται, όπως και της Μέδουσας, με αποτροπαϊκό τρόπο. Η Μέδουσα είναι άγρια, αλλά το μισό αίμα της είναι θεραπευτικό παρά καταστροφικό. Επειδή συχνά θεωρείται τρομακτική στους ινδοευρωπαϊκούς πολιτισμούς, αυτή η άλλη πλευρά της συχνά παραβλέπεται (Dexter 2010; 2018).

[16]. Finlayson et al. 2021, fig. 2.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://www.academia.edu/42320486/Prehistoric_Gorgoneia_a_Critical_Reassessment
Lazarou, Α. 2019. "Prehistoric Gorgoneia: a Critical Reassessment," Studia Antiqua et Archaeologica 25(2), pp. 353–385.

https://issuu.com/haleyclassicaljournal/docs/the_haley_2.1

Zhiyuan Wang. 2021. "From Humbaba to Gorgons: The Artistic Connection between Ancient Near East and Ancient Greece," The Haley Classical Journal II (I), pp. 11-15.

http://melammu-project.eu/database/gen_html/a0001540.html

Melammu Project. The Heritage of Mesopotamia and the Ancient Near East

https://www.academia.edu/39228396/THE_GRECO_ROMAN_MEDUSA_AND_HER_NEOLITHIC_ROOTS

Robbins Dexter, M. 2018. "The Greco-Roman Medusa and her Neolithic Roots," in Materiality and Identity in Pre-and Protohistoric Europe Homage to Cornelia-Magda Lazarovici, pp. 463-482.

https://books.google.gr/books?id=wZ1l0x1wZyEC&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q&f=false

Napier, A. D. 1987. Masks, Transformation, and Paradox, Univ. of California Press.

https://www.academia.edu/37322467/2018_The_Origin_of_the_Different_Gorgos_and_Minotaurs_of_the_Aegean_Bronze_Age_In_Making_Monsters_edited_by_E_Bridges_and_D_al_Ayad_165_175

Anastasiadou, M. 2018. "The Origin of the Different: 'Gorgos' and 'Minotaurs' of the Aegean Bronze Age," in Making Monsters, ed. E. Bridges and D. al-Ayad, pp. 165-175. 

https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/138028/1/Steymans_2010_Gilgamesch.pdf

Steymans, H. U., ed. 2020. Gilgamesh: Epic and Iconography (Orbis Biblicus et Orientalis 245),  Vandenhoeck & Ruprecht.

https://www.researchgate.net/publication/272220947_The_Head_of_Humbaba

Graff, S. B. 2013. "The Head of Humbaba," Archiv für Religionsgeschichte 14(1), pp. 129-142.

http://eprints.nottingham.ac.uk/11787/1/438382_VOL1.pdf

http://eprints.nottingham.ac.uk/11787/2/438382_VOL2.pdf

Zouzoula, E. 2007. "The Fantastic Creatures of Bronze Age Crete" (diss. Univ. of Nottingham).

https://resources.metmuseum.org/resources/metpublications/pdf/Dangerous_Beauty_Medusa_in_Classical_Art_The_Metropolitan_Museum_of_Art_Bulletin_v75_no_3.pdf

Karoglou, K. 2018. Dangerous Beauty: Medusa in Classical Art (The Metropolitan Museum of Art Bulletin 7: 3), MMA.

https://books.ub.uni-heidelberg.de/propylaeum/catalog/book/502

Wolf, D. 2019. Monsters and the Mind. Composite Creatures and Social Cognition in Aegean Bronze Age Glyptic (Daidalos – Heidelberger Abschlussarbeiten zur Klassischen Archäologie), Propylaeum.

https://www.jstor.org/stable/498901

Hopkins, C. 1934. "Assyrian Elements in the Perseus-Gorgon Story," AJA 38 (3), pp. 341-358.

Watkins, C. 1995. How to Kill a Dragon: Aspects of Indo-European Poetics, Oxford.

West, M. L. 2007. Indo-European Poetry and Myth, Oxford.

https://www.academia.edu/39228396/THE_GRECO_ROMAN_MEDUSA_AND_HER_NEOLITHIC_ROOTS

Robbins Dexter, M. 2018. "The Greco-Roman Medusa and her Neolithic Roots," in Materiality and Identity in Pre-and Protohistoric Europe Homage to Cornelia-Magda Lazarovici, pp. 463-482.

https://www.jstor.org/stable/10.2979/fsr.2010.26.1.25?refreqid=excelsior%3A6924c5fcf4eebf7828d02b47784a3211

Robbins Dexter, M. 2010. "The Ferocious and the Erotic: “Beautiful” Medusa and the Neolithic Bird and Snake," Journal of Feminist Studies in Religion 26 (1), pp. 25-41

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8016213/

Finlayson, C. et al. 2021. "Where myth and archaeology meet: Discovering the Gorgon Medusa’s Lair," online 2021 Apr 1. doi: 10.1371/journal.pone.0249606

https://www.academia.edu/44831890/HERACLES_CATALOGUE_FIRST_PAGES

Κακαβάς, Γ. 2018. "Ηρακλής. Ήρως διαχρονικός και αιώνιος," στο ομώνυμο βιβλίο, επ. Γ. Κακαβάς και Στ. Δρένη, Νομισματικό Μουσείο., σελ. 127-136.

Sooke, A. 2019. "The mysterious ancient figure challenging China’s history," BBC - Culture, <https://www.bbc.com/culture/article/20191009-the-mysterious-ancient-figure-challenging-chinas-history> (30 April 2022).

https://arthistory.utoronto.ca/sites/arthistory.utoronto.ca/files/PVDB.NamelessMotif.pdf

Vandenbroeck, P. 2010. "The ‘Nameless Motif’: On the Cross-Cultural Iconography of an Energetic Form," ; Engels · Antwerp Royal Museum Annual  2010, pp. 112 - 180.

p. 125: .. The prehistory of the Gorgo is quite revealing about her being. For example, her image appears on earthenware from around 1500 BC. On a rhyton from the Cyclades, a sea Gorgon already takes the form of a concentric eye with a spiked rim41. And on a vase from the Phylakopi III culture on Melos, she appears as a huge head with staring eyes and a broad teeth-baring grin

https://www.jstor.org/stable/505359

Jane Burr Carter. 1987. "The Masks of Ortheia," AJA 91, pp. 355-383.

https://www.academia.edu/38219417/Il_buono_il_brutto_il_cattivo_Character_symbolism_and_hierarchy_of_animals_and_supernatural_creatures_in_Minoan_and_Mycenaean_iconography_Creta_Antica_17_2016_2018_97_183?email_work_card=title

Blakolmer, F. 2018. "Il buono, il brutto, il cattivo? Character, symbolism and hierarchy of animals and supernatural creatures in Minoan and Mycenaean iconography," Creta Antica 17, 2016 (2018), pp. 97-183.

https://www.persee.fr/doc/bch_0304-2456_1985_sup_11_1_5277

Weingarten J. 1985. "Aspects of tradition and innovation in the work of the Zakro master," Bulletin de correspondance hellénique (Supplément 11), pp. 167-180.

ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ: 030424