WOMAN AT THE WINDOW

ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΕΥΟΥΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΩΡΕΙΟ (κατασκοπία - παρακύπτουσα)

Διάτρητη πλάκα επιπλώσεως με 'γυναίκα στο παράθυρο'[1]

Ανασύνθεση διάτρητης πλάκας επιπλώσεως με 'γυναίκα στο παράθυρο'[2]

Το θέμα 'γυναίκες στο παράθυρο' ήταν δημοφιλές σε ελεφαντοστέινα Φοινικικά τεχνουργήματα του 9ου και 8ου αιώνα π.Χ., τα οποία εκτιμάται ότι αναπαριστούσαν την λατρεία της 'Αστάρτης στο παράθυρο', ενώ δεν λείπει και από την Βίβλο, Gen 26, 6-11 & Prov 7, 1- 27.[3] Το εικονιζόμενο κατωτέρω Κυπριακό 'περίπτερο' μπορεί κάλλιστα να συνιστά μια πρώιμη αναπαράσταση του θέματος, δεδομένου ότι τα Φοινικικά ελεφαντοστέινα τεκμήρια του ομοιάζουν πολύ στη λεπτομέρειά τους.

Ωστόσο, οι 'γυναίκες στο παράθυρο' εμφανίζονται επίσης σε τμήμα της συνθήκης μεταξύ του Χετταίου βασιλέως Suppiluliuma I με τον Hukkana της Haiasa,[4] σε Μυκηναϊκή τοιχογραφία και σε ένα επίσης Μυκηναϊκό αγγείο που βρέθηκε στην Κύπρο, ενώ ζεύγη γυναικών παρουσιάζονται σε άλλα Ελληνικά τεχνουργήματα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Φαίνεται, λοιπόν, ότι το θέμα 'γυναίκες στο παράθυρο' ήταν επίκαιρο στη Ελληνική τέχνη του δέκατου πέμπτου και δέκατου τέταρτου αιώνα π.Χ., αν και πιθανώς με διαφορετική σημασία από αυτήν που είχε αργότερα στην Ανατολή. Το θέμα διατήρησε την δημοφιλία του πάντως και αργότερα, επί παραδείγματι απαντάται σε κωμικά αγγεία της Ελληνιστικής περιόδου![5]

Ελεφαντοστέινο ανάγλυφο πινάκιο από το Nimrud[6]

Ίσως, όμως, οι Μυκηναϊκές παραστάσεις επηρέασαν τα Φοινικικά ελεφαντοστέινα τεχνουργήματα, με την Κύπρο να λειτουργεί ως το χωνευτήρι όπου συναντήθηκαν οι δύο πολιτισμοί.[7] Το περίπτερο, στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε, αποτελείται από περίπου 150 ξεχωριστά κομμάτια, καθένα από τα οποία έπρεπε να συγκολληθεί μία ή δύο φορές σε διπλανά κομμάτια. Είναι το πιο περίπλοκο στην κατασκευή από όλα τα γνωστά Κυπριακά αγγεία, όμως σε άλλα τεχνουργήματα παρατηρείται καλλίτερη χρήση των τεχνικών χυτεύσεως.

Κρατήρας από την Ποσειδωνία (Paestum) αποδιδόμενος στον Αστέα[8]

ΑΠΟ ΤΟ ΑΣΜΑ ΑΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ Yair Zakovitch[9]

Μια άλλη Φοινικική παράσταση γυναίκας στο παράθυρο, αυτή τη φορά πήλινο ομοίωμα ιερού με γυναίκα στο παράθυρο, βρέθηκε στην νεκρόπολη του Ιδαλίου Κύπρου. Είναι ενδιαφέρον ότι στις Μεταμορφώσεις του (βιβλίο 14, γραμμές 696-7611, ο Οβίδιος αφηγείται την ιστορία—που, προσθέτει, ήταν πολύ γνωστή σε όλη την Κύπρο - της Αναξαρέτης, μιας πριγκίπισσας που αδιαφορούσε για την αγάπη ενός ερωτευμένου νέου, ο δε απελπισμένος νεαρός αυτοκτόνησε και, καθώς η πριγκίπισσα έβλεπε την νεκρική πομπή του να περνά κάτω από το παράθυρό της, ολόκληρο το σώμα της έγινε πέτρα, Ένα άγαλμα της πριγκίπισσας, προσθέτει ο Οβίδιος, βρίσκεται στην Σαλαμίνα. Η Anni Caubert εντόπισε τις πρώτες εμφανίσεις του θέματος της γυναίκας στο παράθυρο σε Μινωικές τοιχογραφίες[10] από την δεύτερη χιλιετία π.Χ., μαζί με παραστάσεις της Χάθορ, της Αιγύπτιας θεάς τόσον του νυκτερινού όσον και του ουρανού της ημέρας (ο δίσκος του ο ήλιος ισορροπεί ανάμεσα στα κέρατα της αγελάδας στο κεφάλι της), θεά του έρωτα και θεά των νεκρών. Η εικόνα της γυναίκας στο παράθυρο στην Φοινικική τέχνη συνδέθηκε με την πορνεία και τον κάτω κόσμο.[11] Τι είναι αυτό με τη γυναίκα στο παράθυρο που προκάλεσε τόσο επίμονο ενδιαφέρον; Η γυναίκα που κατασκοπεύεται από το παράθυρο βρίσκεται μέσα στα όρια του οίκου της, του οίκου που φαινομενικά προστατεύει την αγνότητά της και την προστατεύει από περίεργους άνδρες. Σημειώστε τη συμβουλή του Ben Sira προς τους πατέρες σχετικά με τη φύλαξη της τιμής των κοριτσιών τους: «Προσέξτε να μην υπάρχει δικτυωτό πλέγμα στο δωμάτιό της, κανένα σημείο που να βλέπει τις προσεγγίσεις του σπιτιού» (42:11).[12] Από την οπτική γωνία της γυναίκας, φυσικά, ο οίκος περιορίζει την ελευθερία της και οι τοίχοι του ορίζουν τον κόσμο της. Σε κάθε περίπτωση, το παράθυρο καταλαμβάνει ένα οριακό σημείο.

Ομοίωμα ιερού με 'γυναίκα στο παράθυρο' (Κυπρο - αρχαικό 600 - 475 π.Χ.)[13]

Ανάγλυφο της Butkara I με απεικόνιση κυριών σε θεωρείο

απόσπασμα από το Ο ΚΙΝΕΖΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ [14]

Από πληθώρα τεκμηρίων αποκαλύπτεται ότι ο επισκέπτης των Βουδιστικών ιερών αντιμετωπίζετο όχι ως απλός θεατής αλλά ως αυτόπτης μάρτυρας συμμετέχων σε μιάν αλληλεπίδραση η οποία επετύγχανε την ένταξή του στα τεκταινόμενα και την αποτελεσματική κατήχησή του στις νέες ιδέες.[15] Αυτός ο τρόπος επικοινωνίας με τους ήδη πιστούς όσον και τους εν δυνάμει είχε ως σκοπό την αποτελεσματική δημιουργία μιάς κοινότητας εντεταγμένης στα νέα πιστεύω, υπήρξε δε απαραίτητος ιδιαίτερα λόγω της απουσίας γραπτού λόγου.

O σχολιαζόμενος εδώ τύπος προσλήψεως υποβάλλεται ιδιαίτερα στις λεγόμενες αφηγηματικές σκηνές τις σχετικές με την αναπαράσταση της ζωής του Βούδα. Σε αυτές είναι συνήθης η απεικόνιση θεατών, εντός θεωρείων ή επί εξώστη, οι οποίοι παρακολουθούν τα γεγονότα ως εάν ευρίσκοντο οι ίδιοι στο προσκήνιο και μάλιστα δίπλα στον ίδιο τον Βούδα.[16] Η ενεργός συμμετοχή των θεατών σε κάποια εδώ υπονοούμενη παράσταση υπογραμμίζεται από τα κομψά ενδύματα και τα περίτεχνα κοσμήματα που αυτοί απεικονίζονται να φέρουν, ενώ η σκηνή συχνά διακοσμείται από αντικείμενα υψηλής τέχνης όπως αγγεία. Με λίγα λόγια η παρουσία του ‘θεατή εντός της εικόνας’ ανταποκρίνεται σε μιαν οπτική στρατηγική που επιχειρεί να τον καταστήσει ‘αυτόπτη μάρτυρα’ επιτυγχάνοντας έτσι την σύνδεσή του με αυτούς που εκπροσωπούνται στις αφηγηματικές σκηνές και δημιουργώντας μια νέα κοινοτική θρησκευτική κοινότητα.

Παρατηρητές θαυμάζουν φυσικό πνεύμα,[17] 

ΓΛΥΠΤΟ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ YAKSI στο ΜΟΥΣΕΙΟ LACMA[18]

Το φυσικό πνεύμα (yaksi) επί κίονος κιγκλιδώματος ανήκοντος στην συλλογή του Μουσείου Τέχνης της Κομητείας του Λος Άντζελες, το ανάγλυφο μιας γυναίκας που ιππεύει ανάγλυφο γρύπα και το αναθηματικό αγαλματίδιο γυναίκας από το Faizabad αντιπροσωπεύουν παραδείγματα γυναικείων μορφών που αποδίδονται με την υψηλότερη ποιότητα, πιο ολοκληρωμένη κατασκευή, εφάμιλλη με αυτή των μορφών του πυλώνα Kathika. Μπορούν να χρονολογηθούν στα μέσα έως τα τέλη του πρώτου αιώνα π.Χ. λόγω των υφολογικών χαρακτηριστικών τους και συγκαταλέγονται μεταξύ μερικών από τα καλύτερα γλυπτά στην ιστορία της τέχνης Mathura.

Το θραύσμα μιας κολόνας από κιγκλίδωμα ή κουπαστή, ανήκον τώρα στην συλλογή του LACMA, απεικονίζει μια γυναικεία μορφή, θραυσμένη κάτω από το επίπεδο των μαστών. Στο χέρι της που σώζεται κρατά ψηλά ένα κύπελλο οίνου, η μορφή του οποίου μπορεί να ανιχνευθεί στις ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΕΣ πηγές. O Pratapaditya Pal πρόσθεσε ότι το αυλακωτό κύπελλο οίνου αναφέρεται στο τελετουργικό bakula dohada, κατά το οποίο μια νεαρή κοπέλα ψεκάζει το δέντρο bakula με οίνο από το στόμα της προκειμένου να αυξήσει την ικανότητά του να αποδίδει καρπούς. Στέκεται κάτω από ένα ανθισμένο δέντρο, κάτι που υποδηλώνει ότι είναι vrksadeata ή yaksi. Ένας άνδρας και μια γυναίκα την κοιτάζουν με απορία και έκπληξη πάνω από το κιγκλίδωμα. Η εικόνα στο σύνολό της αναφέρεται στην ομορφιά της αφθονίας και της παραγωγικότητας σύμφωνα με τις αρχές της κοσμολογίας του ύδατος, της οποίας οι εικόνες γέμισαν τους εξωτερικούς χώρους των ιερών μνημείων της παραδοσιακής Ινδίας.

Το πνεύμα yaksi στέκεται υπό γωνία ως προς τον θεατή, με το κεφάλι της να γέρνει απαλά προς την μία πλευρά, όπως η ανδρική μορφή στον πυλώνα κολόνα Kathika, μια στάση που φαίνεται να ήταν δημοφιλής αυτήν την περίοδο. Η μορφή της διαποτίζεται από μια αίσθηση νατουραλισμού εμφανούς στην απαλές καμπύλες, στους ωραίους όγκους των μάγουλων και του στήθους της και σε λεπτομέρειες όπως η ελαφριά αιώρηση του στολιδιού μαλλιών πάνω από το μέτωπό της ως απάντηση στην κλίση του κεφαλιού της. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της ..

“Women in a loggia” from ramp house deposit, Mycenae[19]

Κυπριακό τεχνούργημα (περίπτερο) με χρήση του θέματος 'γυναίκες στο παράθυρο'[20]

'ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ':  Η ΑΠΟΨΗ BOTICELLI[21]

Botticelli’s Portrait of Smeralda Bandinelli, c147l, ‘breaking the frame’[22]

Χρονολογούμενη περίπου από το 1475, αυτή η προσωπογραφία τριών τετάρτων φέρει μια παλαιά επιγραφή στο περβάζι που απεικονίζεται στο κάτω μέρος της εικόνας, που οδήγησε τους ιστορικούς στο παρελθόν να ταυτοποιήσουν την καθήμενη ως Smeralda di M. Bandinelli Moglie di VI, που πιστεύεται ότι είναι η γιαγιά του γλύπτη Baccio Bandinelli. Ωστόσο, είναι πιθανό ότι η επιγραφή να προστέθηκε αργότερα, καθώς ο γλύπτης πήρε αυτό το επώνυμο μόνο το 1530. Από τα αρχειακά τεκμήρια είναι γνωστό ότι το 1469 η Smeralda ήταν τριάντα ετών. Έχει προταθεί ότι η προσωπογραφία ζωγραφίστηκε από έναν από τους βοηθούς του Botticelli κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1470, ενώ άλλοι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι αποτελεί γνήσιο έργο τέχνης του Botticelli. Ο πίνακας καταδεικνύει την μεγάλη συμβολή του καλλιτέχνη στην ιστορία της προσωπογραφίας, απομακρύνοντας το ενδιαφέρον από τα στατικά έργα εμπροσθίας όψεως (προφίλ) και εισάγοντας την ελκυστική στάση των τριών τετάρτων, επιτρέποντας έτσι στους θεατές να αλληλεπιδράσουν άμεσα με τα θέματα των πινάκων. Η Smeralda εμφανίζεται με το χέρι της στο πλαίσιο του παραθύρου, μια άλλη εφεύρεση του Botticelli, αμφισβητώντας για άλλη μια φορά την έννοια της πραγματικότητας και υπερβαίνουσα το επίπεδο της εικόνας και τον χώρο μεταξύ θέματος και θεατή. Υιοθετώντας αυτό το νέο ύφος προσωπογραφίας, ο Botticelli έδινε μια αίσθηση κινήσεως στις προσωπογραφίες του, αποδίδοντας προκλητικά ζωή στους πίνακές του. Οι καινοτομίες του καλλιτέχνη υιοθετήθηκαν γρήγορα από τους συγχρόνους του.


ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ 'ΠΑΡΑΘΥΡΟΥ' ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΕΧΝΗ[23]

Η συμβολική σημασία του παραθύρου είναι δύσκολο να προσδιοριστεί και πρέπει να βασιστεί κανείς στη χρήση του θέματος σε άλλους πολιτισμούς του Αιγαίου και σε παραλληλισμούς από άλλες αρχαίες κοινωνίες. Οι περισσότερες από τις αναπαραστάσεις των παραθύρων στην τέχνη του Αιγαίου είναι απλώς χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικών σκηνικών και παρόλο που μπορεί να έχουν ανθρώπινες μορφές (συνήθως γυναίκες), πιστεύεται γενικά ότι τέτοιες μορφές είναι απλώς θεατές γεγονότων ή τελετουργιών που απεικονίζονται στην τέχνη και δεν έχουν συμβολική σημασία (Morgan 1988, 82-83). Ωστόσο, το παράθυρο έχει μια συμβολική λειτουργία στην εικονογραφία της Εγγύς Ανατολής. Στην Αίγυπτο από την περίοδο Amarna και μετά, τα παράθυρα εμφανίσεων έγιναν δημοφιλή στην αιγυπτιακή βασιλική τέχνη και αρχιτεκτονική (Badawy 1968, 33). Γενικά, ο φαραώ και η οικογένειά του απεικονίζονται στο παράθυρο, αν και το παράθυρο μπορεί να εμφανίζεται χωρίς να υποδηλώνει ή να συμβολίζει την βασιλική παρουσία. Αυτό μπορεί να απετέλεσε μια μορφή μετωνυμίας, όπως η χρήση του στέμματος ή του θρόνου για να συμβολίσει τον βασιλέα ή την εξουσία του εν γένει. Ένα άλλο πλαίσιο στο οποίο το παράθυρο μπορεί να χρησιμοποιήθηκε για να συμβολίσει ένα πιο σύνθετο σύνολο ιδεών είναι αυτό με την γυναίκα στο παράθυρο στην εικονογραφία της αρχαίας μεσοποταμίας. Αυτό το θέμα έχει εντοπιστεί σε ελεφαντοστέινες πλάκες από το Nimrud (Barnett 1975, 145-151) που ήταν ένθετα σε έπιπλα (Pinnock 1995, 2523) και χρονολογούνται στη Νεοασσυριακή περίοδο (9ος-8ος αι.) καθώς και άλλα Φοινικικής προελεύσεως (Bahrani 2001, 166). Οι παραστάσεις 'γυναικών σε παράθυρο' σε αυτά τα πλακίδια έχουν ερμηνευτεί ως σύμβολα θρησκευτικής θυσίας παρθενίας και πορνείας στον ναό (Barnett 1975, 149). Μια χάλκινη βάση από την Έγκωμη του 12ου αιώνα που δείχνει δύο γυναίκες σε ένα διπλό παράθυρο πλαισιωμένο από ένα περίγραμμα από τρέχουσα σπείρα που τρέχουν είναι παρόμοια σε χρονολογία και διακόσμηση με το παράθυρο από τον Βροντά Κρήτης (Watling 1964, 204-205, pl. 33:c; Washbourne 1999 , 166, εικ. 3). Το παράθυρο μπορεί να θεωρηθεί ως συντομευμένο σύμβολο της εισόδου ναού ή ως παράθυρο σε έναν ναό και το θέμα του παραθύρου μόνον μπορεί να χρησιμοποιηθεί χωρίς την γυναίκα λειτουργώντας έτσι μετωνυμικά. Αν και σύγχρονοι μελετητές αμφισβήτησαν την ύπαρξη της ιεράς πορνείας στον ναό (Bahrani 2001, 169 και αναφορές εκεί), η ιδέα ότι το θέμα απεικονίζει μια σημαντική γυναικεία τελετή μεταβάσεως είναι δυνατή (Stol 1995, 493). Ο Carter (1997, 80) έχει προτείνει ότι η γυναίκα στο θέμα του παραθύρου είναι συνηθισμένη σε καναπέδες που χρησιμοποιούνται στην marzeah, μια τελετουργική συμποσιακή πρακτική της Εγγύς Ανατολής που περιλάμβανε την πόση και την λατρεία των προγόνων (Carter 1997, 77). Το παράθυρο, λοιπόν, υποδηλώνει (ή υσχετίζεται με) μια σημαντική ιεροτελεστία, ακόμα κι όταν λείπει η γυναίκα, όπως το παράθυρο των εμφανίσεων υποδηλώνει τον κυβερνήτη, ακόμα κι όταν η μορφή του απουσιάζει.

Σημειώνεται πάντως η άποψη της A. David σύμφωνα με την οποία το "παράθυρο εμφανίσεως" του Αιγυπτιακού βασιλικού ανακτόρου του Νέου Βασιλείου θεωρείται συνήθως ένα γηγενές αρχιτεκτονικό στοιχείο. Μετά όμως από ανασκόπηση αυτής του θέματος, προτείνεται από την ερευνήτρια η άποψη ότι το στοιχείο είχαν εντοπίσει απεσταλμένοι του Amenhotep III στο ανάκτορο της Κνωσού πριν την εισαγωγή της ιδέας στα Αιγυπτιακά ανάκτορα. Το κρητικό πλαίσιο και η επικοινωνιακή λογική του παραθύρου είναι παρόμοια με την αιγυπτιακά του εκδοχή, ενώ και η σχετική παράδοση του Αιγαίου προηγείται του αιγυπτιακού του avatar κατά τουλάχιστον 150 χρόνια.[23a]

'ΠΑΡΑΚΥΠΤΟΥΣΑ' ΓΥΝΑΙΚΑ[24]

Όλα εκκινούν από το ρήμα παρακύπτω, που μας εισάγει σε έναν ολόκληρο κόσμο από ερωτικά συμφραζόμενα. Το ρήμα παρακύπτω είναι η κατεξοχήν λέξις (με την αριστοτελική έννοια του όρου) που par excellence δηλώνει το γεμάτο ερωτικό πόθο κρυφοκοίταγμα, το λάγνο – και ως επί το πλείστον παράνομο – ξεμύτισμα μιας γυναίκας (από πόρτα / παράθυρο / στέγη), στην προσπάθειά της να δει και έτσι να ικανοποιήσει οπτικά τον έρωτά της για έναν άντρα.7

Είναι αυτονόητο πως μια τέτοια συμπεριφορά θεωρούνταν ανάρμοστη, επειδή αφενός προκαλεί την προσοχή και τα σχόλια των ανδρών και αφετέρου λειτουργεί ως ένδειξη χαλαρής – αν όχι έκλυτης – ηθικής εκ μέρους της γυναίκας. Ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί συχνά το ρήμα παρακύπτω με αυτήν ακριβώς τη σημασία. Για παράδειγμα, στην Ειρήνη, Aristoph. Peace 979-982: 

καὶ μὴ ποίει γ᾽ ἅπερ αἱ

μοιχευόμεναι δρῶσι γυναῖκες.

καὶ γὰρ ἐκεῖναι παρακλίνασαι

τῆς αὐλείας παρακύπτουσιν,

κἄν τις προσέχῃ τὸν νοῦν αὐταῖς

ἀναχωροῦσιν,

ᾆτ᾽ ἢν ἀπίῃ παρακύπτουσιν.

Και πάλι στις Θεσμοφοριάζουσες,  Aristoph. Thes. 797: 

κἂν ἐκ θυρίδος παρακύπτωμεν, τὸ κακὸν ζητεῖτε θεᾶσθαι.

Παρόμοια χωρία συναντάμε στον Θεόκριτο (Ειδ. 3.6-7: παρκύπτοισα – με δωρική αποκοπή του τελικού άλφα της πρόθεσης), και στον Λουκιανό (Δὶς κατηγορούμενος §31).

Spring: The Interior of an Artist's Atelier, watercolour and ink on paper, Leon Wyczółkowski (Polish, 1852–1936), 1933

ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΕΛΛΗΝΑ ΑΠΟ ΑΙΓΥΠΤΙΑ! Ο ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ ΑΠΑΙΤΕΙ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΓΙΑ ΑΠΡΕΠΕΙΑ ΑΙΓΥΠΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΑΙΓΥΠΤΟ![25]

Η ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑ ΤΟΥ ΠΑΘΟΝΤΟΣ: 

Την 21η Φαμενώθ του έτους 5 στο δημοσιονομικό ημερολόγιο [05 / 05/ 218 π.Χ.], πήγα στην [πόλη] Ψυάν στο ομώνυμο νομό για ένα προσωπικό θέμα. Καθώς περνούσα από [το σπίτι της] μια Αιγύπτια, που λέγεται ότι ονομάζεται Ψενόβαστις, έγειρε έξω [από ένα παράθυρο] και άδειασε ένα δοχείο με ούρα πάνω από τα ρούχα μου, έτσι που μούσκεψα πλήρως. Όταν την επέπληξα με θυμό, αντέδρασε με κακότητα. Όταν απάντησα αναλόγως, η γυναίκα με το δεξί της χέρι τράβηξε το διπλωμένο μανδύα μου με το οποίο ήμουν τυλιγμένος, τον έσκισε και ως αποτέλεσμα γυμνώθηκε το στήθος μου .. Με έφτυσε επίσης στο πρόσωπο, παρουσία πολλών ανθρώπων τους οποίους κάλεσα να γίνουν μάρτυρες. Οι πράξεις που της αποδίδω ότι διέπραξε είναι: η προσφυγή σε βία εναντίον μου και το ότι υπήρξε η πρώτη που ξεκίνησε [τους καυγάδες] βάζοντας τα χέρια της πάνω μου παράνομα. Όταν κάποιοι από τους περαστικούς την επέπληξαν για ό,τι είχε κάνει, απλά με άφησε και επέστρεψε στο σπίτι από το οποίο είχε ρίξει τα ούρα πάνω μου. Σε ικετεύω λοιπόν, βασιλέα, αν σε ευχαριστεί, να μην αγνοήσεις την ύπαρξή μου έτσι, χωρίς λόγο, που τον χειρίζεται μια Αιγύπτια, ενώ εγώ είμαι Έλληνας και επισκέπτης… 

Ο Ηρακλείδης περιγράφει τις πράξεις της ως υβρίν (ελλ. ύβρις, στην νομική ορολογία παραπέμπει σε επίθεση, σεξουαλικά εγκλήματα, ή κλοπή δημόσιας περιουσίας) και τονίζει ότι η καταγγελομένη ανέλαβε την πρωτοβουλία στην επιθετικότητα. Αν και δεν μαθαίνουμε τίποτα για την μοίρα της γυναίκας, εδώ παρατηρούμε και σημειώνουμε την άσκηση βίας από γυναίκα εναντίον ανδρός, αλλά και βία ασκηθείσα από Αιγύπτια, πιθανώς χαμηλότερης ταξικής θέσεως, εναντίον Έλληνα, ενδεχομένως της αριστοκρατίας.[26]

Κάθισμα τουαλέτας από την Αμάρνα (ΝΒ), το οποίο θα ετοποθετείτο πάνω από οπή στο έδαφος[27]

Τον σεξουαλικό χαρακτήρα της επιθέσεως υποστηρίζουν τα ακόλουθα στοιχεία: (α) η γυναίκα εμφανίσθηκε 'κατασκοπεύουσα' από το παράθυρο, εικόνα με σαφείς ερωτικές διαστάσεις εκείνη την εποχή .., (β) έγδυσε εν μέρει τον άνδρα, (γ) ο νομικός όρος ΥΒΡΙΣ διαθέτει επίσης δυνητικό ερωτικό περιεχόμενο ..

ΧΡΥΣΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΙΚΟ ΠΛΑΚΙΔΙΟ ΜΕ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΙΕΡΟΥ

Χρυσό αφιερωματικό φύλλο[28]

Εικόνες κτιρίου και γυναικών έχουν χαραχθεί και συμπιεστεί σε ένα φύλλο χρυσού. Η βάση της κατασκευής είναι ένα στρώμα τριών σειρών από τούβλα, ακολουθούν δε επίπεδα (όροφοι) του κτιρίου, το οποίο θα μπορούσε να ναός είτε ακρόπολη / οχυρό. Υπάρχει μια θύρα τοποθετημένη στο μέσον της κάτω κατασκευής η οποία χωρίζεται σε πέντε κάθετα τμήματα. Κάθε ένα από αυτά τα τμήματα τοίχου διαθέτει οπές παρατηρήσεως (ματάκια) και μιαν απλοποιημένη εικόνα που μοιάζει με αρπακτικό πτηνό που απλώνει τα φτερά του είναι χαραγμένη σε κάθε τμήμα τοίχου. Αυτό το διακοσμητικό θέμα (μοτίβο) μπορεί να υποδηλώνει ότι το σχέδιο κτιρίου σχετίζεται με την Ahura Mazda (ΟΡΟΜΑΣΔΗΣ: δημιουργική θεότητα του Ζωροαστρισμού). Στα δύο άκρα της οροφής της πρώτης κατασκευής διακρίνονται τα άνω μέρη του σώματος δύο γυναικών, στραμμένα και τα δύο προς τα έξω. Μια άλλη κατασκευή απεικονίζεται στην κορυφή του κάτω κτηρίου, η οποία επίσης χωρίζεται σε πέντε τμήματα κάθετα. Όπως και στην κάτω κατασκευή, κάθε μία από τις επάνω περιοχές των πέντε τμημάτων αυτού του άνω κτιρίου είναι διακοσμημένη με ένα απλοποιημένο σχέδιο που μοιάζει με αρπακτικό πτηνό. Πέντε γυναίκες στέκονται στην κορυφή της ανώτερης δομής. Μόνο το πάνω μέρος του σώματός τους φαίνεται, με τρεις από τις γυναίκες στραμμένες προς τα δεξιά και δύο από τις γυναίκες προς τα αριστερά. Η γυναίκα στα αριστερά έχει το χέρι της τεντωμένο και ένα πουλί πετά από πάνω σαν να προσγειώνεται στο χέρι. Αυτές οι γυναίκες έχουν ίσιες μύτες και αυτό αντιπροσωπεύει μια γυναικεία μορφή ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ύφους.

Rembrandt's Wife Saskia Uylenburgh at the Open Window

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Openwork furniture plaque with a "woman at the window", ca. 8th century B.C., MET 59.107.18.

[2]. Suter 1992, fig. 4a.

[3]. Christiansen 2007, p. 143. 

[4]. Πρόκειται για το λεγόμενο επεισόδιο Mariia (Christiansen 2007, p. 143).
[5]. Piqueux 2022, p. 70.

[6]. British Museum 118159, 900-700 π.Χ.

[7]. Museum of the World, <https://britishmuseum.withgoogle.com/object/bronze-stand-with-decoration>

[8]. Piqueux 2022, p. 70. Πρόκειται για το τεκμήριο Vatican 17106 της Συλλογής του Μουσείου Βατικανού (<https://m.museivaticani.va/content/museivaticani-mobile/en/collezioni/musei/museo-gregoriano-etrusco/sala-xxii--emiciclo-superiore--collezione-dei-vasi--ceramica-ita/cratere-a-campana-pestano-attribuito-ad-asteas.html>). Επίσης το ίδιο θέμα απεικονίζεται σε αγγείοαπό τον ίδιο καλλιτέχνη, φυλασσόμενο στο Βρετανικό Μουσείο (BM 1865,0103.27, <https://www.britishmuseum.org/collection/object/G_1865-0103-27>).

[9]. Yair Zakovitch 2019, p. 55.

[10]. Driessen 2012, fig. 5a-b. Για ευρύτερο σχολιασμό του θέματος εν γένει και του παραθύρου βλ. Day (Day and Gesell 2016, p. 162).

[11]. Lynn Sebesta 2017. Γιά παράδειγμα η τετράπλευρη κατασκευή από τον τάφο 97 της Έγκωμης, διακοσμημένη με 'γυναίκες στο παράθυρο, θεωρείται συσχετιζόμενη με την ιερά πορνεία!

[12]. Ο Ben Sira, επίσης γνωστός ως Shimon ben Yeshua ben Eliezer ben Sira ή Yeshua Ben Sirach, ήταν ελληνιστικός Εβραίος γραμματέας, σοφός και προφήτης από την ελεγχόμενη από τους Σελευκίδες Ιερουσαλήμ της περιόδου του δεύτερου ναού. Είναι ο συγγραφέας του Sirach, επίσης γνωστός ως "Βιβλίο του Εκκλησιαστικού". Έγραψε το έργο του στα εβραϊκά, πιθανώς στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στο Πτολεμαϊκό Βασίλειο περίπου. 180–175 π.Χ., όπου θεωρείται ότι ίδρυσε σχολή.

[13]. <https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010172027?fbclid=IwAR3LtArBJVfLV5xVnu-pZZbglg9gX0lgWuLEQd-ekcOHfD_0nPAMcyO41S0>. (LOUVRE N III 3293).

[14]. Κονιδάρης υπό έκδ.

[15]. Εδώ γίνεται αναφορά στην θεωρία της προσλήψεως - διανοητικής και συναισθηματικής - του καλλιτεχνικού έργου (Rezeptionsästhetik), βλ. Penzel 2020.

[16]. Galli 2011, pp. 321-323, nn. 83, 84.

[17] Onlookers admiring a Yakshi, Mathura, India, 20 BCE, <https://collections.lacma.org/node/249912>

[18]. Sonya Rhie Quintanilla 2007, p. 160.

[19]. Judith Weingarten / 11.27.2016, <https://brewminate.com/the-women-of-mycenaean-pylos-and-knossos/>. Σημειώστε ότι, όπως αναφέρει ο Χρ. Κεκές (Kekes 2016, p. 7): Η γυναικεία μορφή που βρίσκεται στα δεξιά κατεβάζει το αριστερό τηςχέρι εκτός του παραθύρου και φέρνει το δεξί της χέρι με λυγισμένο τον καρπό μπροστά στο στόμα της. Η Shaw (1996, 177) ερμηνεύει τη χειρονομία αυτής της μορφής ως χαιρετισμό ή ως επευφημία. 

[20]. Stand, Late Cypriot III, Cyprus, Enkomi (BM number 1897,0401.1296).

[21]. Masters of Art, s.v. Boticelli <https://books.google.gr/books?id=0i4VCwAAQBAJ&pg=PT36&lpg=PT36&dq=Smeralda+Bandinelli+%E2%80%98breaking+the+frame%E2%80%99.&source=bl&ots=aDiKuI7fK1&sig=ACfU3U29QcDNvovasQ8kDnJpnzrGtscXPg&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwiJz-yRwJ34AhUIgv0HHQTtA0wQ6AF6BAgsEAM#v=onepage&q=Smeralda%20Bandinelli%20%E2%80%98breaking%20the%20frame%E2%80%99.&f=false>.

[22]. <https://www.vam.ac.uk/articles/portrait-of-a-lady-known-as-smeralda-bandinelli>

[23]. Day & Gesell 2016, p. 162.

[23a]. David 2021, p. 5.

[24]. Παπαχρυσοστόμου 2009, σελ. 92-93.

[25]. Cromwell 2022.

[26]. Matić 2021, p. 7.

[27]. Image from the post “Minding your Business: A Look at Egyptian Sanitary Practices” by Nile Scribes, which you can check out for more information about ancient Egyptian toilets.

[28]. MIHO MUSEUM, <https://www.miho.jp/booth/html/artcon/00003332e.htm>, 3rd‐2nd century B.C., Gold, H. 8.9 cm, W. 6.6 cm

The altar of St John, Rogier van der Weyden (1455)

Raimund Göbner. Dran am Fenster. 2018. Acryl auf Lindenholz. <https://www.galerienoah.com/wp-content/uploads/2021/03/WP_20181119_003.jpg>

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://books.google.gr/books?id=AzhsDwAAQBAJ&pg=PA55&lpg=PA55&dq=woman%20at%20the%20window%20%2B%20Minoan&source=bl&ots=UxcBlDHP7N&sig=ACfU3U0U-VXxm73kd4mlX3b1FxHRbpcvOQ&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjHitWiu4z4AhV9g_0HHfzVCqkQ6AF6BAgiEAM&fbclid=IwAR0VP4gZrQQ3X0IfIHhq8LQ9zJ7FcJJZhhM7Fz2A8uDaiClCcnwmH5pOQk8#v=onepage&q=woman%20at%20the%20window%20%2B%20Minoan&f=false
Yair Zakovitch. 2019. The Song of Songs: Riddle of Riddles, London.

https://journals.openedition.org/cchyp/333?fbclid=IwAR13CPLvQKK1mqeRIMTchZYMy8LKG0sZUKBuqZhE7XyAL2dudt_5s84lGLg

Muller, B. 2016. Maquettes antiques d’Orient. De l’image au symbole, Picard, Paris, 2016, 296 pages, XIII pl., 176 figures, index, glossaire. ISBN 978-2-7084-1012-1

Cahiers du Centre d’Études Chypriotes, 47 | 2017, 344-346

https://www.academia.edu/44434211/MULLER_B_2014_b_Architectural_models_of_the_Near_East_and_Eastern_Mediterranean_a_Global_Approach_Introduction_Neolithic_Ist_millenium_BC_?fbclid=IwAR39MDkIPvPiRPsiDFsmquha1uJGObSVh7qsMXBHvEKrAxG74boZNrp5fvM

Muller, B. 2014. "'Architectural models' of the Near-East and Eastern Mediterranean: a Global Approach Introduction (Neolithic-Ist millenium BC) ," in Proceedings of the 8th ICAANE, ed. P. Bielinski, M. Gawlikowski, R. Kolinski, D. Lawecka, A. Soltysiak, Z. Wygnanska, pp. 123-149.

https://books.google.gr/books?id=rtqvCQAAQBAJ&pg=PR3&lpg=PR3&dq=Sonya+Rhie+Quintanilla.+2007.+History+of+Early+Stone+Sculpture+at+Mathura:+Ca.+150+BCE+-+100+CE,+Bosten+/+Leyden&source=bl&ots=TlnOA0tVen&sig=ACfU3U09scy3TWA0RW12VJmb8ZakTnygqA&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwj_x-f0_Zf4AhVY8rsIHbaCBkMQ6AF6BAgVEAM#v=onepage&q=Sonya%20Rhie%20Quintanilla.%202007.%20History%20of%20Early%20Stone%20Sculpture%20at%20Mathura%3A%20Ca.%20150%20BCE%20-%20100%20CE%2C%20Bosten%20%2F%20Leyden&f=false

Sonya Rhie Quintanilla. 2007. History of Early Stone Sculpture at Mathura: Ca. 150 BCE - 100 CE, Bosten / Leyden.

Κονιδάρης Δ. υπό έκδ. Ο Κινεζικός πολιτισμό; και οι Ελλαδικές επιδράσεις, Αθήνα.

https://www.theguardian.com/artanddesign/2022/may/08/reframed-the-woman-in-the-window-dulwich-picture-gallery-london-review-all-eyes-on-her-indoors
Cumming, L. 2022. "Reframed: The Woman in the Window review – all eyes on her indoors

Dulwich Picture Gallery, London. From Phoenicia to lockdown Britain, this ingenious show exploring the age-old motif of the woman in the window makes you re-evaluate the very act of looking," The Observer Art.

https://bmcr.brynmawr.edu/2017/2017.05.44/

Lynn Sebesta, J. 2017. Rev. of  S. Lynn Budin, J. MacIntosh Turfa, Women in Antiquity: Real Women across the Ancient World. Rewriting antiquity, in BMCR 2017.05.44.

https://books.openedition.org/pucl/2842

Driessen, J. 2012. "Chercher la femme: Identifying Minoan Gender Relations in the Built Environment," in Minoan Realities. Approaches to Images, Architecture, and Society in the Aegean Bronze Age, ed. D. Panagiotopoulos et U. Günkel-Maschek, pp. 141-163.

https://books.google.gr/books?id=76PYDwAAQBAJ&pg=PA162&lpg=PA162&dq=minoan+woman+at+the+window&source=bl&ots=ccS-F-hfTP&sig=ACfU3U13Zw_T1X4loTRay-ZsJxtwUzgLxw&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjAztHE1p_4AhVdg_0HHc1GC0Q4ChDoAXoECBQQAw#v=onepage&q=minoan%20woman%20at%20the%20window&f=false

Day, L. P., G. C. Gesell. 2016. Kavousi IIC: The Late Minoan IIIC Settlement at Vronda: Specialist Reports and Analyses, INSTAP. 

https://www.persee.fr/doc/rhr_0035-1423_1969_num_175_1_9405

Turcan, R. 1969. "Wolfgang Fauth. Aphrodite Parakyptousa. Untersuchungen zum Erscheinungsbild der vorderasiatischen Dea Prospiciens," Revue de l'histoire des religions  175-1,  pp. 79-81.

https://www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/ekpaid_yliko/anthologio_arx_kypr_grammateia/praktika_id.pdf

Παπαχρυσοστόμου, Α. 2009. "Δειλότερος εἶ τοῦ παρακύπτοντος (Ίστρος Πάφιος 25 F53): Μία νέα διάσταση στο μοτίβο της λιθοποίησης μετά τους κλασικούς χρόνους," ΙΔ Συμπόσιο Αρχαίας Κυπριακής Γραμματείας, σελ. 91-95.

https://ur.booksc.me/book/21784989/1c809a

Graham, A. J. 1998. "The Woman at the Window: Observations on the 'Stele from the Harbour' of Thasos," The Journal of Hellenic Studies 118, pp. 22-40.

https://www.academia.edu/73737657/The_Rediscovery_and_Reception_of_Gandh%C4%81ran_Art_Proceedings_of_the_Fourth_International_Workshop_of_the_Gandha_ra_Connections_Project_University_of_Oxford_24th_26th_March_2021

p. 130:  Unlike the Mathura

railing pillars, however, those at Sanghol do not bear inscriptions, though they do present yakṣīs and

śālabhañjikās involved in a range of activities, often being admired by onlookers from balconies (Gupta

1985: 41-54).

https://www.chitrolekha.com/V6/n1/05_sculptors_anghol.pdf

Ardhendu Ray, 2016. "Embodiment of Beauty in Stone: A Survey of Stone Sculptures from Sanghol," Chitrolekha International Magazine on Art and Design 6 (1), pp. 52-65.

https://artsandculture.google.com/story/ZwWx9A-7JPwzJQ

https://books.google.gr/books?id=D9NyEAAAQBAJ&pg=PA70&lpg=PA70&dq=woman+at+the+window+in+ancient+theater&source=bl&ots=jSC_MxAGxl&sig=ACfU3U0jNKbNDj349GSRnin7DZhaK3l1Zg&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjw59Tp9aX4AhUZwQIHHYIrCooQ6AF6BAgzEAM#v=onepage&q=woman%20at%20the%20window%20in%20ancient%20theater&f=false

Piqueux, A. 2022. The Comic Body in Ancient Greek Theatre and Art, 440-320 BCE, Oxford Univ. Press. 

Schauenburg, K. 1972. Frauen im Fenster, Phillipe von Zabern

” Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römische Abteilung 79: 1–15. 

https://www.academia.edu/5245686/Die_Frau_am_Fenster_in_der_orientalischen_Elfenbeinschnitzkunst_des_fr%C3%BChen_1_Jahrtausends_v_Chr

Suter, C. E. 1992. "Die Frau am Fenster in der orientalischen Elfenbeinschnitzkunst des frühen 1. Jahrtausends v. Chr.," Tahrbuch der Staatlichen Kunstsammlungen in Baden-Wurttenmberg, pp. 7-28.

https://www.academia.edu/621203/Der_Blick_aus_dem_Fenster_Bemerkungen_zu_einem_literarischen_Motiv_in_einigen_hethitischen_und_alttestamentlichen_Texten

Christiansen, B. 2007. "The View from the Window Remarks on a Literary Motif in Some Texts of Hittite Scripture and the Old Testament,"  in Festschrift Silvin Košak. Dresdner Beiträge zur Hethitologie (Bd. 25),  ed. D. Groddek and M. Zorman, Wiesbaden, pp. 143-152.

https://www.researchgate.net/publication/316180460_The_Watcher_at_the_Window_Cultural_Poetics_of_a_Biblical_Motif

https://www.jstor.org/stable/10.2979/pft.2004.24.1.1?seq=1

Seeman, D. 2004. "The Watcher at the Window: Cultural Poetics of a Biblical Motif," Prooftexts A Journal of Jewish Literary History 24(1), pp. 1-50.

Rutherford, I. 2000. "Theoria and Darśan: Pilgrimage and Vision in Greece and India," The Classical Quarterly 50 (1), pp. 133-146.

δερκομαι, σλ. 143

Cromwell, J. 2022. "Urine, Torn Clothes, and Ethnic Tensions in Ptolemaic Fayum," <https://papyrus-stories.com/2022/08/31/urine/> (10 Sept. 2022).

https://www.academia.edu/44521731/Mati%C4%87_Uro%C5%A1_2021_Gender_Based_Violence_In_UCLA_Encyclopedia_of_Egyptology_eds_A_Austin_and_W_Wendrich_et_al_Los_Angeles

Matić, Uroš. 2021. "Gender-Based Violence," in UCLA Encyclopedia of Egyptology, ed. A. Austin and W. Wendrich et al., Los Angeles, pp. 1-20.

https://www.jstor.org/stable/25010832

McNally, S. 1985. "Ariadne and Others: Images of Sleep in Greek and Early Roman Art," Classical Antiquity 4 (2), pp. 152-192.

https://www.academia.edu/49257181/Akhenaten_s_Window_and_the_Aegean_Connection

David, A. 2021. "Akhenaten's Window and the Aegean Connection," Journal of Ancient Egyptian Interconnections 30, pp. 5–17. 

https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_14746_fpp_2019_24_05/c/26313-24009.pdf

Kloska, M. M. 2019. "The Symbolism and Function of the Window of Appearance in the Amarna Period," Folia Praehistorica Posnaniensia T. XXIV, pp. 77-98.

https://www.researchgate.net/publication/330442385_Aigaiakes_cheironomies_synomilias_kai_deeses_aigyptiakes_epirroes_kai_diachronikoteta

Kekes, G. 2016. "Αιγαιακές χειρονομίες (συν)ομιλίας και δέησης: αιγυπτιακές επιρροές και διαχρονικότητα," ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ ΙΒ ́ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ (Proceedings of the 12th International Congress of Cretan Studies), σελ. 1-13.

https://www.ft.com/content/026a19fc-f68f-4457-bdc3-0621823f2cde?fbclid=IwAR0RP9C5_Zqa_9ouNJguWvXJJM7fz3EauhTz78mr1R9fI3_czhp2ufNdfkA

Chevalier, T. 2022. "Why ‘woman in the window’ is such an enduring theme in art," FT Magazine - Visual Arts, <https://www.ft.com/content/026a19fc-f68f-4457-bdc3-0621823f2cde?fbclid=IwAR0RP9C5_Zqa_9ouNJguWvXJJM7fz3EauhTz78mr1R9fI3_czhp2ufNdfkA> (14 August 2022).

https://www.academia.edu/94963329/%CE%9A%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B7%CF%82_%CE%A0_%CE%A0%CE%B1%CF%80%CE%B1%CE%B4%CE%AC%CE%BA%CE%B7_%CE%A7_%CE%91%CE%BD%CE%B9%CF%87%CE%BD%CE%B5%CF%8D%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%82_%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CF%80%CE%B5%CE%BD%CF%84%CE%AC%CE%BB%CF%86%CE%B1%CF%82_%CE%BC%CE%B5_%CE%B1%CF%86%CE%BF%CF%81%CE%BC%CE%AE_%CE%AD%CE%BD%CE%B1_%CE%B8%CF%81%CE%B1%CF%8D%CF%83%CE%BC%CE%B1_%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%AC%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82_%CE%B1%CF%80%CF%8C_%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%9A%CE%BD%CF%89%CF%83%CF%8C_Metioessa_AURA_Suppl_10_265_280?fbclid=IwAR3TiA0bPyYP14Yyk5Kdonlw25-IWFCtVqYcHlJeuxgs4M1Vm1IY6w3AtW4_aem_ASAoGb2N558Sj0ZqWZsncrde42czDewDZh7dKukLE8wIgL5cURynKp0eLVHfT4Hj8bdK7FBQlBfHF0-xtjDVtRul

Παλυβού, Κ. 2022. "Από τα παράθυρα της Δυτικής Οικίας... 'όλος ο κόσμος μια σκηνή'," στο ΜΗΤΙΌΕΣΣΑ. ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΡΌΣ ΤΙΜΗΝ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΜΑΝΤΖΌΥΡΑΝΗ, επ. Γ. Βαβουρανάκης και Ι. Βοσκός, σελ. 85-96.

ΠΛΕΟΝ ΠΡΟΣΦΑΤΟΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: 030823