The (Re)Marriage of Penelope and Odysseus: Architecture - Gender - Philosophy by Ann Bergren

Η ΕΚ ΝΕΟΥ ΓΑΜΗΛΙΑ ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΩΣ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΦΥΛΟ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ υπό Ann Bergren[1]

Penelope and Telemachos, skyphos by the Penelope Painter. Chiusi, Museo Archeologico Nazionale 1831[4]

Στην γαμήλια (επαν-)ένωση του Οδυσσέως και της Πηνελόπης, η Οδύσσεια ξεκινά έναν διάλογο με τις δυτικές παραδόσεις της αρχιτεκτονικής, του φύλου και της φιλοσοφίας.[2b] Αν και ορίζονται εννοιολογικά από ακαδημαικές αναλύσεις θεωρηθείσες ως διαφορετικές από την μυθολογία,[3b] αυτοί οι τρεις τρόποι λειτουργούν ενεργά στον αρχαϊκό ελληνικό πολιτισμό και την σκέψη. Όπως υπήρχε η αρχιτεκτονική πριν από τον Βιτρούβιο, το φύλο πριν από τον Φρόιντ ή τον Λέβι-Στρος και η φιλοσοφία πριν από τον Πλάτωνα, έτσι και στην Οδύσσεια οι "παραθεωρητικές" μορφές αρχιτεκτονικής, του φύλου και της φιλοσοφίας αντικατοπτρίζονται η μία στην άλλη, δημιουργώντας αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί "Οδυσσειακή αρχιτεκτονική θεωρία."

Στην Οδύσσεια, η αρχιτεκτονική είναι η κατασκευή υλικού νοήματος, η μετατροπή της φύσεως σε υλικό, θνητό σῆμα 'σημάδι, τάφος' - το δένδρο που στηρίζει το κρεβάτι του Οδυσσέα είναι το σημάδι της ακινησίας και μοναδικής ταυτότητας και η Πηνελόπη υφαίνει ένα ύφασμα. Το φύλο είναι ένα πολιτικό παράδειγμα μιας τέτοιας αρχιτεκτονικής, στον βαθμό που κατασκευάζει τις κοινωνικές σημασίες της 'φυσικής' σεξουαλικής διαφοράς. Το Οδυσσειακό φύλο σηματοδοτεί τον κίονα ως έναν στύλο με ρίζες στην γή. Φορέας της είναι η φιλοσοφία, ο γνωρίζων νούς 'νους, ευφυΐα' κατασκευάζει και αναγνωρίζει τα σήματα 'σήματα' της αλήθειας ως μοναδική ταυτότητα.[4b] Καθένας από αυτούς τους τρεις τρόπους λειτουργεί μέσω της μήτιος (mêtis), της εργαζομένης και του έργου της 'μεταμορφωτικής νοημοσύνης' που είναι κοινά σε κάθε τέχνη.[5b] Σε ένα συνεχές αμοιβαίας παραγωγής, ο καθένας μπορεί να μιμηθεί το σχήμα του άλλου (ή να κάνει τον άλλο να μιμηθεί το σχήμα του) για να κερδίσει στο παιχνίδι του άλλου. Αλλά όπως ο Ζεύς καταπίνει τη θεά Μήτιδα για να 'κατανοήσε το κακό και το καλό μόνο προς το συμφέρον του', έτσι και η Οδυσσειακή αρχιτεκτονική θεωρία περιορίζει αυτή την ικανότητα σε έναν τελικά αβέβαιο 'κατ' οίκον περιορισμό'.

Τι σχέση έχουν η Πηνελόπη και ο Οδυσσέας με την αρχιτεκτονική; Στην δυτική παράδοση, συγκαταλέγονται στις ιδρυτικές της προσωπικότητες. Χάρις στην μήτιν τους, ο Οδυσσεύς και η Πηνελόπη γίνονται ο καθένας ένας μύθος αρχιτεκτονικού μυαλού και χεριού. Μήτις σημαίνει τόσον την επεξεργασία όσον και το έργο της 'μεταμορφωτικής νοημοσύνης'. Περιλαμβάνει τόσον την νοητική όσο και την χειρωνακτική δεξιότητα, τόσον τη γλώσσα όσον και το υλικό. {215|216} Η Μήτις εργάζεται με συνεχή αλλαγή σχήματος, μετατρέποντας την μορφή 'σχήμα' της ήττας σε εργαλείο νίκης. [6b] Οι μέθοδοί της περιλαμβάνουν τον δόλο 'κόλπο, παγίδα', το κέρδος 'σχέδιο κερδοφορίας' και την ικανότητα να αδράξεις την 'ευκαιρίa' της στιγμής. Καθένα από αυτά εκμεταλλεύεται την ουσιαστική μορφή της μήτιος, τον τρόπο 'στροφής' που δένει τα αντίθετα, εκδηλώνεται στην αναστροφή και τον κύκλο [7b] στην ύφανση, στο στρίψιμο και στο κόμπο και σε κάθε άρθρωση. Η Δέσποινα ή Κύριος της μήτιος γνωρίζει πώς να χειρίζεται 'την κυκλική αμοιβαιότητα μεταξύ αυτού που είναι δεσμευμένο και αυτού που δεσμεύει'.[8b] Ετυμολογικά, η μήτις προέρχεται από μια λεκτική ρίζα που σημαίνει «μετρώ» με την έννοια του υπολογισμού και της ακριβούς γνώσεως, έννοια που διατηρείται και στην λέξη 'μέτρηση'.[9b] Μια παραδοσιακή σύνδεση μεταξύ της μήτιος και των δεξιοτήτων του οικοδόμου φαίνεται στην μορφή της Αθηνάς, κόρης της θεάς Μήτιος, η οποία διδάσκει τους τέκτονας ἄνδρας 'οικοδόμους' να κατασκευάζουν (ποιῆσαι) περίτεχνα πολεμικά άρματα και παρθενικάς 'κόρες' να υφαίνουν (Ομηρικός Ύμνος στην Αφροδίτη 12–15),[10b] και στον μυθολογικό αρχιτέκτονα Τροφώνιο. [11b] Το ουσιαστικό μήτις είναι το αντικείμενο του ίδιου του ρήματος οικοδόμησης στη φράση μῆτιν τεκτήναιτο «χτίζω μια μέτης» (Ιλ.10.19).

Η ελληνική μυθολογία τής μήτιος δραματοποιεί την αμοιβαία κατασκευή της αρχιτεκτονικής, του φύλου και της φιλοσοφίας υπό το πρόσημο του 'ανδροκρατούμενου' γάμου. Φτιαγμένος από Έλληνες άνδρες και εκφράζοντας την άποψή τους, ο μύθος θεωρεί την μήτιν ως μια αθάνατη γυναικεία δύναμη που πρέπει να (επανα)ιδιοποιηθεί μέσω του γάμου από την πολιτική και φιλοσοφική δύναμη του άρρενος. Αφού ο σύζυγός της, ο βασιλεύς Κρόνος, καταπιεί τα προηγούμενα παιδιά της για να τα εμποδίσει να σφετεριστούν την κυριαρχία του, η Ρέα σχεδιάζει να προστατεύσει τον τελευταίο της, τον Δία. Στον Κρόνο, αυτή (ή η μητέρα της Γαία) δεν παρουσιάζει το ίδιο το μωρό, αλλά μίαν μήτιν. [12b] Εκμεταλλευόμενη τυπικώς την επιθυμία του να 'καταπιεί' άλλο ένα τέκνο, του δίνει μια πέτρα τυλιγμένη με σπάργανα (..) ρούχα.[13b] Ο Κρόνος 'καταπίνει το τέχνασμα', επιτρέποντας έτσι στον Δία να μεγαλώσει και να εκδικηθεί τον εαυτό του αναγκάζοντας τον πατέρα του να κάνει εμετό την πέτρα— την οποία ο Δίας 

'στερέωσε στη γη . . . γιά να αποτελέσει σῆμα ‘σημάδι’ και θαῦμα ‘θαύμα’ στους θνητούς' (Θεογονία 498–500).[13m] 

Όντας πλέον πολιτικό μνημείο, η πέτρα υποδηλώνει το καθεστώς του Διός ως απορροφήσαντος την μήτιν, ακινητοποιημένο (όπως ο ριζωμένος στύλος του κρεβατιού του Οδυσσέα) στο έδαφος.[14b] Για να διατηρήσει αυτήν την εξωτερική, πολιτική προσήλωση, ο Δίας την ταιριάζει με μια εσωτερική, εγχώρια 'ενσωμάτωση' της μήτιoς στον γάμο του και την τελική 'κατάποση' της ίδιας της θεάς Μήτιος (Θεογονία 886–900).[14m]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Bergren 1993.
[4]. Bergren 1993, p. 7: Attic skyphos by the Penelope painter showing a 'mourning' Penelope before the loom with a handsome youth, customarily identified as her son Telemachus. Could he rather be Odysseus as beautyfied by Athena with a similarly beautyfied and anachronistically youthful Penelope before the test of the (re)marriage bed?

[13m]. <https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=2&page=10>

πρῶτον δ᾽ ἐξήμησε λίθον, πύματον καταπίνων·
τὸν μὲν Ζεὺς στήριξε κατὰ χθονὸς εὐρυοδείης
Πυθοῖ ἐν ἠγαθέῃ, γυάλοις ὕπο Παρνησσοῖο,
500σῆμ᾽ ἔμεν ἐξοπίσω, θαῦμα θνητοῖσι βροτοῖσι.

ήτοι (καά Γκιργκένη):

Αυτόν ο Δίας τον έστησε πάνω στη γη με τους πλατιούς τους δρόμους

στην ιερότατη Πυθώ, μέσα στις κοιλάδες του Παρνασσού,

500για να ᾽ναι σημάδι στο εξής, θαύμα για τους θνητούς ανθρώπους.

Και τα αδέλφια του πατέρα του τα έλυσε απ᾽ τα ολέθρια δεσμά τους,

τους γιους του Ουρανού, που ο πατέρας τους τους έδεσε από την αφροσύνη του.

[14m]. <https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=2&page=18>

Κι ο Δίας, των θεών ο βασιλιάς, πήρε τη Μήτιδα για πρώτη του γυναίκα,

που πιο πολλά γνωρίζει απ᾽ όλους τους θεούς και τους θνητούς ανθρώπους.

Μα όταν πια τη θεά Αθηνά, την αστραπόματη, έμελλε

εκείνη να γεννήσει, τότε με δόλο το νου της ο Δίας τον ξεγέλασε

890και με χαριτωμένα λόγια στην κοιλιά του την κατάπιε,

με συμβουλές της Γης και του Ουρανού που ᾽ναι γεμάτος άστρα.

Γιατί έτσι τον συμβουλέψανε, για να μην πάρει άλλος κανείς

απ᾽ τους αιώνιους θεούς στη θέση του Δία τη βασιλική εξουσία.

Γιατί απ᾽ αυτήν ήταν μοίρα να γίνουνε παιδιά υπέρτερα στο νου απ᾽ όλους.

Πρώτα μια κόρη θα γεννούσε, την αστραπόματη την Τριτογένεια,

που θα ᾽χε ορμή και φρόνιμη βουλή ίσα με τον πατέρα της,

μα έπειτα έμελλε να γεννήσει γιο που θα γινόταν βασιλιάς

θεών κι ανθρώπων και θα ᾽χε καρδιά υπερδύναμη.

Μα πιο μπροστά ο Δίας στην κοιλιά του την κατάπιε,

900για να στοχάζεται μαζί του η θεά το καλό και το κακό.

Ο γάμος του Διός και της Μήτιος είναι ένας 'αρχιτεκτονικός διαγωνισμός' με έπαθλο την ενσωμάτωσή της.[15] Στον μύθο, ο τελικός νικητής δεν αμφισβητείται ποτέ. Στον αγώνα τους για την είσοδο - διείσδυση στο σώμα της, αν και η Μήτις 'μεταμορφώθηκε σε πολλές μορφές για να αποφύγει να ενωθεί μαζί του', [16] ο Δίας 'αναμιγνύεται' μ' αυτήν μέσω σεξουαλικής επαφής (το όργανό του, όπως φαίνεται, είναι η ίδια ἀνάγκη 'δύναμη {216|217} της ανάγκης' που θα αναγκάσει τις γυναίκες στην Οδύσσεια). Στην συνέχεια διαγωνίζονται στην δημιουργία σώματος, ταιριάζοντας τις αντίστοιχες ικανότητές τους για υλική και λεκτική μεταμόρφωση. Η Μέτις μένει έγκυος και μια προφητεία αποκαλύπτει ότι θα γεννήσει ένα παιδί που θα σφετεριστεί την εξουσία του πατέρα του. Για να δέσει τη θεά μέσα του και έτσι να αντιστρέψει τη δύναμη της εγκυμοσύνης, ο Δίας 'παραπλανεί την εξυπνάδα της με ένα τέχνασμα πονηρών λέξεων' και την καταπίνει, 'ώστε η θεά να επινοήσει το κακό και το καλό μόνο προς το συμφέρον του' και μπορεί να δώσει γέννηση του ίδιου του παιδιού από το ίδιο του το κεφάλι. Η απόδειξη της νίκης του είναι η θεά Αθηνά, ερωμένη του Μήτη όπως την κατάπιε ο Δίας, που προεδρεύει στην εκ νέου γαμήλια ένωση της Πηνελόπης και του Οδυσσέως.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://www.jstor.org/stable/3171212

https://chs.harvard.edu/chapter/weaving-in-architecture-the-truth-of-building-8-the-remarriage-of-penelope-and-odysseus/

Bergren, A. 1993. "The (Re)Marriage of Penelope and Odysseus Architecture Gender Philosophy," Assemblage 21, pp. 6-23.

https://www.ascsa.edu.gr/uploads/media/hesperia/40205750.pdf
Bundrick, S. D. 2008. "The Fabric of the City. Imaging Textile Production in Classical Athens," Hesperia 77, pp. 283-334.