HITTITE WATER CULT AND ARM-SHAPED VESSELS FROM CYPRUS

 ΚΥΠΡΙΑΚΑ ΑΓΓΕΙΑ  & ΥΔΑΤΙΝΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΑΣ

Στην Χατούσα, αλλά και σε άλλες θέσεις στην Ανατολία, έχει ανασκαφεί πληθώρα κεραμεικών της ερυθράς τροχήλατης,[7_168] τόσον του ιδιόμορφου σχήματος κοίλου βραχίονος (ή και κουταλόσχημα),[7_169] όσον και εκπροσώπων της άλλης μεγάλης κατηγορίας της κεραμεικής RLWm, ήτοι των λεγομένων ατρακτοειδών. Αυτά τα ιδιόμορφα επιμήκη αγγεία, Κυπριακές εισαγωγές αλλά και τοπικώς παραγόμενες απομιμήσεις,[7_170] συσχετίζονται με τελετουργική δραστηριότητα θρησκευτικού χαρακτήρος,[7_171] φαίνεται δε ότι σηματοδοτούν την ύπαρξη ιδιαίτερων και στενών σχέσεων των Χετταίων με την Κύπρο,[7_172] οι οποίες μένει να αποσαφηνισθούν περαιτέρω στο μέλλον. 

Εικ. 1. (a) Χάρτης ενδεικτικών θέσεων ευρέσεως Κυπριακών αγγείων: 1, Boğazköy; 2, Kuşakli; 3, Kilise Tepe; 4, Tel Tweini; 5, Memphis Saqqara. (b) Μεγέθυνση για την επίδειξη θέσεων στην Κύπρο: 6, Κουκλιά; 7, Καλαβασσός-Άγιος Δημήτριος; 8, Άρπερα; 9, Αλυκή (Hala Sultan Tekke); 10, Έγκωμη; 11, Καζαφάνηi; 12, Dhenia; 13, Μύρτου-Πηγάδες. (c) Οξύληκτο αγγείο Κύπρου, (d) φακοειδές φλασκί Κύπρου, (e) Αγγεία σχήματος βραχίονος από το Kilise Tepe.

Το ιερό συγκρότημα Südburg στην Χεττιτική πρωτεύουσα αποτελεί σημαντικό σημείο συσσωρεύσεως των προαναφερθέντων ιδιαίτερων Κυπριακών αγγείων, θα σχολιασθεί δε εδώ σύντομα λόγω του ενδιαφέροντος που εμφανίζει για τις θρησκευτικές και άλλες συσχετίσεις του με το Αιγαίο, δηλαδή τον Μυκηναϊκό κόσμο και την Κύπρο. Το συγκρότημα Südburg στην Ḫattuša, σύμφωνα με την περιγραφή του Beckman,[7_172a1] αποτελεί εξ ολοκλήρου τεχνητό έργο, χωρίς το πλεονέκτημα προϋπάρξεως μιας φυσικής πηγής. Εδώ ανασκάφηκε ορθογώνια κοιλότητα 6.000 τ.μ. που οριοθετήθηκε με χονδρές χωμάτινες όχθες και στην συνέχεια πληρώθηκε με νερό που εισήχθη από τις δασώδεις πλαγιές νότια της πόλεως. Στα ιζήματα που συγκεντρώθηκαν στη λιμνούλα που κατασκευάστηκε έτσι, οι αρχαιολόγοι βρήκαν πολλά θραύσματα αναθηματικών Κυπριακών αγγείων. Στην συνέχεια, τοποθετήθηκαν λιθόκτιστοι θάλαμοι τόσον στην δυτική όσον και στην βόρεια γωνία του αναχώματος της λίμνης. Η δυτική κατασκευή έχει καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό, αλλά η βόρεια έχει σωθεί σχεδόν ανέπαφη, χάρη στην προστασία που παρείχε το μεταγενέστερο Φρυγικό τείχος της πόλεως που κατασκευάστηκε πάνω της. Μέσα σε αυτόν τον Θάλαμο 2 ανεγέρθηκαν δύο ανάγλυφες πλάκες, η μία που απεικόνιζε τον θεό Ήλιο και η άλλη τον προστάτη του κτιρίου, τον Šuppiluliuma II, τον τελευταίο βεβαιωμένο Μέγα Βασιλιά των Χετταίων.

Εικ. 2: British Museum reg. nr. 1898,1201.122, Μαρώνι Λάρνακας ΥΚ ΙΙ (1450-1200 π.Χ.), ερυθρο-στιλβωτό κοίλο αγγείο τροχήλατης κεραμεικής μήκους 64.5 εκ. καταλήγον σε βραχίονα φέροντα κύπελλο

Ο εξοπλισμός συμπληρώνεται από ιερογλυφική επιγραφή όπου αυτός ο ηγεμόνας εκθέτει τα μεγάλα πολεμικά κατορθώματά του. Ολοκληρώνει το σχετικό κείμενο με την εξής δήλωση: “Εδώ… κατασκεύασα έναν ‘Ιερό Γήινο Δρόμο’”, προφανώς αναφερόμενος στον ίδιο τον θάλαμο. Αυτός ο όρος αντιστοιχεί στο σφηνοειδές ιδεόγραμμα KASKAL.KUR, κυριολεκτικά, ‘Οδός προς τον κάτω κόσμο’, [7_172a2] τον οποίο χρησιμοποιούσαν οι Χετταίοι για να προσδιορίσουν εκείνα τα ανοίγματα στο καρστικό τους τοπίο μέσα στα οποία εξαφανίστηκαν τα ρυάκια, για να αναδυθούν ξανά σε κάποια απόσταση.

Για τους Χετταίους, αυτές οι καταβόθρες (δολίνες) ήταν ιεροί χώροι, μονοπάτια προς το χθόνιο βασίλειο, και κατά συνέπειαν ετύγχαναν ευλαβικής προσοχής. Στο Südburg, ο Šuppiluliuma κατασκεύασε μια προσωπική πύλη προς τον κάτω κόσμο, πιθανώς εν αναμονή των δικών του ταφικών μνημείων. Μάλιστα στην απεικόνισή του μέσα στο ιερό, φοράει τα κέρατα της θεότητας, ενώ παραδοσιακά οι Χετταίοι μονάρχες θεοποιούνταν μόνον μετά θάνατόν.

Ο Neve[7_172a3] από την πλευρά του σημειώνει την παρουσία οδογεφυρών και σε άλλα ιερά, όπως στην Sarissa, όπου αυτή χρησίμευε ως άνω διάβαση για μονοπάτι που οδηγoύσε από την πύλη προς το ιερό huwaši εν είδει Ιεράς Οδού.  Ο ίδιος ως άνω Γερμανός αρχαιολόγος θεωρεί ως περίπου σύγχρονο, μη Χεττιτικό παράλληλο τέτοιας οδογέφυρας την διάβαση πάνω από το ρέμα του Χάβου κάτω από το κάστρο των Μυκηνών. Αυτήν πράγματι ο J. Knauss συνέδεσε επίσης με ένα φράγμα, με το οποίο, πάντως, κάποιες δομικές λεπτομέρειες της πέτρινης και βραχώδους αρχιτεκτονικής τους που αφορά παρεμπιπτόντως και σε άλλες Μυκηναϊκές τοποθεσίες (όπως την Τίρυνθα) αποκαλύπτουν καταπληκτικές ομοιότητες με την Χεττιτική οικοδομική.

Εικ. 3: Αρχαιολογικός χώρος Μυκηνών: σκαλοπάτια που οδηγούν στην Περσεία πηγή, 1960, Φωτογραφία, Draper, Gordon & Maria, Ελληνικό Λογοτεχνικό & Ιστορικό Αρχείο.

Εικ. 4: Hattuša (Boğazköy), θάλαμος 2 της ιεράς λίμνης στο συγκρότημα Südburg με Λουβιανή ιερογλυφική επιγραφή

Οι υδάτινες τεχνητές κατασκευές του Südburg εκτιμώνται επομένως ως μιμητικές της φύσεως και κυριολεκτικά θεωρήθηκαν ως κατασκευασμένες τεχνητές σήραγγες που σχεδιάστηκαν για πρόσβαση στον Κάτω Κόσμο.[7_172a4] Από την άλλη οι Erbil και Mouton εξετάζοντας την σημασία και τις τελετουργικές εφαρμογές του ύδατος και των πηγών στον πολιτισμό των Χετταίων διέκριναν τρεις τομείς: το νερό ως μονοπάτι προς τον κάτω κόσμο, το νερό ως μέρος της λατρευτικής πρακτικής, και τους σκοτεινούς δεσμούς μεταξύ του νερού και των λατρευτικών χώρων στην αρχαιολογία).[7_172a5]

Εν κατακλείδι, όσον αφορά στο εδώ σχολιαζόμενο θέμα, υπογραμμίζουμε την ύπαρξη κοινών τόπων μεταξύ αρχιτεκτονικών επιλογών των Χετταίων και Μυκηναίων, οι οποίοι παραπέμπουν σε εν μέρει κοινές θεωρήσεις του Κάτω Κόσμου[7_172a6] ως χώρου όπου καταφεύγουν οι ψυχές, ενώ ιδιαίτερη αλλά όχι ακόμη διασαφηνισθείσα είναι η υπό των Χετταίων υιοθέτηση Κυπριακών αγγείων σπονδής σχήματος βραχίονος ως στοιχείων σχετικών τελετουργιών τους, επί παραδείγματι αυτής του Θεού πίνοντος![7_172a7]  Στο ίδιο πλαίσιο υπογραμμίζεται η συσχέτιση του υδάτινου στοιχείου ως μέσου για την μετάβαση στον Κάτω Κόσμο,[7_172a8] υποσημειώνεται δε η διαφαινόμενη έμφαση σε τέτοιες θρησκευτικού χαρακτήρα προσεγγίσεις ιδιαίτερα στην Kizzuwatna αλλά και στην Tarhuntašša. Για την πιθανολογούμενη εδώ ιδιαίτερη σχέση της τελευταίας με δοξασίες όπου το ύδωρ κατέχει ιδιαίτερη θέση σημειώνουμε ότι το ιερό Eflatun Pinar ανήκε στην επικράτεια του βασιλείου της Tarhuntassa[7_172a9] ενώ και ο pihassassis / Πήγασος συνεδέετο με τις πηγές! Αξιοσημείωτο είναι ακόμη ότι αμφότερες οι περιοχές, Kizzuwatna και Tarhuntašša, υπήρξαν περιφερειακές ως προς τον πυρήνα του Χεττιτικού κράτους θεωρούνται δε ως θέσεις έντονης αλληλεπιδράσεως με το Αιγαιακό στοιχείο!

Εικ. 5: Συγκρότημα ιεράς λίμνης του Südburg

Πρόσφατα ο Schachner δημοσίευσε τα ευρήματα της ανασκαφικής περιόδου 2022 στην Hattuša, σύμφωνα με τα οποία σe δύο δωμάτια της βόρειας κάτω πόλεως ευρέθησαν αγγεία των γνωστών τύπων βραχιόσχημου, ερυθράς τροχήλατης κεραμεικής (RLWm) και οξύληκτων, αλλά και κέρατα ερυθράς ελάφου. Ένα μάλιστα από τα οξύληκτα αγγεία έφερε επιγραφή, χαραχθείσα μετά την όπτηση, περιλαμβάνουσα και θεοφορικό όνομα. Ως εκ τούτου ο συγγραφέας πιθανολογεί ότι στην ανασκαφείσα περιοχή ελάμβανε τακτικά χώραν θρησκευτική τελετουργία, μη σχετιζόμενη με την επίσημη λατρεία και πρακτική, αφιερωμένη στον Kurunta,[7_172a10] θεό προστάτη της άγριας ζωής ή της υπαίθρου.[7_172a11] Ο ίδιος ερευνητής σημειώνει ότι κατά την Osten-Sacken τα ευρεθέντα στον αποκληθέντα ως άνω Οίκο του Kurunta πιθανώς σχετίζονται εικονογραφικά με την λατρεία αυτού![7_172a12] Ανάλογα ευρήματα (αγγεία κλπ.), παραπέμποντα σε ανεπίσημη λατρεία έχουν επίσης ευρεθεί στην δυτική άνω πόλη, στον λεγόμενο οίκο του GAL.MEŠEDI, υψηλώτατου αξιωματούχου της αυτοκρατορίας, ενδεχομένως δε και της αυτής οικογένειας με τον βασιλέα![7_172a13] Συμπερασματικά η ανεύρεση, μαζύ με τα ιδιαίτερα Κυπριακά αγγεία, της επιγραφής αλλά και των κεράτων ερυθράς ελάφου φαίνεται να ενισχύει την υπόθεση για συσχέτιση των αγγείων με τελετουργίες προς τιμήν του Θεού της άγριας φύσεως!

Εικ. 6 Παράσταση επί του ρυτού Schimmel, απεικονίζουσα και τον Kurunta επί ελάφου με σκήπτρο και ιέρακα

Εικ. 7 Κέρατα ερυθράς ελάφου

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

7_168. Kozal 2018, p. 223; Kozal 1999, pp. I, 52; Grave et al. 2014, fig. 1. Σημειώνεται ότι στο νεώτερο έργο της η Kozal φαίνεται να τείνει να θεωρήσει την Ερυθρά Τροχήλατη Κεραμεική (RLWm) ως Χεττιτική! 

7_169. Bittel 1937a, p. 25, pl. 14: 1-5, n. 4; Van Wijngaarden 1999, p. 202, n. 289. Τα αγγεία σχήματος χεριού (περί τα πενήντα!) και τα υπόλοιπα της ερυθροστιλβωτής τροχήλατης κεραμεικής έχουν τα ανάλογά τους στον Άγιο Ιάκωβο και το Ιδάλιο Κύπρου (Murray, Smith and Walters 1900, p. 9, fig. 68:1108), στις Μυκήνες (Stais 1926, p. 118, εύρημα τηρούμενο στα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών υπ. αρ. 2633), στην Ευαγορίτιδα (Schaeffer 1929, fig. 3), Tell Abu Hawam και Ασκάλωνα, σε θέσεις δηλαδή του Αιγαίου ή σε σημεία αυξημένης Αιγαιακής επιρροής. Τεκμήριο από το Μαρώνι Λάρνακας της ΥΚ ΙΙ φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο (BM, reg. nr. 1898,1201.122). Κουταλόσχημα αγγεία έχουν επίσης ευρεθεί στις θέσεις Alacahöyük, Kilise Tepe και Yumuktepe (Kozal 2012, nn. 75, 76, 77).

7_170. Grave et al. 2014, p. 1182. Άλλωστε πολλά τεκμήρια της RLWm ευρέθησαν σε τεχνητή λίμνη της Χατούσας, παραπέμπουσας πιθανώς στην φυσική πηγή και το σχετικό ιερό στην θέση Eflatun Pinar (ή κλασική Πηγή του Πλάτωνος!).

7_171. Manuelli 2009, pp. 253-255, 262; Steele and Stern 2019; Türkan Pilavcı 2017. 

7_172. Manuelli 2009, pp. 253, 262, n. 12; Glatz 2016, p. 192.

7_172a1. Beckman 2013, p. 158, nn. 54-57, figs. 7.17-20.

7_172a2. Karababa 2020; Ömür Harmansah 2019; Erbil and Mouton 2012, p. 62. Βλ. και σχετικά σχόλια του Κοπανιά (Kopanias 2012).

7_172a3. Neve 2023, p. 10, n. 34.

7_172a4. Harmansah 2019, p. 233.

7_172a5. Persida Hay 2021, p. 17.

7_172a6. Gallou 2002, p. 122. 

7_172a7. Heffron 2014; Pilavci 2017; Fantoni 2021.

7_172a8. Erbil and Mouton 2012, p. 62, n. 53.

7_172a9. Kennell 2006.

7_172a10. Haas 2003; Canby 2002.

7_172a11. Schachner 2023, pp. 12-14.

7_172a12. Osten-Sacken 1988.

7_172a13. Schachner 2017, pp. 306-314.

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικ. 1: Steele & Stern 2017, fig. 1.

Εικ. 2: British Museum reg. nr. 1898,1201.122

Εικ. 3: Φωτογραφία, Draper, Gordon & Maria, Ελληνικό Λογοτεχνικό & Ιστορικό Αρχείο.

Εικ. 4: Harmansah 2019, fig. 9.3.

Εικ. 5: Harmansah 2019, fig. 9.4.

Εικ. 6: Κονιδάρης 2020, εικ. 14_8.

Εικ. 7: Schachner 2023, fig. 8 (Bo22-2013-2150).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352409X17304315

Steele, V. J. & B. Stern. 2017. "Red Lustrous Wheelmade ware: Analysis of organic residues in Late Bronze Age trade and storage vessels from the eastern Mediterranean," Journal of Archaeological Science: Reports 16, pp. 641-657.

Δάρμος, Κ. Π. 2013. "Xάβος (Γουβιά ή Χώνια) – Ποταμός Μυκήνες," ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, <https://argolikivivliothiki.gr/2015/02/02/xavos/?fbclid=IwAR1WQWrH24_RwtOW61qj0fURTcp2_z2cmXTXUvs5_lgMGf3ljP18qZDrvVY> (6 Σεπτ. 2023).

https://www.academia.edu/49181664/S%C3%BCdburg_Chamber

Karababa, Ι. Η. 2020. “Südburg Chamber 2: May You Have A Safe Passage to the Netherworld,” Anatolian Archaeology (Archaeology), Inscriptions, Hattusa, Hittite Monuments, pp. 1-10.

https://www.researchgate.net/publication/336333377_Cities_the_Underworld_and_the_infrastructure_The_ecology_of_water_in_the_Hittite_world

Ömür Harmansah. 2019. “Cities, the Underworld, and the infrastructure: The ecology of water in the Hittite world,” in New Materialisms Ancient Urbanisms, ed. S. M. Alt and T. R. Pauketat, London / New Yorl, pp. 218-244.

https://publications.dainst.org/books/dai/catalog/view/2090/2786/5098

Neve, P. 2023. Die Oberstadt von Ḫattuša. Die Bauwerke. III, Die Bebauung im südlichen Vorfeld von Büyükkale. Nişantepe – Südburg – Ostplateau (Grabungen 1988–1993)(Boğazköy-Hattuša 20), DAI, Berlin.

https://cdn.vanderbilt.edu/vu-my/wp-content/uploads/sites/1671/2014/12/14130034/ois91.pdf 

Beckman, G. 2013. “Intrinsic and Constructed Sacred Space in Hittite Anatolia,” in Heaven on Earth: Temples, Ritual, and Cosmic Symbolism in the Ancient World (Oriental Institute Seminars 9), Chicago, pp. 153-174.

https://eprints.nottingham.ac.uk/11184/1/289316.pdf

Gallou, C. 2002. “The Cult of the Dead in Central Greece during the Mycenaean Period I: Text” (diss. Univ. of Nottingham).

https://uir.unisa.ac.za/bitstream/10500/27463/3/dissertation_hay_ap_updated%20abstracts.pdf 

Persida Hay, A. 2021. “Physical and Metaphorical Zones of Transition. Comparative Themes in Hittite and Greek Karst Landscapes in the Late Bronze and Early Iron Ages” (diss. Univ. of South Africa).

http://scholar.uoa.gr/sites/default/files/kkopanias/files/paper_2012_paradise_lost.pdf

Kopanias, K. 2012. “Paradise Lost. The Image of the Netherworld in the Near East and in the Aegean,” in ATHANASIA. The Earthly, the Celestial and the Underworld in the Mediterranean from the Late Bronze and the Early Iron Age. Proceedings of the International Archaeological Conference, Rhodes 28-31 May, 2009, ed. N. Stampolides, A. Kanta, and A. Giannikouri, pp. 169-179. 

Heffron, Y. 2014. “The Material Culture of Hittite ‘God-drinking’,” Journal of Ancient Near Eastern Religions 14(2), pp. 164-185.

DOI: 10.1163/15692124-12341261

https://www.researchgate.net/publication/276836294_The_Material_Culture_of_Hittite_'God-drinking'

https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D87P99ZS

Pilavci, Turkan. 2017. “Drinking a God and Sacrificing a Drink: Agency of the Hittite Libation Vessels” (diss. Univ. of Columbia).

https://www.academia.edu/78230537/The_arm_shaped_vessels_in_Anatolia_and_the_Eastern_Mediterranean_during_the_Late_Bronze_Age_a_morphological_and_contextual_analysis

Fantoni, C. 2021. “The arm-shaped vessels in Anatolia and the Eastern Mediterranean during the Late Bronze Age: a morphological and contextual analysis,” Asia Anteriore Antica. Journal of Ancient Near Eastern Cultures 3, pp. 93-123.

Kennell, S. A. F. 2006. Rev. of T. Bryce, The kingdom of the Hittites, in BMCR 2006.11.34, https://bmcr.brynmawr.edu/2006/2006.11.34/ (5 Sept. 2023).

https://www.academia.edu/1526484/Water_in_Ancient_Anatolian_Religions_An_Archaeological_and_Philological_Inquiry_on_the_Hittite_Evidence?auto=download&email_work_card=download-paper

https://www.jstor.org/stable/10.1086/664572 

Erbil, Y. and Mouton, A. 2012. “Water in ancient Anatolian religions: an archaeological and philological inquiry on the Hittite evidence,” Journal of Near Eastern Studies 71.1, pp. 53–74.

Κονιδάρης, Δ. Ν. 2020. Οι Χετταίοι και ο κόσμος του Αιγαίου, Αθήνα.

https://www.academia.edu/109303949/Die_Ausgrabungen_in_Bo%C4%9Fazk%C3%B6y_%E1%B8%AAattu%C5%A1a_2022_Arch%C3%A4ologischer_Anzeiger_2023_1_1_210_p_9_117

Schachner, A. 2023. "Die Ausgrabungen in Boğazköy-Ḫauša 2022," Archäologischer Anzeiger 2023/1,

iDAI.

Haas, V. 2003. "Betrachtungen zu CTH 343, einem Mythos des Hirschgottes," Altorientalische Forschungen 30, pp. 296-303.

https://www.jstor.org/stable/3128920

Vorys Canby, J. 2002. "Falconry (Hawking) in Hittite Lands," Journal of Near Eastern Studies 61 (3), pp. 161-201.

Schachner, A. 2017. Ausgrabungen und Forschungen in der westlichen Oberstadt von Ḫattuša II. Ausgrabungen auf dem Mittleren Plateau zwischen Sarıkale und Yenicekale (2006–2009) (Boğazköy-Ḫattuša 25), Berlin.

von der Osten-Sacken 1988. "Der kleinasiatische Gott der Wildflur," Istanbuler Mitteilungen 38, pp. 63–81.

ΠΛΕΟΝ ΠΡΟΣΦΑΤΟΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: 191023