Οι Αιγαίοι και η Ευρώπη κατά την Εποχή του Χαλκού: από τον μύθο στην (προ)ιστορία..

9. Οι Αιγαίοι και η Ευρώπη κατά την Εποχή του Χαλκού: από τον μύθο στην (προ)ιστορία..

Η Ελληνική μυθολογία περιλαμβάνει διηγήσεις για γεγονότα πιθανώς διαδραματιζόμενα στην Ευρώπη. Οι μύθοι των βοών του Γηρυώνη και των μήλων των Εσπερίδων, καθώς και οι σχετικοί με τον Ηριδανό και τον Παρθολώνα φαίνεται ότι αναφέρονται στην Ιβηρική ή σε άλλες περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης,^{9_1, 9_2} ενώ ο πολύ γνωστός μύθος της Αργοναυτικής εκστρατείας τοποθετείται στην Κολχίδα της Μαύρης Θάλασσας. Οι αναφορές αυτές θέτουν ερωτήματα γιά την πιθανότητα να πραγματοποιήθηκαν στα μακρυνά αυτά μέρη ναυτικά ή άλλα ταξίδια ήδη από την Εποχή του Χαλκού, με σκοπούς εμπορικούς ή εξερευνητικούς. Στo παρόν κεφάλαιο γίνεται σύντομη αναφορά στα στοιχεία τα οποία συνηγορούν υπέρ της υπάρξεως τέτοιων επαφών των Αιγαίων με την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη από πολύ παλαιά.

9.1 Ιβηρική

     Αναφέραμε ήδη ότι η Ιβηρική αποτελεί την κατ’ εξοχήν περιοχή στην οποία αναφέρονται Αιγαιακοί μύθοι, τα δε διαθέσιμα σήμερα αρχαιολογικά ευρήματα και στοιχεία φαίνεται να επιβεβαιώνουν την ύπαρξη πανάρχαιων επαφών. Η εμφάνιση της εμπίεστης κεραμεικής και άλλων νεολιθικών στοιχείων σε παράλιους οικισμούς της Ιβηρικής αρχικώς είχε εκτιμηθεί ότι υπήρξε αποτέλεσμα διαχύσεως από το Αιγαίο. Αν και η άποψη αυτή έχει δεχθεί ισχυρή κριτική, πρόσφατη μελέτη φαίνεται να επιβεβαιώνει ότι η εμφάνιση του νεολιθικού συνόλου χαρακτηριστικών στην Μεσογειακή Ευρώπη έλαβε χώραν περί το 5400 π.Χ. μέσα σε στενό χρονικό ορίζοντα έξη γενεών, για όλη την περιοχή από την Ιταλία ως την Πορτογαλία.9_3 Μια τέτοια εξέλιξη φαίνεται να υποστηρίζει, επομένως, την άποψη για πολιτιστική διάχυση μέσω αποικισμού της περιοχής διά θαλάσσης. Οι θολωτοί τάφοι, η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας, οι τειχισμένοι οικισμοί και άλλα στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν για την υποστήριξη της θέσεως για αποικισμό της περιοχής από την Εποχή του Χαλκού. Η ύπαρξη στην Ιβηρική επιδράσεων από το Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, ήδη από το δεύτερο ήμισυ της τρίτης χιλιετίας π.Χ., έχει στηριχθεί στην ανίχνευση τυπολογικών ομοιοτήτων με ειδώλια,9_4 πιθαμφορείς, κεραμεικές βάσεις και διπλά αγγεία,^9_5 αιχμές,^9_6 διαδήματα και κοσμήματα εν γένει.9_7 Πράγματι στην Μινόρκα έχει ανασκαφεί Κυκλαδική πρόχους προερχόμενη από την Μήλο της ΠΚ ΙΙΙb,^9_8 ενώ στην Ανδαλουσία αναφέρεται η ανασκαφή Μυκηναϊκής κεραμεικής.^9_9 Ο εντοπισμός στο Los Moreres ομοιόμορφης ομάδας οστράκων (θραυσμάτων) της ερυθράς μονόχρωμης κεραμεικής, χρονολογούμενης στα μέσα της τρίτης χιλιετίας, συγκέντρωσε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των ερευνητών. Τα κεραμεικά αυτά εκτιμήθηκε ότι είχαν παραχθεί με την τεχνολογία της τροχήλατης αγγειοπλαστικής – σε πλαίσιο όπου επικρατούσε η χειροποίητη τεχνική – η δε προέλευσή τους τοποθετήθηκε εκτός Ιβηρικής. Αν και η θέση παραγωγής των δεν έχει προσδιορισθεί τελειωτικά σημειώνεται ότι μορφολογικώς παρόμοια κεραμεικά έχουν ευρεθεί στην Ανατολία (Τροία ΙΙ, Kumtepe Ib κ.α.), αλλά και στην Σάμο (Ηραίο και Τηγάνι).^9_10 Έχει υποστηριχθεί επίσης η ύπαρξη επιρροών από την Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο στην παράκτια περιοχή του Ατλαντικού, αλλά και στην πολιτιστική ενότητα του el-Argar.^9_11 Στην τελευταία μάλιστα έχει εντοπισθεί η ύπαρξη τοιχισμένης θέσεως (La Bastida) της οποίας η οχύρωση εμφανίζει ομοιότητα με αντίστοιχες στην Συρο – Παλαιστίνη και το Αιγαίο, δεν φαίνεται δε να προέκυψε από βαθμιαία εντόπια εξέλιξη, αποτελώντας – κατά πάσα πιθανότητα - εισαγωγή.^9_12 Στον ίδιο πολιτιστικό κύκλο αποδίδεται επίσης το λεγόμενο ανάκτορο της La Almoloya, περιλαμβάνον αίθουσα ακροάσεων του κοινού καθώς και τάφο αριστοκρατών με πληθώρα αναθημάτων.^9_13 Πιό προωθημένη, τέλος, θεωρείται η άποψη για εποικισμό του Los Millares από το Αιγαίο, η οποία όμως έχει δεχθεί κριτική από τον Renfrew.^9_14

Ο πολιτιστικός κύκλος του Los Millares επεκράτησε στην ΝΑ Ιβηρική κατά το δεύτερο ήμισυ της τρίτης και τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας, χαρακτηρίστηκε δε για τις αγροτικές και μεταλλοτεχνικές επιδόσεις του, ενώ διέθετε τειχισμένους οικισμούς.^9_15 Εκτιμάται ότι ο ομώνυμος οικισμός υπήρξε κέντρο καινοτομιών, όπου ασκήθηκαν επιρροές και επιδράσεις από τον πολιτιστικό κύκλο του Τάγου ποταμού, ενώ έχει υποστηριχθεί ο εποικισμός του από την Α. Μεσόγειο. Στο συμβολικό πεδίο δημοφιλή υπήρξαν τα χαρακτηριστικά ειδώλια με τονισμένους οφθαλμούς, που εκτιμάται ότι εικονίζουν την Μητέρα Θεά. Η τελευταία, προεξάρχουσα στην Α. Μεσόγειο και αλλού, θεωρείται ότι εισήλθε στην θρησκευτική πραγματικότητα της Ιβηρικής μαζύ με τους αποίκους.^9_16 Αυτή η ιδιαίτερη  έμφαση στα μάτια πιθανότατα προέρχεται από την βόρεια Συρία (Tell Brak), όπου έχει ανασκαφεί πληθώρα τέτοιων εδωλίων,^9_17 ενώ απαντάται επίσης στην Ανατολία και τις Κυκλάδες, από το πέρας της τέταρτης χιλιετίας π.Χ.^9_18 Δεύτερο χαρακτηριστικό αναθηματικό αντικείμενο απετέλεσαν οι ανάγλυφες στήλες,^9_19 φέρουσες γεωμετρική διακόσμηση ή ανθρωπομορφικά χαρακτηρι-στικά. Ο Schuhmacher έχει παραβάλει αυτές τις στήλες με ανάλογης αισθητικής στήλη από το Mari, όμως η συσχέτιση αυτή φαίνεται μονόπλευρη και ελλειπτική,^9_20 δεδομένου ότι ανάλογες στήλες έχουν ευρεθεί στο Αιγαίο, την Δυτική Ανατολία και την Συρο - Παλαιστίνη.^9_21 Στην γενική κατηγορία των γλυπτών ανθρωπομορφικών στηλών (μονήρων λίθων ή menhir) ανήκουν έργα από τις στέπες του Βορείου Πόντου,^9_22 το Αιγαίο (Σουφλί Μαγούλα) της Νεολιθικής περιόδου,^9_23 την Σκάλα Σωτήρος (2590 - 1750 π.Χ.) και τον Ποτό Θάσου,^9_24 την Μιδέα,^9_25 ίσως το Μαύρο Σπήλιο Κνωσσού,^9_26 την Τροία Ι,^9_27 την Χερσόνησο του Αίμου,^9_24 ενώ το θέμα των οφθαλμών απαντάται επίσης στην Θερμή III (Λέσβος, πρώιμη τρίτη χιλιετία π.Χ.).^9_28 Άλλωστε από τον Ελλαδικό χώρο κατά την τελευταία χιλιετία π.Χ. έχουμε την στήλη του Λεβιδίου, τα Θηραϊκά αγάλματα, την στήλη από το Βόρειο κοιμητήριο της Κνωσσού και τον Σελινούντα κ.ά.^9_29

Σημαντική θέση στο σύνολο των ενδείξεων για την ύπαρξη επαφών με το Αιγαίο συνιστά, επίσης, η ανεύρεση βραχογραφιών με απεικονίσεις πλοίων τα οποία χαρακτηρίζονται ως Μινωικά (ΜΜ ΙΙb/MM III) ή Κρητομυκηναϊκά.^9_30 Τα πετρόγλυφα εντοπίζονται κυρίως στην περιοχή των Στηλών του Ηρακλέους αλλά και στην προς Ατλαντικό πλευρά της Ιβηρικής, ήτοι σε στρατηγικά σημεία σχετιζόμενα με την θάλασσα και το ναυτικό εμπόριο, απεικονίζουν δε τόσον κωπήλατα όσον και ιστιοφόρα.^9_31 Τα πετρόγλυφα έχουν χρονολογηθεί από τον F. Jordá στην Χαλκολιθική περίοδο, σε κάθε περίπτωση όμως φαίνεται να προηγούνται της πρώτης μόνιμης εγκαταστάσεως αποίκων περί το 800 π.Χ.^9_32 Οι απεικονίσεις εκτιμάται ότι συσχετίζονται με την πρώτη επαφή της Ανατολικής Μεσογείου με την Ιβηρική, σε αυτές δε έχουν εντοπισθεί στοιχεία που τις συνδέουν με το Αιγαίο και την Α. Μεσόγειο.^9_33

Οχυρωματικά τείχη (α) οικισμού Los Millares και (β) Χαλανδριανής Σύρου

Επιπρόσθετα στοιχεία επαφών συνίστανται στην ανεύρεση χάνδρας από την Γαλικία με λευκές, σπειροειδείς αυλακώσεις ή ραβδώσεις η οποία ευρίσκει το παράλληλό της στην Πυλώνα Ρόδου, τις Μυκήνες και την Πρόσυμνα.^9_34 Ερευνητές υποστηρίζουν επίσης την ύπαρξη αρχιτεκτονικών αναλογιών μεταξύ κατασκευών του οικισμού Cerro de la Encantana, αφ’ ενός, και του Beycesultan, του ιερού Αγίας Ειρήνης Κέας, αλλά και του τάφου-ιερού της Κνωσσού, αφ’ ετέρου, ενώ η οχύρωση με πεταλόσχημους προμαχώνες του Αιγαίου παραβάλλεται προς ανάλογες της Ιβηρικής.^9_35 Άλλωστε πλησιάζοντας στην μετάβαση από την δεύτερη στην πρώτη χιλιετία π.Χ. στην χερσόνησο εμφανίζονται στοιχεία συνδεόμενα με τον ηρωικό τρόπο ζωής και την σχετική ιδεολογία. Ενδυματολογικά στοιχεία όπως οι πόρπες, αντικείμενα συνδεόμενα με την νέα θεώρηση και περιποίηση του ανδρικού σώματος (χτένες, λεπίδες), αναθηματικές στήλες πολεμιστών, εκτροφή αλόγων αλλά και νέα μέτρα και σταθμά όπως και αγροτική τεχνογνωσία προερχόμενα από την Ανατολική Μεσόγειο κάνουν αισθητή την παρουσία τους αυτήν την περίοδο, μετασχηματίζοντας την κοινωνία.^9_36 Στον τομέα της ιδεολογίας επίσης ανήκουν και τα κέρατα καθοσιώσεως τα οποία ανεσκάφησαν σε δύο θέσεις της Ιβηρικής χερσονήσου, στο El Officio (Almeria), του πολιτιστικού κύκλου Argar, και στην ήδη αναφερθείσα προηγουμένως Cerro de la Encantada, της ηπειρωτικής περιοχής La Mancha.^9_37 Τα αινιγματικά αυτά αρχιτεκτονικά στοιχεία εκτιμώνται ως έχοντα ευρύτερη βαρύτητα που ξεπερνά αυτήν του απλού αντικειμένου εμπορίου, θεωρούνται δηλαδή ως φορείς θρησκευτικών δοξασιών, και παραπέμπουν σαφώς στην Μινωική Κρήτη.^9_38

Οχυρωματικά τείχη και οικίες Κολώνας V (Αίγινα, Walter - Felten 1981, Abb. 24, 22)

Συμπερασματικά τα αρχαιολογικά τεκμήρια φαίνεται να επιβεβαιώνουν την ύπαρξη επαφών μεταξύ των δύο άκρων της Μεσογείου, ήδη από τα μέσα της τρίτης χιλιετίας, αποδίδοντας στους σχετικούς μύθους ιστορικό υπόβαθρο. Τα υπάρχοντα στοιχεία ευνοούν την Κυκλαδική διάσταση των πρώιμων επαφών της τρίτης χιλιετίας, όπως προκύπτει από:

(α) την ύπαρξη Κυκλαδικής εμπνεύσεως οχυρώσεων σε οικιστικά κέντρα όπου υπήρχε η δυνατότητα μεταλλοτεχνικής δραστηριότητας (Los Millares, Leceia),

(β) την διαπιστωθείσα ομοιότητα μεταξύ εδωλίων, αλλά και μεταξύ άλλων μορφών Κυκλαδικών κοσμημάτων (περόνες),

(γ) την ερυθρά μονόχρωμη κεραμεική (Los Moreres) η οποία απαντάται στις Κυκλάδες και την δυτική Ανατολία.

To επόμενο κύμα επαφών φαίνεται να σημειώνεται κατά την δεύτερη χιλιετία π.Χ. με Μινωικό και Μυκηναϊκό χαρακτήρα, όπως αποδεικνύουν τα πετρόγλυφα Κρητο – Μυκηναϊκών πλοίων, ιδίως δε η εμφάνιση των ήδη αναφερθέντων κεράτων καθοσιώσεως σε δύο θέσεις της Ιβηρικής. Τα τελευταία σηματοδοτούν την υιοθέτηση από μέρους των Ιβήρων θρησκευτικών αντιλήψεων της Μινωικής Κρήτης, ή, ακόμη, την μόνιμη παρουσία Μινωικών κοινοτήτων στις θέσεις των ευρημάτων! Άλλωστε εγκατάσταση ομάδων από το ανατολικό άκρο της Μεσογείου στην Νότια Ιβηρική πιθανολογείται και κατά την Μυκηναϊκή περίοδο.^9_39 Βεβαίως οι επιδράσεις συνεχίσθηκαν κατά την ύστερη Εποχή του Χαλκού και την Εποχή του Σιδήρου,^9_40 όταν οι Έλληνες (και οι Φοίνικες) προχώρησαν στην ίδρυση εμπορικών σταθμών όπως το Εμπόριον. Η ιδιαίτερη σημασία της Ιβηρικής για το εμπόριο και μάλιστα αυτό των μετάλλων φαίνεται άλλωστε από τις σχετικές αναφορές του Ηροδότου, οι οποίες περιγράφουν την εμπορική / μεταλλευτική δραστηριότητα των Ελλήνων στο δυτικό άκρο της Μεσογείου κατά τους ιστορικούς χρόνους, συνεχίζοντας μια μακρά παράδοση επαφών.^9_41

Κρατήρες από το Turó del Vent (2-6) και Alorda Park (1). Σκύφος από το Turó del Vent (8-11). Λεκανίς και κύλιξ από το Alorda Park (7 και 12).

^{Die Ägäische Frühzeit, 2. Serie, Forschungsbericht 1975–2000. 2. Band, Die Frühbronzezeit in Griechenland mit Ausnahme von Kreta, ed. E. Alram-Stern, Wien (Tafel 7)}

^{Sanmartí, J. 2000. “Les importations de céramique attique du IVe s. av. J.-C. sur la côte centrale de Catalogne,” in La céramique attique du IVe siècle en Méditerranée occidentale: Actes du colloque international organisé par le Centre Camille Jullian, ed. B. Sabattini, Naples, pp. 233-241.}

απόσπασμα από το βιβλίο “ΟΙ ΧΕΤΤΑΙΟΙ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ”, εκδ. ΙΝΦΟΓΝΩΜΩΝ
τελευταία επιμέλεια / εμπλουτισμός: 15.10.20