RUBENS AND HELLENISTIC ART

Ο RUBENS ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ..

σταχυολόγηση σχετικών σχολίων

Ορειχάλκινη Αλεξανδρινή προτομή πυγμάχου[1]

Ακολουθώντας το μονοπάτι του φυσιοκρατίας (νατουραλισμός), η Αλεξανδρινή τέχνη έδειχνε μιά προδιάθεση για το άθλιο και παραμορφωμένο ενώ ανεχόταν ακόμη και εικόνες σωμάτων με φαύλη ή σατανική διάπλαση. Αυτές οι μορφές είναι εξαιρετικά περίεργες επειδή αρχικά η ελληνική τέχνη είχε δείξει στάση απέχθειας όσον αφορούσε στην απεικόνιση της ανθρώπινης φύσεως εκτός της νεανικής της ηλικίας ή της ανδρικής ωριμότητας, αφού τα παιδιά και οι γέροι σπάνια γίνονταν αποδεκτά ως θέμα για τους κλασικούς γλύπτες. Τώρα οι Έλληνες καλλιτέχνες τείνουν, ίσως χάριν της καινοτομίας, σε περιπτώσεις στις οποίες η γήρανση εμφανίζεται πιο τραχεία και χονδροειδής. Ακόμα και ασυνήθιστες περιπτώσεις αναπαρήχθηκαν με κάποια ικανοποίηση και οι καλλιτέχνες έδειξαν ενδιαφέρον να μπουν στην ψυχή του ατυχούς και ανορθόδοξου.[2]

Κωμικός ηθοποιός από τον Πίστιρο[2a1]

Η παραπάνω ορειχάλκινη Αλεξανδρινή προτομή πυγμάχου αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της Ελληνιστικής τέχνης - μάλιστα δε της Αλεξανδρινής - την οποίαν εξετίμησαν και οι Ρωμαίοι, αναθέτοντας την παραγωγή σχετικών έργων σε Έλληνες καλλιτέχνες ή σε Ρωμαίους μαθητές τους .. Βέβαια στην Πομπηία θέσιν έχουν και έργα του κλασικού ύφους .. Πρόκειται εδώ για μιά προδιάθεση της Αλεξανδρινής τέχνης να ασχοληθεί με θέματα περιθωριακά, υιοθετώντας συχνά το φυσιοκρατικό (νατουραλιστικό) ύφος και επιδιώκοντας την πρόκληση και αλλά και την αναφορά σε καθημερινά θέματα, του δρόμου κλπ...

Νέγρος επαίτης από την Αλεξάνδρεια (Statuette of a Beggar, 100-50 BC)

Ο Γηραιός Ψαράς[3] & Ο Θάνατος του Σενέκα[4]

Χαρακτηριστικά Αλεξανδρινά αγάλματα ανήκοντα στο ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ύφος που άνθησε ιδιαίτερα εκεί ήταν:[5]

 .. Ο Γηραιός Ψαράς στο Μουσείο Συντηρητών, ο Ψαράς στην Candelabra Gallery του Βατικανού,[6] του οποίου ο τύπος επαναλαμβάνεται στο παράδειγμα από το Μουσείο Συρακουσών, ο Γηραιός Ψαράς στο Μουσείο του Λούβρου, ο οποίος χρησίμευσε ως υπόδειγμα για τον Θνήσκοντα Σενέκα του Ruhens, η Γηραιά Αγρότισσα (ή μήπως Γηραιά Εταίρα;) στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης,[7] η Γηραιά Βοσκός στο Μουσείο Museo Palazzo de Conservatori,[8] και ο Αγρότης στο Ελληνο-Ρωμαϊκό Αλεξάνδρεια. Δεν αμφισβητείται το γεγονός ότι η σίγουρα Αλεξανδρινή τυπολογία των θεμάτων του είδους διαθέτει ευαισθησία και ιδιαίτερη λεπτότητα. Αποτελεί μέρος του σύνθετου κόσμου της Αλεξάνδρειας, του κοσμοπολιτισμού της πρωτεύουσας - όπως και άλλων Ελληνιστικών κέντρων - και συχνά συνδεόταν και συγχέονταν με ανάλογα θέματα σε μικρά τεχνουργήματα χαλκού και κεραμεικής, τους γνήσιους εκπροσώπους, όπως έχουν ήδη ειπωθεί, μιας Ελληνο-Αιγυπτιακής αισθητικής που ήταν για άλλη μια φορά αυτόνομη και πρωτότυπη. Ωστόσο, η αυθεντική σημασία του Αλεξανδρινού και Ελληνο-Αιγυπτιακού ρεαλισμού ευρίσκεται στον τεράστιο πυρήνα των λεγόμενων ελασσόνων (δευτερευουσών) τεχνών, όταν αυτές παρουσιάζουν αδυσώπητα μιαν ειρωνική και μερικές φορές βάναυση διατομή της Αλεξανδρινής και της Αιγυπτιακής κοινωνίας. Έχουμε πει ότι η Ελληνιστική Αίγυπτος εκφραζόταν στον τομέα των ρεαλιστικών παρουσιάσεων με αυτόνομο και πρωτότυπο ατομικό στυλ. Αυτές είναι οι εκδηλώσεις ενός είδους ειρωνικής λαϊκής τέχνης που εμπνέεται από την καθημερινή πραγματικότητα, που του αρέσει να απεικονίζει τους απλούς ανθρώπους και τα μικρά πράγματα που τους περιβάλλουν, που αφηγείται την ιστορία της ζωής στον ποταμό, της φύσεως και των ζώων που αφθονούν σε αυτό. Τώρα εδώ, η διαδεδομένη Ελληνιστική προτίμηση για την λεπτή έρευνα συνδυάζεται με μια προτίμηση για την ανελέητη παρατήρηση του κόσμου της Αλεξανδρείας, έναν κόσμο γεμάτο με Νουβίους, Αιθίοπες, μαύρους σκλάβους, Ασιάτες, Ινδούς, καμπούρηδες, πυγμαίους, γελωτοποιούς, χορευτές, μουσικούς, εμπόρους, πεζοπόρους, καντηλανάφτες, συλλογείς χουρμάδων, Γαλάτες, σκελετούς ή παραμορφωμένους ανθρώπους - πολλά από τα θέματα κρύβουν αριστουργήματα του αρχαίου ρεαλισμού, πάνω απ' όλα στα χάλκινα έργα, με την ζωντανή, ρεαλιστική και μερικές φορές ακόμη και τραγική ερμηνεία τους, χαρακτηριστικό το οποίο εντοπίζεται ήδη στην αρχαία Αιγυπτιακή τέχνης.

Nubian vendor with monkey[9]

Μωσαϊκό από την Πομπηία με νεκρικό περιεχόμενο[10]

Το παραπάνω μακάβριο έμβλημα απεικονίζεται πλήρες συμβολισμού σε ένα τρικλίνιο (τραπεζαρία) και είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά για τη σαφήνεια της αλληγορικής του αναπαραστάσεως. Το θέμα είναι Ελληνιστικής προελεύσεως και παρουσιάζει τον θάνατο ως τον μείζονα ισοπεδωτή που ακυρώνει όλες τις διαφορές στον πλούτο και την ταξική θέση. Είναι ένα θέμα που έχει έρθει στις μέρες μας, όπως για παράδειγμα στο διάσημο ποίημα 'A livella' του κωμικού ηθοποιού A. de Curtis (Totò). Στην πραγματικότητα, η σύνθεση κυριαρχείται από έναν γνώμονα, όργανο που χρησιμοποιείται από τους τεχνίτες για την κατασκευή ευθειών και επιπέδων. Το βάρος είναι ο θάνατος (συμβολιζόμενος εδώ με το κρανίο) κάτω από το οποίο εικονίζεται μια πεταλούδα ( = ψυχή) και ένας τροχός (τύχη).

Σε κάθε πλευρά, αναρτημένα από τούς βραχίονες του ζυγού και διατηρούμενα σε ισορροπία από τον θάνατο, ευρίσκονται τα σύμβολα του πλούτου και της δυνάμεως στα αριστερά (το σκήπτρο και το μωβ ύφασμα) και η ένδεια στα δεξιά (σκαπάνη και ραβδί του ζητιάνου). Το θέμα, όπως οι σκελετοί των ασημικών στον θησαυρό του Boscoreale, είχε ως στόχο να θυμίζει στους επισκέπτες τη φευγαλέα φύση των επίγειων περιουσιών.[11] Άλλωστε το γκροτέσκο ύφος της Αλεξανδρινής τέχνης και οι δημοφιλείς αναφορές σε σκελετούς - κρανία[12] διαχύθηκαν ευρύτερα, όπως αποδεικνύει απεικόνιση κρανίου στο ακολουθούν περιθώριο τοιχογραφίας από το σπήλαιο 212 'των ναυτικών' (Kizil) ζωγραφισμένο από αυτόν από την Rumakama (Syria) ..

περιθώριο τοιχογραφίας από το σπήλαιο 212 'των ναυτικών' (Kizil) 

Στο ίδιο ύφος μπορεί να θεωρηθεί Ελληνιστικό ορειχάλκινο άγαλμα αποστεωμένου ανδρός, ονόματι Περδίκκα, το οποίο μπορεί να παραβληθεί με ανάλογες γλυπτές απεικονίσεις του λιμοκτονούντος Βούδα.. Μια επιγραφή αναγράφουσα ΠΕΡΔΙΚ κατά μήκος του στριφώματος αυτού του ανδρικού μανδύα μπορεί να μας δώσει το όνομά του αποστεωμένου Έλληνα, νεαρού που είχε παραμελήσει να θυσιάσει στην Αφροδίτη ενώ σπούδαζε στην Αθήνα. Ως εκδίκηση, η εκδικητική θεά τον καταδίκασε να ερωτευτεί την ίδια την μητέρα του, γεγονός που τον έκανε να αδυνατίσει μέχρις αποστεώσεως. Τέτοιες σωματικές παθήσεις εμφανίζονται συχνά ως τιμωρίες στην αρχαία μυθολογία και λογοτεχνία. ...

Αποστεωμένος Περδίκκας[13] και Βούδας σε αυστηρή νηστεία[14]

Το ελληνιστικό γλυπτό σύμπλεγμα του Λαοκόωντος και των υιών του άσκησε ιδιαίτερη επιρροή στον Rubens... Οι καλλιτεχνικές προτιμήσεις του υπήρξαν οικουμενικές, όπως μπορεί να αναγνωρισθεί και στους μετέπειτα πίνακές του, ενώ οι Titian, Michelangelo, Caravaggio καθώς και η Ελληνιστική γλυπτική της συλλογής του Βατικανού απετέλεσαν σημαντική πηγή επιρροής.[15]

Ο λεγόμενος Θνήσκων Αλέξανδρος, διάσημη Ελληνιστική μαρμάρινη προτομή φυλασσόμενη στην Galleria degli Uffizi (Φλωρεντία) που υπάρχει σε πολλά αντίγραφα, φαίνεται επίσης ότι απετέλεσε το υπόδειγμα για την απόδοση της εκφράσεως του Αγίου Σεβαστιανού του Rubens. Είναι μάλιστα πιθανό ότι ο ζωγράφος έδωσε εντολή στο νεαρό του μοντέλο να ποζάρει στην ίδια ακριβώς θέση με τον Άγιο Ιερώνυμο του Muziano και να υιοθετήσει μιαν έκφραση παρόμοια με αυτήν του Ελληνιστικού πρωτοτύπου.[16] 

Νάνος πυγμάχος[14a]

Αρκετές μορφές αντικατοπτρίζουν τα κλασικά έργα που σπούδασε, συμπεριλαμβανομένου του περίφημου Ελληνιστικού γλυπτού της Οκλάζουσας Αφροδίτης. Φαίνεται ότι ο ζωγράφος ήταν εξοικειωμένος με την εκδοχή αυτού του έργου στην συλλογή Gonzaga[17] .. 

Nude Youth in the Pose of the Spinario (1610/16, Peter Paul Rubens)

Η Ιταλία, ειδικά η αρχαία ρωμαϊκή γλυπτική, επηρέασε βαθιά τον Φλαμανδό καλλιτέχνη Peter Paul Rubens. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης έγραψε ότι 'για να επιτευχθεί η υψηλότερη τελειότητα στην ζωγραφική, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε τα αρχαία έργα… να έχουμε τόσον καλή γνώση αυτής ωστε η τελευταία να διαχέεται παντού'.

Αυτό το σκαρίφημα ενός ζωντανού μοντέλου από το εργαστήριο ζωγραφικής προέρχεται από την πρώτη γνωριμία του καλλιτέχνη με το Ελληνιστικό ορειχάλκινο γλυπτό Spinario (που ονομάζεται επίσης το Παιδί με το Αγκάθι - Boy with Thorn, 1ος αι. π.Χ.),[18] το οποίο ήταν ένα από τα πιο διάσημα και αντιγραμμένα γλυπτά στη Ρώμη. Απορροφώντας την αρχαιότητα χωρίς να την αντιγράψει λεπτομερώς, ο Rubens μετασχημάτισε πλήρως την εικόνα του έργου από τον κρύο λίθο σε ζωντανή σάρκα.[19]

 Six studies after antique Gems and Coins: Head of a Hellenistic ruler (P. R. Rubens)[20]

Venus, Cupid, Baccchus and Ceres (Rubens 1612/1613)[21]

Ο Rubens σίγουρα γνώριζε το μαρμάρινο αντίγραφο στην συλλογή Farnese στη Ρώμη (σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης). Ο Rubens παρήγαγε τον πίνακα Venus, Cupid, Baccchus and Ceres λίγα χρόνια μετά την οκταετή παραμονή του στην Ιταλία, όπου εργάστηκε στην αυλή του Δούκα Vincenzo Gonzaga της Mantua, και επίσης στη Ρώμη. Η γνώση της αρχαιότητας που απέκτησε στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκε σε αυτόν τον πίνακα, καθώς και σε μια μεταγενέστερη εργασία για το ίδιο θέμα το 1614 (Βασιλικό Μουσείο Καλών Τεχνών, Αμβέρσα). Μάλιστα η στάση του Ceres ελήφθη από την Οκλάζουσα Αφροδίτη του Ελληνιστικού γλύπτη Δοιδαλσάς (ΔΟΙΔΑΛΣΑΣ ΒΙΘΥΝΙΟΣ), που χρονολογείται από το 240-230 π.Χ. 

THE PROPERTY OF A SOUTH FLORIDA COLLECTORA GREEK GOLD HEAD OF A SATYR
HELLENISTIC PERIOD, CIRCA 4TH-3RD CENTURY B.C.[22]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Head of a boxer, Dutuit collection (carolinarh 2014).

[2]. carolinarh 2014.

[2a1]. Bouzek and Ondřejová 2017, fig. 5.

[2a2] Statuette of a Beggar, 100-50 BC, The Cleveland Museum of Art, Leon

ard C. Hanna, Jr. Fund 1963.507. Αυτό το ορειχάλκινο γλυπτό αντικατοπτρίζει ένα εξωτικό, αστικό σκηνικό, όπως η Αλεξάνδρεια, μια από τις πιο κοσμοπολίτικες από όλες τις κλασικές πόλεις και πλούσια σε πολιτιστικά στοιχεία. Υπήρξε η έδρα μιας μεγάλης βιβλιοθήκης και διασήμων φιλοσόφων. Εκεί ζούσαν, σπούδασαν και εμπορεύονταν Έλληνες, Εβραίοι, Αιγύπτιοι, Αφρικανοί και Ρωμαίοι. Οι μικροί αιγοειδείς και σγουροί βόστρυχοι σηματοδοτούν αυτή τη φιγούρα ως έναν ώριμο άντρα και όχι ως το παιδί που αρχικά φαίνεται να είναι. Η μαύρη πατίνα προκλήθηκε σκόπιμα στην αρχαιότητα με την έκθεση του ορειχάκου σε θειούχες αναθυμιάσεις. Το χρώμα της πατίνας ενισχύθηκε με ένθετα από ασήμι και χαλκό σε αντίθεση για τα μάτια και τα χείλη. Οι παραμορφώσεις — στην περίπτωση αυτή, η σκολίωση της σπονδυλικής στήλης — γοήτευσαν ορισμένους Έλληνες καλλιτέχνες.

[3]. Old Fisherman Vatican-Louvre. Statue: black marble and alabaster, (modern) basin: purple breccia, Roman copy of the 2nd century after a Hellenistic original. Found in Rome (https://www.patronsvaticanmuseums.org/en/restoration/projects/statue-old-fisherman). 

[4]. The Death of Seneca (1612 - 1615). Oil on canvas. Not on display. This canvas depicts the death of the Roman philosopher Seneca, who was accused of treason and obliged by Nero to commit suicide in the year 65AD. It emphasises the values of Stoicism, an influential current of thought in early seventeenth-century Europe. The painting is a replica produced in Rubens’s studio of a work painted entirely by him now in the Alte Pinakothek, Munic. Βλ. και Κονιδάρης 2022.

[5]. Bonacasa 2012, pp. 152-153.

[6]. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Italy-3143_-_Old_Fisherman_(5382591020).jpg

[7]. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/248132

[8]. https://cdn.myminifactory.com/assets/object-assets/591ee4fda09fd/images/720X720-untitled1.jpg

[9]. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών (carolinarh 2014).

[10]. Memento mori. Mosaic from Pompeii. Inv. No. 109982. Naples, National Archaeological Museum.

[11]. De Caro 2001, p. 191. Βλ. επίσης: http://ancientrome.ru/art/artworken/img.htm?id=1755.

[12]. Adriani 1963. Βλ. επίσης: http://dancingskeleton.squarespace.com/blog/2017/2/1/the-triumph-of-death

[13]. DUMBARTON OAKS BZ.1947.22, Ορειχάλκινο Ρωμαϊκό αντίγραφο 1 αι., αντίγραφο Ελληνικού πρωτοτύπου του 2 αι. π.Χ.

[14]. Lahore Museum KVS 292.

[14a]. MFA (RES.08.32k). Ο νάνος της πυγμαχίας φοράει σκουφάκι και στα χέρια του cesti (γιρλάντα). Η αριστερή πλευρά και το πάνω μέρος του κεφαλιού του είναι κατεστραμμένα. Υπάρχει μια τρύπα στο τελευταίο, σαν να χρησίμευε ως εξάρτημα ή στήριγμα (για καντήλι;). Η γέμιση μολύβδου και το γεγονός ότι ισορροπεί στον φαλλό του συμβάλλουν σε αυτή την πρόταση. Ακόμα δαθέτει και πράσινη πατίνα.

[15]. Prodger 2015. 

[16]. van Tuinen 2018, p. 46.

[17].  Gifford 2019, figs. 4, 5, n. 6. Εικόνα 4: Ρωμαϊκή, Οκλάζουσα Αφροδίτη ή "Crouching Venus", 2ος αι. μ.Χ., μάρμαρο, 125 x 53 x 65 εκ. Λονδίνο, The Royal Collection Trust, RCIN 69746. Εικόνα 5: Η Πτώση του Φαέθωνος, λεπτομέρεια της Οκλάζουσας Ώρας..

[18]. The Metropolitan Museum of Art, New York, Gift of Mrs. Charles Wrightsman, 2012 (2012.157). Βλ. εικόνα από το MET: <https://www.metmuseum.org/-/media/images/art/online-features/viewpoints/spinario_header.jpg?as=1&la=en&mh=725&mw=725&hash=5D97018F06D539A07954FF64EF201A55>.

[19]. https://www.artic.edu/artworks/202249/nude-youth-in-the-pose-of-the-spinario

[20]. https://www.themorgan.org/sites/default/files/images/collection/drawings/download/144733v_0001.jpg

[21]. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF:Peter_Paul_Rubens_-_Venus,_Cupid,_Baccchus_and_Ceres_-_WGA20283.jpg

& https://www.wga.hu/frames-e.html?/html/r/rubens/21mythol/11mythol.html

[22]. https://www.christies.com/lot/a-greek-gold-head-of-a-satyr-5628107/?intObjectID=5628107&lid=1 & https://scontent.fath3-4.fna.fbcdn.net/v/t39.30808-6/369741546_1391913684693899_6564895368997784544_n.jpg?_nc_cat=100&ccb=1-7&_nc_sid=8bfeb9&_nc_ohc=-ko1y-fug5oAX82Tsul&_nc_ht=scontent.fath3-4.fna&oh=00_AfAxl5vAbDX5cvjvbMk9zUSL-r4LHaT0N1k7iQBXU_cXTg&oe=64EABAD1

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Prodger, M. 2015. "Rubens, Rubens, everywhere," The Guardian, <https://www.theguardian.com/artanddesign/2015/jan/16/peter-paul-rubens-legacy-royal-academy-exhibition> (2 July 2021).

https://www.academia.edu/43721610/Power_and_Grace_Drawings_by_Rubens_Van_Dyck_and_Jordaens

van Tuinen, I., ed. 2018. Power and Grace: Drawings by Rubens, Van Dyck, and Jordaens (Exhibition Catalogue, The Morgan Library & Museum, Paul Holberton Publishing.

https://www.jstor.org/stable/26476103?seq=6#metadata_info_tab_contents

Bonacasa, N. 2012. “Labour, Handcraft and Profession in the Coroplastic Art of Graeco-Roman Egypt,” Aegyptus 92, pp. 147-156. 

https://www.jstor.org/stable/872801

A. H. Scott-Elliot, A. H. 1959. "The Statues from Mantua in the Collection of King Charles I," The Burlington Magazine 101 (675), pp. 218-222.

https://jhna.org/articles/rubens-the-conversion-of-saint-paul/

Richardson, C., K. Stonor. 2021. "The Conversion of Saint Paul Series at the Courtauld: Rubens's Artistic Process Revealed by New Technical Discoveries," JHNA 13 (1).

https://www.themorgan.org/drawings/item/144733

The Morgan Library and Museum.

https://www.artic.edu/artworks/202249/nude-youth-in-the-pose-of-the-spinario

Art Institute Chicago

https://www.rct.uk/collection/69746/aphrodite-or-crouching-venus

Aphrodite or 'Crouching Venus' Second century AD, Marble | 125 x 53 x 65 cm (whole object) | RCIN 69746

https://www.jstor.org/stable/41938349

Miesel, V. H. 1963. "Rubens, Ancient Art, and the Critics," Criticism 5 (3), pp. 214-238.

https://jhna.org/articles/rubens-invention-evolution-fall-of-phaeton/

Gifford, E. M. 2019. "Rubens's Invention and Evolution: Material Evidence in the Fall of Phaeton," JHNA 11 (2).

https://arsartisticadventureofmankind.wordpress.com/tag/alexandria/

carolinarh. 2014. “Hellenistic Art, Tag: Alexandria,” in ArS Artistic Adventure of Mankind, < https://arsartisticadventureofmankind.wordpress.com/tag/alexandria/> (29 June 2021).

De Caro, S. 2001. “The National Archaeological Museum of Naples,” Soprintendenza Archeologica di Napoli e Caserta. Electa, Napoli.

Adriani, A. 1963. “Microasiatici o alessandrini i grotteschi di Mahdia?,” RM 70, pp. 80–92.

https://www.researchgate.net/publication/320478067_Grotesques_Caricatures_and_the_Clever_Mice_at_Pistiros

Bouzek, J., I. Ondřejová. 2017. "Caricatures and the Clever Mice at Pistiros," Auc Philologica 2017(2), pp. 187-200.

https://syndrome-de-stendhal.blogspot.com/search?q=Hellenistisch&max-results=20&by-date=true&fbclid=IwAR2kH9bNxgJq0426s1mti424FroCbJh4nNvRy39_PajzHMz96Wvp6FJWOOA

Stoisches Andachtsbild – Rubens porträtiert „Justus Lipsius und seine Schüler“

Κονιδάρης, Δ. 2022. "Ο 'ΟΜΙΛΩΝ ΒΡΑΧΙΩΝ' ΤΟΥ JUSTUS LIPSIUS ΑΠΟ ΤΟΝ RUBENS ΑΝΤΙΓΡΑΦΕΙ ΑΥΤΟΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΙΟΥ ΨΑΡΑ!," <https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid02r6CssHKW4uS4GyWSJj9GiLruwLbqgaR2QX6fnGrqd7kgX9ymT4ndN1r9orFdKK1Nl&id=100052896971032&__cft__[0]=AZW6DjTM5CYNGOGC99TvLuLBOR54-tTqiMsp9dG62BJWOsGubxruak8VzrN3PV_iBW8BZcE0H_0Bx9lNP_Xg2XDmfrKK4SNVcHM3cvWJLZz1z_I2FjEv-_uCAe3nhx8Myl7AVRVlFylyJIufgAIUZETv0TBSho9O36IgLK35LxLmUQ&__tn__=%2CO%2CP-R> (31 Ιουλίου 2022).

ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: 310722