Η ΕΠΑΦΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ

Η ΕΠΑΦΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ

Στο πόνημα του Α.-Φ. Χριστίδη[*] Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο 9 εξετάζεται Η συνάντηση της αρχαίας ελληνικής με άλλες γλώσσες.

Ειδικώτερα για την συνάντηση με την Αιγυπτιακή ο καθηγητής του ΕΚΠΑ σημειώνει (σε σκίαση του υπογράφοντος):

Ελληνική και αιγυπτιακή**

Ο πολιτισμός της Αιγύπτου ήταν πολύ παλιότερος από τον ελληνικό. Αυτό το ήξεραν οι αρχαίοι Έλληνες και γι' αυτό περιέβαλλαν με ιδιαίτερο θαυμασμό τον αιγυπτιακό πολιτισμό. Ο Πλάτωνας μιλάει πολύ συχνά για τους Αιγύπτιους. Ο ιστορικός Ηρόδοτος, παλαιότερος από τον Πλάτωνα, δίνει πολλές πληροφορίες για την Αίγυπτο.

Από την αιγυπτιακή γλώσσα μπήκαν στην ελληνική γλώσσα οι λέξεις ἶρις 'κόρη του ματιού' και η λέξη πάπυρος. Οι Μακεδόνες κατακτούν την Αίγυπτο γύρω στο 330 π.Χ. και για χίλια και πλέον χρόνια,[6] μέχρι την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες, η ελληνική χρησιμοποιείται ως γλώσσα της διοίκησης. Δεν φαίνεται ωστόσο να επηρέασε ιδιαίτερα την αιγυπτιακή γλώσσα. Παρέμεινε γλώσσα της διοίκησης. Τα πράγματα αλλάζουν με την επικράτηση του χριστιανισμού. Οι χριστιανοί Αιγύπτιοι, οι Κόπτες, δανείζονται μαζικά από τα ελληνικά.

Χρησιμοποιούν μάλιστα το ελληνικό αλφάβητο (βλ. διάγραμμα, εικόνα), προσαρμοσμένο στις ανάγκες της γλώσσας τους.

Ελεφαντοστέϊνη κτένα με Ελληνική επιγραφή (Αίγυπτος 5/6 αι. μ.Χ) εικονίζουσα απονομή τιμής στην Ελλανία εν συνεχεία λογοτεχνικού ή θεατρικού αγώνος (https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/comb)[7]

Από μέρους μας θα παρατηρούσαμε αρχικά την επανάληψη στην αρχή του σχετικού κειμένου ενός στερεοτύπου ότι δηλαδή ο πολιτισμός της Αιγύπτου ήταν πολύ παλιότερος από τον ελληνικό. Αυτή η άποψη κάθε άλλο παρά αναμφισβήτητη είναι, πολύ κακώς δε υιοθετείται άκριτα (ή κατ' επιλογήν) από τον καθηγητή, μάλιστα χωρίς αναφορά στην αντίθετη άποψη. Συνοπτικά επ' αυτού αναπαράγω σχετικό απόσπασμα εργασίας του υπογράφοντος,[8] κατά την οποία: 

Απέναντι στον Αιγυπτιακό πολιτισμό οι πλείστοι ερευνητές ακολουθούν την πεπατημένη που θέλει τα επιτεύγματά του να υπερτιμώνται. Έτσι ο Ζαν Χριστιανίδης σημειώνει ότι στην Αίγυπτο, μεταξύ 3500 και 3000 π.Χ, έλαβε χώραν η πρώτη ‘αστική’ επανάσταση,[9] μεταφράζοντας με τον αδόκιμο αυτόν όρο την ραγδαία αστικοποίηση,[10] ήτοι την δημιουργία αστικών οικιστικών κέντρων. Όμως το φαινόμενο της ραγδαίας αστικοποιήσεως στην συγκεκριμένη περιοχή δεν εκφράσθηκε έντονα, σε αντίθεση με ότι συνέβη στην Μεσοποταμία,[11] αφού έως την Ελληνιστική περίοδο και μέχρι την ανάπτυξη της Αλεξανδρείας, αυτή εστερείτο μείζονος αστικού κέντρου.[12] Η αστικοποίηση στην χώρα του Νείλου καθυστέρησε την εμφάνισή της, υπήρξε δε και μικρής κλίμακας εν σχέσει, επί παραδείγματι, με τον Ελλαδικό χώρο. Πράγματι ενώ ήδη περί το 5000 π.Χ. στο Σέσκλο ανθούσε οικισμός 5000 κατοίκων σε έκταση περί τα 200 χιλ. τ.μ. στην Αίγυπτο δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα οι σημαντικοί οικισμοί Merimda Beni Salama και Maadi διέθεταν περίπου 2000 κατοίκους έκαστος στερούμενοι, όμως, εμφανών ενδείξεων κοινωνικής διαφοροποιήσεως, όσους περίπου και η Ιεράκωνπόλις και η Naqada, κέντρο του ομώνυμου προδυναστικού πολιτιστικού κύκλου![13] Είναι χαρακτηριστικό ότι νεώτερες χρονολογήσεις τοποθετούν την εμφάνιση μόνιμων οικισμών στην Αίγυπτο και την εγκατάλειψη του νομαδισμού στην βραχεία περίοδο μετά το 3800 π.Χ. περίπου, με την διαδικασία να ακολουθείται από την ίδρυση κεντρικής κρατικής οντότητος περί το 3100 π.Χ.[14] Άλλωστε θα πρέπει να επισημανθεί ότι, σύμφωνα και με τον καθηγητή Θεοχάρη, η Αίγυπτος άργησε να εισέλθη στην Νεολιθική Εποχή κατά δύο χιλιετίες περίπου εν σχέσει πρός το Αιγαίο,[15] ενώ αργοπορία παρατηρήθηκε και στην εμφάνιση της γεωργίας,[16] την έναρξη της Εποχής του Χαλκού αλλά και του Σιδήρου,[17] με την τελευταία να εγκαινιάζεται από τους Φιλισταίους.[18]

Από την άλλη ο καθηγητής σημειώνει την εισαγωγή Αιγυπτιακών λέξεων στην Ελληνική παραθέτοντας δύο παραδείγματα: της ίριδος και του παπύρου. Χωρίς να αρνούμαστε την εισαγωγή Αιγυπτιακών λέξεων στην Ελληνική[19] σημειώνουμε ότι τα παραπάνω παραδείγματα μόνον ως πρόχειρα και μάλλον ανεπιτυχή μπορούν να θεωρηθούν. Πράγματι σύμφωνα με το λήμμα IRIS της WIKIPEDIA η λέξη ίρις ετυμολογείται ως ακολούθως:

From Middle English [Term?], from Latin īris, from Ancient Greek ἶρις (îris, “rainbow”), from Proto-Indo-European *wey-ro- (“a twist, thread, cord, wire”), from *weh₁y- (“to turn, twist, weave, plait”). Cognate to English wire.

ήτοι της αποδίδεται Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκή προέλευση από την ρίζα *weh₁y-, ή την ρίζα wei-1 σύμφωνα με τον Watkins.[20]

Το ίδιο ανεπιτυχής φαίνεται και η απόδοση της λέξεως πάπυρος στην Αιγυπτιακή γλώσσα .. Πράγματι σύμφωνα με το λήμμα PAPYRUS της WIKIPEDIA η λέξη ετυμολογείται ως ακολούθως:

From Middle English papirus, borrowed from Latin papȳrus, from Ancient Greek πάπυρος (pápuros), of unknown origin.

δηλαδή η Ελληνική λέξη θεωρείται ως αγνώστου προελεύσεως. Από την άλλη το On Line Etymology Dictionary αναφέρει:

a loan-word of unknown origin, often said to be Egyptian

το δε Frisk Etymological English γράφει:

Etymology: Foreign word of unknown origin.

αφήνοντας και αυτό ανοικτό το θέμα που η Ελληνόφωνη επιστήμη θεωρεί λυμένο ..

Άλλωστε η Ancient History Encyclopaedia (λήμμα Egyptian Papyrus) σημειώνει:

Papyrus is the Greek name for the plant and may come from the Egyptian word papuro (also given as pa-per-aa) meaning 'the royal' or 'that of the pharaoh' because the central government had control of papyrus processing as they owned the land and, later, oversaw the farms the plant grew on.  

ενώ ο Beekes την χαρακτηρίζει ως δάνεια αλλά αγνώστου προελεύσεως.[21]

Με το θέμα της υιοθετήσεως Αιγυπτιακών λέξεων από μέρους της Ελληνικής έχει ασχοληθεί και η Sofia Torallas Tovar,[21a1] η οποία προέβη μάλιστα σε σχετική διάλεξη στο Oriental Institute όπου καλούσε το ακροατήριό της να ακούσει τις αρχαίες αιγυπτιακές φωνές στην Αθήνα, εξερευνώντας τις Χοηφόρους και άλλες πηγές που πιστοποιούν την γλωσσική επαφή Ελλάδος - Αιγύπτου πριν από την κατάκτηση του Αλέξανδρου.

Αναφορικά με τα υποστηριζόμενα από την Sofia Torallas Tovar σημειώνουμε ότι οι αναφερόμενες από την ερευνήτρια λέξεις δεν ενετάχθησαν ουσιαστικώς στην Ελληνική, η όποια δε χρήση τους φαίνεται οριακή και συχνότατα σχετίζεται με την μεταγραφή τους στην Ελληνική παρά στην είσοδό τους στο Ελληνικό λεξιλόγιο! Επί των παραδειγμάτων τα οποία έχει φέρει στο φώς[21a2] σημειώνουμε τα εξής:

Η λέξη βᾶρις, ιδος ονομάζουσα τύπον Αιγυπτιακού σκάφους του Νείλου εμφανίζεται στην Ελληνική γραμματεία από τον Ηρόδοτο (Hdt.2.41) και τον Αισχύλο (Aesch. Pers. 553 & Aesch. Supp. 873), κυρίως όμως αργότερα από τον Ιώσηπο κ.α.

Η λέξη σινδόνη, σινδονιάζω, σινδόνιον, σινδόνιος χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό υφάσματος - ενδύματος από την ύστερη αρχαιότητα και μετά, από την Ελληνιστική εποχή, σε μαγικούς παπύρους, στο σωμα έργων του Γαληνού, σήμερα δε έχει ευρεία χρήση. Από πλευρά ερευνητών θεωρείται σημιτικό δάνειο, συνδεόμενο με το Ακκαδικό saddinu / sattinu.

Αιγυπτιακή είναι και η λέξη χάμψα, ονομάζουσα τον κροκόδειλος, απαντάται δε στον Ηρόδοτο, Hdt.2.69, αλλά και στον Αισχύλο (Aesch. Supp. 878).

Το νίτρον, συνδεόμενο με το Αιγυπτιακό ntirj 'natron', εμφανίζεται στον Ηρόδοτο, την Σαπφώ (Sapph.165), τον Αριστοτέλη (Arist. Mete.383b12) κ.ά.

Εξαιρετικά σπάνια είναι η χρήση ονομάτων λοιπών Αιγυπτιακών φυτών ή αρωμάτων όπως τα: (α) ἄμι (ἄμμι), (β) κίκι (Hdt.2.94), (γ) κόμμῐ (Hdt.2.86,96), (δ) κῦφι, εος (Dsc.1.25, Plu. 2.372d, 384b, Gal.13.199), (ε) σάμψουχ-ον (Paus.9.28.3 κά.), (ζ) στίμμι (κόνις αντιμονίου για καλλωπισμό, Erot., POxy.1088.10 (i A.D.), Plin.HN33.101 κ.α.), (η) ψάγδᾱν (Αιγυπτιακή αλοιφή, Eub.102 κ.α.), (θ) ἀλάβης (ιχθύς του Νείλου, Str.17.2.4, Ath.7.312b κ.α.), (ι) κᾰλάσῑρις (Αιγυπτιακό ένδυμα, Hdt.2.81, Cratin.30 κ.α.), (κ) καρβᾶνα (A.Supp.914 κκ.α.), όπου όμως οι λέξεις χρησιμοποιούνται περισσότερον ως μεταγραφή στην Ελληνική των Αιγυπτιακών λέξεων, παρά ως δάνεια!

Αντίθετα η λέξη κύμινο απαντάται στην Ελληνική ήδη από την Μυκηναϊκή Γραμμική Β', ενώ ο 'Αιγύπτιος' Πυθεύς από την Ναύκρατιν, που αναφέρεται στην επιγραφή Lindos II 16, δεν φαίνεται Αιγύπτιος αλλά Αἰγ̣-[ινάτας]! Αντίθετα ο Παῆσις, αναφερόμενος στο σώμα παπύρων του Ζήνωνος (P.Cair. Zen. 3 59481) καθώς και σε αναθηματική δίγλωσση Αθηναϊκή στήλη, πιθανώς είναι σκοτεινής προελεύσεως, όπως πιθανώς και ο Δινίας. 

Σημειώνεται ότι ο ίδιος καθηγητής ορθά υποστηρίζει ότι η Ελληνική γλώσσα εμφανίσθηκε κατά πρώτον καταγεγραμμένη στην Γραμμική Β την οποία - όμως - χρονολογεί, το ενωρίτερον, στον 14 αι. π.Χ.[22] Όμως τα τεκμήρια της Γραμμικής Β’ είναι παλαιότερα. Πράγματι το 1994 η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ολυμπίας, κατά την διάρκεια ανασκαφών σε λοφίσκο της κοινότητας Καυκανιάς, έφερε στο φώς προϊστορικό κτίσμα, καθώς και κροκάλη η οποία διέθετε στην μία πλευρά διπλόν πέλεκυ και στην άλλη επιγραφή της Γραμμικής Β’. Η επιγραφή χρονολογήθηκε στον 17ο αιώνα π.Χ., κατακτώντας την θέση της παλαιότερης επιγραφής σε Γραμμική Β’,[23] ξεπερνώντας αυτήν από την Ίκλαινα Μεσσηνίας, χρονολογούμενη μεταξύ 1450-1350 π.Χ., η οποία εντοπίσθηκε από τον Κοσμόπουλο.[24] Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η Γραμμική Β’ χρονολογείται παλαιότερα από τον 14 αι., ενώ προσθέτουμε ότι η Γραμμική Α’, από το 2000 π.Χ. περίπου,[25] χρησιμοποιήθηκε από τους Μινωΐτες για την απόδοση άγνωστης γλώσσας, στην οποίαν όμως μερίδα μελετητών έχει εντοπίσει Ελληνικά στοιχεία. 

Xάραγμα / γράφημα ωροσκοπίου στην Ελληνική από την Άβυδο (353 μ.Χ., Kouymjian 2008, p. 105, fig. 5)

Φαίνεται λοιπόν ότι ο καθηγητής μάλλον διακατέχεται από την διάθεση να περιορίσει χρονικά τα τεκμήρια της Ελληνικής γλώσσας. Άλλωστε σε άλλη περίπτωση εμφανίζεται να υποστηρίζει την χρονολόγηση του Μινωικού πολιτισμού στην διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.,[26] ενώ η σύγχρονη επιστήμη τοποθετεί την έναρξή του στο 3500 π.Χ.,[27] ίσως όμως μιάμισυ χιλιετία διαφορά δεν είναι πολύ για την επιστημοσύνη μερίδας της Ελληνόφωνης επιστήμης. 

Αξιοσημείωτη είναι και η άποψη του γλωσσολόγου καθηγητή ότι η - μή Ελληνική κατ’ αυτόν - γλώσσα που αποδίδεται με την Γραμμική Α' ομιλείτο στην περιοχή πριν την μεταναστευτική κάθοδο των ελληνοφώνων, ήτοι – κατά τον ίδιο πάντα - των Αχαιών, Ιώνων και Δωριέων .. οι οποίοι έφεραν μαζύ τους ελληνικές ποικιλίες [όχι γεωμήλων αλλά ..] της ινδοευρωπαϊκής γλώσσας που αναμείχθηκαν με τις τοπικές προ-ελληνικές γλώσσες ... [28] Τόσον ο καθηγητής Χριστίδης, όσον και ο σχολιαστής του βιβλίου του επίσης καθηγητής Αρχάκης, μοιάζουν να ξεχνούν ότι δεν υπάρχουν αρχαιολογικά τεκμήρια πιστοποιούντα τέτοιες μεταναστεύσεις, πολύ περισσότερο που η λέξη κάθοδος σημαίνει (και) την επιστροφή, επανάκαμψη στα πάτρια,[29] (πρβλ. Κάθοδο των Μυρίων ..). Μόνον στην Νέα Ελληνική η λέξη έχει την αποκλειστική σημασία του κατεβαίνω, μόνη ως φαίνεται αναγνωριζόμενη από αμφοτέρους τους παραπάνω πανεπιστημιακούς.

Πάπυρος του τρίτου αι. μ.Χ. ο οποίος διασώζει παραγγελία του Έλληνα Ηρακλείδη στον αδελφό του Πετεψαίτι (;) για την αγορά τροφίμων[a]

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το αναφερόμενο ότι η Ελληνική παρέμεινε γλώσσα της διοίκησης και δεν επηρέασε ιδιαίτερα την Αιγυπτιακή γλώσσα ..[30] όλα αυτά παρ' όλον ότι η Αιγυπτιακή (στην Κοπτική μορφή της) υιοθέτησε το Ελληνικό αλφάβητο και ενέταξε στο λεξιλόγιό της περί τις 5000 Ελληνικές λέξεις ..,[31] παραπάνω από όσες χρησιμοποιεί ο μέσος αμόρφωτος της εποχής της μακράς κώμης και της φαιδράς πορτοκαλέας! Σε δυο-τρείς σειρές ή μάλλον αράδες ο Τάσος Χριστίδης, ίσως με κάποια αποστροφή, περιγράφει – απευθυνόμενος σε Έλληνες μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαιδεύσεως κατ’ εντολήν του ‘Ελληνικού’ Υπουργείου Παιδείας – αυτό που ξένοι ακαδημαϊκοί χαρακτήρισαν ως την πιο ευρεία και πυκνά τεκμηριωμένη περίπτωση γλωσσικής επαφής στην αρχαιότητα ..[32] Η ελλειπτική και ανεπαρκής διήγησή του δίδει στον Έλληνα μαθητή μια στρεβλή εικόνα της επιρροής της Ελληνικής γλώσσας στην Αίγυπτο επί σειρά αιώνων .. φαίνεται όμως ότι αυτό είναι το ζητούμενο.

Βέβαια στο εδώ σχολιαζόμενο έργο ούτε λόγος δεν γίνεται για την ύπαρξη δίγλωσσων Αιγυπτίων,[33] όπως ο Διόσκορος από την Αφροδιτόπολη του έκτου αι. (!),[34] ούτε για την προσπάθεια αρκετών κατοίκων της Αιγύπτου να διδαχθούν την Ελληνική μέσω αποσπασμάτων από τους κλασικούς.[35] Το γεγονός ότι κατά την περίοδο από το 100 έως περίπου το 300 μ.Χ., ήτοι για δύο αιώνες, ένας Αιγύπτιος που ήθελε να γράψει μια επιστολή σε έναν συνάδελφο Αιγύπτιο έπρεπε να το κάνει στα Ελληνικά, αυτό από τον καθηγητή μας αγνοείται και αποσιωπάται ηχηρά![36] Άλλωστε στα γνωστά προφητικά ερωτήματα (oracle questions) των χωρίων του Fayum – Αρσινόης, τα οποίο καταγράφονταν από Αιγυπτίους ιερείς για λογαριασμό χωρικών και απευθύνοντο σε Αιγυπτίους θεούς, άρχισε να υιοθετείται πλέον η Ελληνική αντί της Δημοτικής.[37]  Άλλωστε έναν αιώνα πρίν, κατά τα τέλη της Πτολεμαϊκής περιόδου σε ορειχάλκινη πινακίδα ο Αιγύπτιος ιερέας Psenpchois – Πτολεμαίος μεταξύ των άλλων τίτλων του παρουσιάζεται και ως γραφέας Ελληνικών γραφών. Οι μεταφράσεις έργων μεταξύ των δύο γλωσσών, η αλληλεπίδραση και ο δανεισμός δεν αναφέρονται κάν σάν να άφησαν ανεπηρέαστη την ζώσα καθομιλουμένη γλώσσα, επηρεάζοντας μόνον τον χώρο της διοικήσεως .. Σημειώνεται ότι σε πληθώρα ιδιωτικών κειμένων π.χ. από το αρχείο Kellis (Ismant el-Kharab στην όαση Dakhleh) αλλά και από άλλα μέρη της Αιγύπτου πιστοποιείται η χρήση των δύο γλωσσών πολλές φορές μαζύ στο ίδιο έγγραφο.[38] Όμως και στην Νουβία, ήτοι στο βόρειο τμήμα της χώρας του Νείλου και στο νότιο του σημερινού Σουδάν, η Ελληνική ‘εγκαταστάθηκε’ επί μιάμισυ περίπου χιλιετία μέσω του Ελληνιστικού παραδείγματος και της πολιτιστικής ακτινοβολίας αρχικά αλλά και με όχημα τον Χριστιανισμό εν συνεχεία, επί μακρό διάστημα ως και μετά την Αραβική κατάκτηση![39] Αξιομνημόνευτη είναι η άποψη του Burstein σύμφωνα με τον οποίο:-[39a]

Θα προσπαθήσω να διηγηθώ μια διαφορετική αλλά σχετική ιστορία, αυτή του ρόλου της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού στην αρχαία και μεσαιωνική Νουβία. .. Χρονολογικά [η επίδραση ..] εκτείνεται σχεδόν μιάμιση χιλιετία από την ελληνιστική περίοδο έως το τέλος του Μεσαίωνα. Είναι επίσης μια ιστορία που δεν μπορούσε καν να ειπωθεί μέχρι πρόσφατα. Εν μέρει, αυτό οφείλεται στην έλλειψη πηγών που είναι ο όλεθρος όλων των αρχαίων ιστορικών.

Κατά την εποχή της Αραβικής κατακτήσεως της το 641 μ.Χ. η Αίγυπτος ήταν μια επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όπου ομιλούντο η Κοπτική και η Ελληνική. Η άποψη ότι υπήρχε μια σαφής διχοτομία μεταξύ μιας πλειοψηφίας στην ύπαιθρο ομιλούσης την Κοπτική και ακολουθούσας τον Μονοφυσιτισμό και μιας εξελληνισμένης, ελληνόφωνης, Χαλκηδονιακής[40] (και εβραϊκής) μειονότητας που κυριαρχούσε στις αστικές περιοχές, έχει πρόσφατα τεθεί υπό σοβαρή αμφισβήτηση. Η κατάσταση υπήρξε πιό περίπλοκη, με την Κοπτική και την Ελληνική να χρησιμοποιούνται τόσον εντός όσον και εκτός των πόλεων από όλες τις θρησκευτικές κοινότητες, είτε επρόκειτο για ομάδες ξένων αφιχθέντων κατά το παρελθόν, είτε για συνειδητά εξελληνισμένες, ακόμη δε και για Αιγυπτίους οι οποίοι προχώρησαν ενσυνείδητα στην σχετική επιλογή. Από την άλλη πλευρά, είναι σαφές ότι ολόκληρος ο αιγυπτιακός πληθυσμός δεν υπήρξε πλήρως δίγλωσσος αλλά ούτε και γλωσσικά συνεπής / καθαρός. Στην χώρα εχρησιμοποιούντο αρκετές κοπτικές διάλεκτοι, από τις οποίες η Άνω Αιγυπτιακή Σαχιδική ήταν η πιο σημαντική. Στην Άνω Αίγυπτο, που απείχε περισσότερο από την βυζαντινή  Αλεξάνδρεια, τα Ελληνικά ήταν πολύ λιγότερο εδραιωμένα από ό,τι στην όαση του Δέλτα και του Φαγιούμ (Αρσινόης) πιο βόρεια - συνθήκες που θα επηρέαζαν τις γλωσσικές εξελίξεις στο Ισλάμ.[41]

Ακόμη πιο αξιοσημείωτη είναι η επιβίωση της ελληνικής γλώσσας μετά την αραβική κατάκτηση της Αιγύπτου.[41a1] Ο Καθηγητής Μostafa El-Abbadi του Πανεπιστημίου της Αλεξανδρείας αναφέρει ότι έναν αιώνα και πλέον μετά την κατάκτηση από τους Άραβες, η Δαμασκός και η Αλεξάνδρεια συνέχιζαν να έχουν τα Ελληνικά ως επίσημη γλώσσα του κράτους.[41a2] Πράγματι Άραβες γεωγράφοι έχουν ισχυριστεί ότι οι Νούβιοι είχαν βιβλία στα ελληνικά και προσεύχονταν στα ελληνικά, οι ισχυρισμοί τους δε επιβεβαιώθηκαν πλήρως από την εκστρατεία αρχαιολογικής διασώσεως υπό την αιγίδα της UNESCO. Έχουμε τώρα εκατοντάδες ελληνικές επιγραφές και γραφήματα (γκράφιτι), καθώς και τα ερείπια του καθεδρικού ναού στο Qasr Ibrim, ο οποίος καταστράφηκε σε αιγυπτιακή επιδρομή το 1173 μ.Χ. με επικεφαλής τον Shams ed-Dawla Turanshah, τον αδελφό του διάσημου Saladin.[42]

Δίγλωσσος πάπυρος (Δημοτική και Ελληνική) του τρίτου αι. μ.Χ. με μαγικoύς εξορκισμούς και συνταγές (London Magical Papyrus, A.D. 200–225, Romano-Egyptian. Papyrus and ink, 9 7/16 × 33 5/8 in. The British Museum, EA10070,2).

Ρωμαίος εκατόνταρχος ονόματι Αυρήλιος χάραξε το όνομά του στην Ελληνική

στον βράχο στον λόφο-οχυρό των Γαραμάντων του Ζινκέκρα βαθιά

στην έρημο Σαχάρα - Λιβύη[43]

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΙΔΗ

Στο μικρό, ολίγων μόλις γραμμών, απόσπασμα του ανωτέρω το οποίο σχολιάζεται εδώ μας έκανε εντύπωση μια σειρά αδυναμιών, οι οποίες δεν συνάδουν με το μορφωτικό επίπεδο του συγγραφέα, πολύ περισσότερο με αυτό καθηγητού του πανεπιστημίου. Άλλωστε κείμενα απευθυνόμενα προς τους μαθητές θα έπρεπε να είναι πιο προσεκτικά μελετημένα, ώστε οι μαθητές να μορφώνονται για την ορθή χρήση της γλώσσας και διά του παραδείγματος. Μερικές από τις αδυναμίες επισημαίνουμε παρακάτω:

  O συγγραφέας αναφέρει αρχικά ότι ο Αιγυπτιακός πολιτισμός ήταν πολύ παλιότερος από τον ελληνικό, προβληματίζοντάς μας γιατί χρησιμοποιεί τον αόριστο, για γεγονός το οποίο - κατά τον ίδιο – αληθεύει και στο παρόν ..

   Στην φράση: Από την αιγυπτιακή γλώσσα μπήκαν στην ελληνική γλώσσα οι λέξεις ἶρις 'κόρη του ματιού' και η λέξη πάπυρος.

επαναλαμβάνεται δύο φορές η λέξη γλώσσα παρέχοντας ένα γραπτό αποτέλεσμα μη επιμελημένο.

   Ομοίως επαναλαμβάνεται δύο φορές η λέξη λέξεις / λέξη, παρέχοντας ένα παράδειγμα εσφαλμένης αναφοράς, μιάς και ο αναγνώστης έχοντας ήδη πληροφορηθεί για λέξεις που μπήκαν στην Ελληνική αναμένει να ακολουθήσει η παράθεση και ο σχολιασμός τους ..

   Η Αιγυπτιακή και η Ελληνική γλώσσα γράφονται αμφότερες με μικρό αρχικό γράμμα, γεγονός το οποίο μας ξενίζει και είναι ασύνηθες. 

    Η χρήση του ρήματος μπαίνω για να περιγράψει το γλωσσικό δάνειο μίας γλώσσας από άλλη επίσης συνιστά χονδροκομμένη χρήση μη κατάλληλου ρήματος το οποίο σχετίζεται συνήθως με την είσοδο σε χώρο.

Αφιερωματική στήλη από γρανίτη πρός τιμήν του Καλλιμάχου, Θήβαι - Πτολεμαική περίοδος, 39 π.Χ. (Museo Egizio, Turin, C. 1764. © Museo Egizio)

Ελληνικό ωροσκόπιο από την Αίγυπτο του 243 μ.Χ. [44]

ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑ: Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΑΡΑΝΙΔΑ (The Michigan Papyri in the Egyptian Museum in Cairo)[45]

Πώς ήταν άραγε η ζωή σε ένα χωριό της Αρσινοῒτιδας (Fayum) όταν η Αίγυπτος ήταν ήδη από καιρό μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας; Τι παρέμενε ακόμη Αιγυπτιακό, τι Ελληνικό; Και πώς γινόταν εμφανής η επιρροή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας;

Γραπτές μαρτυρίες από το χωριό Καρανίς στην βορειο-δυτική Αρσινοῒτιδα μας δίδουν μια γεύση της καθημερινής ζωής εκεί. Από το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν το 1920 ανευρέθησαν εκεί πάπυροι οι εν συνεχεία μεταφέρθηκαν στο Ann Arbor του Michigan γιά να επιστραφούν στην Αίγυπτο το 1952. Τώρα φυλάσσονται στο Αιγυπτιακό Μουσείο στο Midan el-Tahrir. Από το 2010, πολλοί από τους άθραυστους φακέλους έχουν ανοιχθεί επιτυχώς, οι δε πάπυροι αποκαταστάθηκαν και τοποθετήθηκαν σε υάλινα δοχεία..

Τον 2ο αιώνα μ.Χ. ο Σωκράτης, φορολογικός εισπράκτωρ, ζούσε στην Καρανίδα. Λόγω της δραστηριότητάς του στην υπηρεσία του ρωμαϊκού κράτους κατείχε χρηματικά περιουσιακά στοιχεία και κοινωνικό κύρος: κατείχε χωράφια στη γύρω περιοχή και ο μεγαλύτερος γιος του διοικούσε χοιροτροφείο. Ο Σωκράτης διάβαζε την ελληνική λογοτεχνία και προφανώς ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τον Όμηρο και τις κωμωδίες. Αυτά τα κείμενα ευρέθηκαν σε ένα σπίτι στο δυτικό τμήμα της Καρανίδας - σίγουρα σε καλή τοποθεσία - μαζί με φορολογικούς καταλόγους, μερικά δε ήταν γραμμένα από το χέρι του. Η σύζυγός του Sempronia Gemella, σε αντίθεση με αυτόν, είχε ρωμαϊκή ιθαγένεια. Για να μην χάσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα, οι κοινοί υιοί τους καταχωρίστηκαν μόνο με το όνομα της μητέρας τους. Οι νέοι είχαν ελληνικά ονόματα, αλλά η κόρη Tasoukharion είχε καθαρά αιγυπτιακό όνομα. Αυτή ήταν πιθανώς μια τυπική οικογένεια ανωτέρας τάξεως της Καρανίδας, στην οποία φαινόταν να κυριαρχεί ο ελληνικός και ρωμαϊκός πολιτισμός. Ωστόσο, οι ναοί της κωμοπόλεως ήταν αφιερωμένοι στον κροκόδειλο θεό Souchos και είχαν κτιστεί σε αιγυπτιακό ύφος, από την πρώιμη Πτολεμαϊκή περίοδο. Στο βόρειο ναό, ένας προσκυνητής θα μπορούσε να ρωτήσει τον θεό, που ονομάζεται Soxis εδώ, ερωτήσεις όπως εάν θα πάει ή όχι στην Αλεξάνδρεια.

Το 2015, δημοσιεύθηκαν ήδη ορισμένα λογοτεχνικά κείμενα και έγγραφα (P. Cairo Mich. II). 35 νέα κείμενα πρόκειται να δημοσιευθούν (P. Cairo Mich. III). Ένας πάπυρος δείχνει με έναν ιδιαίτερα έντονο τρόπο το πώς το ρωμαϊκό κράτος παρενέβαινε στη ζωή των ανθρώπων: το 130 μ.Χ., οι αγρότες αναγκάστηκαν να συλλέξουν πάνω από 2.000 δέσμες καλάμων για την προετοιμασία της επισκέψεως του αυτοκράτορα Αδριανού. Δεσμεύτηκαν να το πράξουν κάνοντας όρκο για την περιουσία του αυτοκράτορα. 

Το δασμολόγιον του Κόπτου, 90 μ.Χ.[46]

ΠΡΟΣΘΗΚΗ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΞΕΩΣ ΕΛΕΦΑΣ

Οστέινο κράνος από Μυκηναϊκό θολωτό τάφο Μυκηνών (14/13 αι. π.Χ. ΕΑΜΑ 2468)

Η λέξη ελέφας φαίνεται ότι απαντά στην Γραμμική Β' επί παραδείγματι ως e-re-pa στην πινακίδα PY 249 (ελέφας - ελεφαντοστέινο) και ως e-re-pa-to (ελέφαντος) στην  PY 287. Σύμφωνα με την wikipedia η λέξη δεν είναι ελληνική διότι οι ελέφαντες δεν ενδημούσαν στην Ελλάδα, υποστηρίζεται δε ότι το ουσιαστικό εισήλθε στην Μυκηναϊκή Ελληνική από την Αίγυπτο μέσω του εμπορίου. Πώς, όμως, είναι αυτό δυνατό αφού εκτιμάται ότι οι ελέφαντες είχαν εξαφανιστεί στην Αίγυπτο ήδη από την προδυναστική εποχή;[47] Είναι αυτό μήπως ένα παράδειγμα αιγυπτιακής προκαταλήψεως;

Μην είστε τόσο σίγουροι ότι οι ελέφαντες δεν ήταν αυτόχθονες στην Ελλάδα! Σημείωση: (α) .. «Σε αυτά τα νησιά [όπως η Κρήτη] εμφανίστηκαν νάνοι ελέφαντες14, νάνοι ελέφαντες15, νάνοι ιπποπόταμοι16 και νάνοι κατσίκες17». από: Η ΚΡΗΤΗ ΠΡΙΝ ΤΟΥΣ ΚΡΗΤΕΣ:

Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΩΝ ΝΑΝΩΝ των A. van der Geer, M. Dermitzakis και J. de Vos. (β) "Νανισμός έχει εμφανιστεί σε έναν αριθμό μεγάλων ειδών που αναπαράγονται μεμονωμένα σε μικρά νησιά" από το Sondaar 1977. (γ) Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι στη λίμνη Gavur της Μικράς Ασίας βρέθηκε σκελετός ελέφαντα maximus asurus που χρονολογείται γύρω στο 1500 π.Χ. (Yar et al. 2016). (δ) Νάνοι ελέφαντες έχουν βρεθεί στο ελληνικό νησί Τήλο, βλέπε φωτογραφία. (ε) Βλέπε επίσης: Masseti, M. 2001. «Dedmic dwarf Elephants Survied on Mediterranean islands up to protohistorical times;», στο The World of Elephants – International Congress, Rome, σελ. 402-406. (στ) Ακόμη και για τον ελέφαντα που φαίνεται στην τοιχογραφία του τάφου του Ρεχμίρ, αμφισβητείται αν ήταν νησιωτικός νάνος ή συριακός γίγαντας; (ζ) υπάρχει πιθανότητα οι νάνοι μεσογειακοί ελέφαντες να είχαν επικαλυφθεί δασύτριχο και να ήταν ακόμα ζωντανοί μόλις πριν από 4000-3500 χρόνια (Masseti 2001, 2008, Theodorou et al. 2007). Αξιοσημείωτη είναι σχετικώς η ανακάλυψη στην Μαραθούσα Ι (Μεγαλόπολη) της κατώτερης παλαιολιθικής 'σφαγείου' ελεφάντων![48b] ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΤ' ΑΙΤΗΣΗ..

Νάνος ελέφας ατό το Μουσείο Τήλου

Έχει δε υποστηριχθεί ότι: ίσως οι ελέφαντες εισήχθησαν στην Αίγυπτο από γειτονικές χώρες... Σύμφωνα με τον γλωσσολόγο Robert Beekes, στο βιβλίο του Etymological Dictionary of Greek, είναι ξένη λέξη

ΓΙΑ ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΞΗ ΕΛΕΦΑΣ: 

ΠΡΩΤΟ ΣΧΟΛΙΟ Στο «The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World» οι Mallory & Adams γράφουν: «Υπάρχουν εκείνοι που θα ισχυρίζονταν ότι είναι και οι δύο Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκοί.. », προσθέτοντας αργότερα την πιθανότητα ο ελέφας να είναι δανεισμός (Wanderwort) από το αιγυπτιακό 3bu, αφού αυτά τα δύο είναι «αρκετά κοντά»! Η ερώτησή μου είναι γιατί πρέπει να θεωρούμε την Αίγυπτο ως πηγή και όχι το αντίστροφο; Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι ελέφαντες είχαν ήδη εξαφανιστεί στην προδυναστική Αίγυπτο, ενώ ήταν πιθανώς παρόντες στο Αιγαίο - Ανατολία, μπορώ να μιλήσω εδώ μόνο για μια συνηθισμένη προκατάληψη! 

ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΧΟΛΙΟ: Σύμφωνα με τον Beekes: «Εκτός από το ντ-κατάληξη [η σημείωση μου: δεν εξηγείται!, βλέπε Bochart], το τελευταίο μέρος θυμίζει π.χ. āb(u) {3b(u)}, Κοπ. Εβ(o)υ «ελέφαντας, ελεφαντόδοντο»· η αρχή επαναλαμβάνεται στο Χαμίτ. Έλου «ελέφαντας» (εξ ου και με αιγυπτιακή μεσολάβηση...» Ο Μπέικς βρίσκει αναλογίες με την πολύ νεότερη κοπτική γλώσσα, η οποία είναι επηρεασμένη σε μεγάλο βαθμό από την ελληνική, ενώ χρησιμοποιεί και όρους (Χαμίτ. ) παλιομοδίτικο και άχρηστο στη σύγχρονη εποχή. ΚΑΙ ΟΙ ΔΥΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΝΑ ΤΕΙΝΟΥΝ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΑΙΓΥΠΤΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΑΛΛΑ ΧΩΡΙΣ ΠΕΙΣΤΙΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ, ενώ ο παρών συγγραφέας περιμένει περισσότερες πληροφορίες και επιχειρήματα επί του θέματος. Βλ. επίσης και Παπαγιάννη[48].

Greek-style Jug from Naukratis

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*. Ο Αναστάσιος-Φοίβος (Τάσος) Χριστίδης (1946 - 2004) ήταν Έλληνας γλωσσολόγος. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας τού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και κατόπιν γλωσσολογία στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ... Έπαιξε κεντρικό ρόλο στη συνέχιση και υπεράσπιση του δημοτικισμού και της γλωσσικής μεταρρυθμίσεως που καθιέρωσε την δημοτική και το μονοτονικό και περιόρισε μόνον στο Λύκειο τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. (από την wikipedia).

**. Χρηστίδης, σελ. 168-169.

a. Papyrus Letter, MET, acc. nr. 25.8; http://aquila.zaw.uni-heidelberg.de/hgv/30225

6. Berkes and Willer, eds. 2018, pp. 5, 23. Βλ. για παράδειγμα τον πάπυρο P. Heid. Inv. G 1030, χρονολογούμενο στον όγδοο αι μ.Χ. γραμμένο στην Ελληνική.

7. Coptic comb celebrating the victory of an actress, elephant ivory. From Antinoe, Egypt. 5th century CE. Louvre Museum. The carving represents a pantomime or a dance competition. There are three figures, one man and two women, while a Greek inscription on the frame can be translated: “Long live Helladia’s fortune and the Blues! Amen!”. The woman in a central position seems to be the actress Helladia, whose victory in the dance competition is celebrated by the inscription. Βλ. <https://awalimofstormhold.wordpress.com/2013/07/28/a-byzantine-egyptian-comb/>.

8. Κονιδάρης 2020a, σελ. 34.
9. Χριστιανίδης 2012, σελ. 7.

10. Childe 1950. Την έννοια και την σημασία της αστικοποιήσεως (urban revolution) εισήγαγε και μελέτησε ο Childe κ.α. Ο Ντούμας έχει υιοθετήσει τον όρο 'εξαστισμός' (Ντούμας 2004), ενώ ο Θεοχάρης την 'επανάσταση των άστεων'.

11. Στην αρχή της Δυναστικής περιόδου (3100 π.Χ.) η Uruk (Ορχόη ή Όρχα) κάλυπτε 1000 χιλ. τ.μ. με την έκταση να έχει τετραπλασιασθεί στος τέλος της περιόδου και τον πληθυσμό να έχει φθάσει τότε περί τους 50000 (Galaty and Parkinson 2007, p. 24; Branigan 2001, p. 42, table 3.2). Σύμφωνα με τον Rahmstorf (Rahmstorf 2012, p. 318, n. 13) αι Θήβαι στην Βοιωτία και η Μανίκα Ευβοίας είχαν έκταση περί τα 250 & 500 χιλ. τ.μ. κατά την ΠEΧ (Βλ. Alram-Stern (2004: 272–278) για αναφορά). 

12. Ancient History Encyclopedia, s.v. urbanization.

13. Dunn 2011.  

14. Dee et al. 2013, pp. 5-9, fig. 4.

15. Θεοχάρης 1989, σελ. 166; Dee et al. 2013, p. 2, fig. 4. 

16. Η η πρώτη εμφάνιση της γεωργίας στην Άνω Αίγυπτο προσδιορίζεται στο Badari περί το 5000 π.Χ. Για σύγκριση στην Κνωσσό το άροτρο έχει ήδη υιοθετηθεί από την εβδόμη χιλιετία.

17. Η ευρεία χρήση του χαλκού στην Κρήτη χρονολογείται από τα μέσα της τρίτης χιλιετίας, όμως δύο ξιφίδια της ΠΜ Ι από το Κρασί ανασκαφέντα από τον Μαρινάτο σηματοδοτούν την έναρξη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Χάλκινη αιχμή και σταγόνες τετηγμένου χαλκού έχουν ανασκαφεί από θολωτούς τάφους της Μεσόρραχης Σητείας και Λιβαρίου ΝΑ Κρήτης.

18. Βλ. Κονιδάρης 2019a.

19. Παραδείγματα Αιγυπτιακών λέξεων οι οποίες έχει υποστηριχθεί ότι απετέλεσαν δάνεια της Ελληνικής είναι: νέκταρ, ηλύσια (πεδία), μάκαρ (Griffith 2005, p. 334).

20. Watkins 2011, p. 126.

21. Beekes 2010, p. 1451.

21a1. Sofia Torallas Tovar 2023: <https://www.youtube.com/watch?v=bKZk_xtsaoU>.

21a2. Στο θέμα έχει αναφερθεί και ο Radwan (Radwan 1997), αλλά πληροφορίες αντλήθηκαν και από την Ροζοκόκη (πρ. επικοινωνία).
22. Christidis 2001, p. 156.
23. Κονιδάρης 2020b, σημ. 10_15.
24. Κονιδάρης 2020b, σημ. 10_4.
25. Ο Faur μάλιστα έχει υποστηρίξει την ύπαρξη επιγραφής στην Γραμμική Α από αρχαιολογικό πλαίσιο της Πρωτο - Ελλαδικής ΙΙ (!) (Κονιδάρης 2016, σελ. 99, σημ. 264-265).
26. Χριστίδης 2005, σελ. 71.
27. Warren 1980, p. 499.
28. Αρχάκης 2014, σελ. 631; Χριστίδης 2005, σελ. 72, 88.
29. The Online Liddell-Scott-Jones Greek-English Lexicon, s.v. κάθοδος.

30. Bancroft Staff 2015. Με την Αίγυπτο να μεταρέπεται γρήγορα σε μιά πολυπολιτισμική κοινωνία, τα Ελληνικά έγιναν όλο και πιό δημοφιλή, αυτό δε αφορούσε και τα μη ελληνικά στρώματα του πληθυσμού. Η Ελληνική άρχισε να χρησιμοποιείται από πολλούς Αιγυπτίους σε ιδιωτικά έγγραφα αλληλογραφίας καθώς και σε σχετικά με επιχειρήσεις, ένα φαινόμενο που φαίνεται ότι εντάθηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Υπό τους Πτολεμαίους η Δημοτική Αιγυπτιακή όσον και η Ελληνική ηταν αμφότερες αποδεκτές στην διοίκηση, όμως περί το 146 π.Χ. καθιερώθηκε η Ελληνική. Σύμφωνα, άλλωστε, με τον Roberto Mascellari από έρευνά του σχετική με επίσημα έγγραφα αιτημάτων για δικαιοσύνη και προστασία που διατηρούνται σε αιγυπτιακούς παπύρους του Ρωμαϊκού Αρχηγείου, προέκυψε ότι αυτά ήταν γραμμένα κυρίως στην Ελληνική (Mascellari 2021).

31. Dahlgren 2018. Σύμφωνα μάλιστα με την Karev (Karev 2020) το 20% του Κοπτικού λεξιλογίου απαρτίζεται από Ελληνικές λέξεις! Ο Richter δηλώνει χαρακτηριστικά: Whatever in the Coptic Language Is Not Greek, Can Wholly Be Considered Ancient Egyptian (Richter 2017). 

32. Torallas Tovar and Vierros 2019, pp. 485-500; Naether and Richter 2012, p. 26.

33. Prada 2020.

34. Torallas Tovar and Vierros 2019, p. 491; Clarysse 1993.

35. Bancroft Staff 2015 (Posted in Center for the Tebtunis Papyri).

36. Clarysse 1993, pp. 200-201.

37. Clarysse 1993, p. 187.

38. Clackson 2010, pp. 73-104.

39. Burstein 2006, 2008; Clarysse 1993; Spindler 2016; Burstein 2020; Gonis 2004. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Εργαμένους (Arakamani) Νούβιου βασιλιά της Μερόης κατά την περίοδο βασιλείας στην Αίγυπτο του Πτολεμαίου ΙΙ Φιλαδέλφου και του Πτολεμαίου IV Φιλοπάτορος. Ο βασιλέας εκπαιδεύτηκε στην ελληνική φιλοσοφία ενώ ευνόησε την ελληνική τέχνη και τον τρόπο ζωής. 

Σημειώνεται ότι οι Άραβες κατέλαβαν την Αίγυπτο το 642 μ.Χ. αναλαμβάνοντας την διοίκηση από τους Βυζαντινούς, όμως οι επίσημοι πάπυροι της Αραβικής Αιγύπτου συνέχισαν να γράφονται στην Ελληνική μέχρι τις αρχές του ογδόου αι. Επισημαίνεται ότι και το βασίλειο του Aksum (Αιθιοπία) από τον τρίτο αι. μ.Χ. εξέδιδε νομίσματα με Ελληνική επιγραφή (Apeikis, Sally et al. 2012, p. 12). Από το 720 μ.Χ. σώζεται συμβόλαιο γραμμένο στην Ελληνική (Kovarik 2020). Βλ. επίσης τον γραμμένο στην Ελληνική πάπυρο P.Mich.inv. 3437 αναφερόμενο σε απόδειξη ενοικιάσεως από τον Αρσινοῒτη νομό του εβδόμου αι. To συμβόλαιο P.Rain.Cent. 121 του συμβολαιογράφου Παύλου από την Ηρακλειόπολη της περιόδου Umayyad είναι επίσης γραμμένο στην Ελληνική (Kovarik 2020).

39a. Burstein 2006.

40. Η Χαλκηδονιακή χριστιανικότητα ακολουθούσε τις εκκλησιαστικές αρχές της δ’ οικουμενικής συνόδου της Χαλκηδόνος (451 μ.Χ.). 

41. Sijpesteijn 2010, pp. 105-126.

41a1. Mahler 2021, p. 12: "Για μισό αιώνα μετά την κατάκτηση η ελληνική παρέμεινε η γλώσσα της φορολογικής διοικήσεως (Kennedy 2011: 144). Ακόμη και θέματα θεμελιώδους σημασίας για την λειτουργία της αραβικής κοινότητας καθίσταντο αντικείμενα επεξεργασίας στην γλώσσα αυτή μέχρι το 706, όταν ο κυβερνήτης της Αιγύπτου διέταξε να ετοιμαστούν τα μητρώα του diwan στα αραβικά. Στην Αλεξάνδρεια, όπου οι Βυζαντινοί αξιωματούχοι αντικαταστάθηκαν πρώτα από Μελκίτες και στη συνέχεια από Κόπτες (Μιχαήλ 2014: 27, 39–40), η αραβοποίηση πρέπει να έχουν προχωρήσει ακόμη πιο αργά από αλλού."

41a2. Μostafa El-Abbadi 1998, σελ. 206. Βλ. <https://elinepa.org/el/hellenism-in-the-orient-or-the-spread-of-the-greek-civilization-in-asia/>

42. Burstein 2006.

43. Breeze and Reddé 2021, fig. 28.

44. Worp 1974.

45. Römer 2019.
46. Breeze and Reddé 2021, fig. 113.

47. Krzyszkowska 1988.

48b. Panagopoulou et al. 2018.

48. Παπαγιάννη 2022, σελ. 185. Το σχετικό απόσπασμα έχει ως εξής:

Ή πανίδα του νησιού είχε εντελώς διαφορετική σύνθεση κατά το Πλειστόκαινο και την αρχή του Ολοκαίνου από ό,τι έχει σήμερα: περιλάμβανε ενδημικές μη ισορροπημένες πανίδες διαφορετικές ανά υποπερίοδο, από τις οποίες απουσίαζαν τα χερσαία σαρκοφάγα ζώα, γεγονός που απαντά και σε άλλα μεσογειακά νησιά.10 Οι πανίδες αυτές αποτελούνταν σχεδόν αποκλειστικά από φυτοφάγα ζώα και μικροθηλαστικά διαιρεμένα σε δύο βιοζώνες: η πρώτη αναπτύχθηκε κατά το Κατώτερο και πρώιμο Μέσο Πλειστόκαινο, ενώ η δεύτερη κατά το ύστερο Μέσο και Ανώτερο Πλειστόκαινο. Οι δύο βιοζώνες διαχωρίζονται από μια ήπια ανατροπή πανίδας (turnover) και μια περίοδο αλληλοεπικάλυψης ικανής διάρκειας.11 Ή πρώτη βιοζώνη περιλάμβανε τρία ενδημικά τρωκτικά (Kritimys cf. kiridus, K. kiridus και K. catreus), ένα πυγμαίο μαμούθ (Mammuthus creticus), ένα νάνο ιπποπόταμο (Hippopotamus creutzburgi), μια χελώνα (Clemmys cf. caspica) κι ένα βάτραχο (Rana cf. ridibunda).12 Ή δεύτερη βιοζώνη περιλάμβανε δύο ενδημικά είδη ποντικών (Mus bateae, M. minotaurus), δύο άγρια τρωκτικά που δεν έχουν ταξινομηθεί πλήρως (Glis /Myoxus, Apodemus sp.),13 έναν ενδημικό ελέφαντα (Elephas creutzburgi, E. antiquus creutzburgi ή E. cf. antiquus), τα οκτώ ενδημικά ελάφια του γένους Candiacervus (C. ropalophorus, sp. IIa, b και c, C. cretensis, C. rethymnensis, C. dorothensis, C. major), την ενδημική κρητική μυγαλή (Crocidura zimmermanni), μια ενδημική χελώνα (Testudo marginata cretensis), μια ενδημική κουκουβάγια εδάφους (Athena cretensis) κι έναν ενδημικό χρυσαετό (Aquila chrysaetos simurgh).14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Χριστίδης, Α.-Φ. Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, <http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/ag_history/browse.html?start=125#prettyPhoto>.

Κονιδάρης, Δ. Ν. 2016. Οι Χετταίοι και ο κόσμος του Αιγαίου, Αθήνα.

Κονιδάρης, Δ. Ν. 2020a. Ιστορία των θετικών τεχνών και επιστημών κατά την Αρχαιότητα: αποσιώπηση και μεροληψία, <DOI: 10.13140/RG.2.2.28989.08165>.

Κονιδάρης, Δ. Ν. 2020b. Οι Χετταίοι και ο κόσμος του Αιγαίου, 2η έκδ., Αθήνα.

Κονιδάρης, Δ. Ν. 2019a. Ο Πρώιμος Αιγυπτιακός πολιτισμός και οι αλληλεπιδράσεις με το Αιγαίο, Αθήνα.

Dahlgren, S. 2018. Rev. of E. Grossman, P. Dils, T. S. Richter, and W. Schenkel, Greek Influence on Egyptian-Coptic: Contact-Induced Change in an Ancient African Language, in Journal of Greek Linguistics 18, pp. 281–291. https://brill.com/view/journals/jgl/18/2/article-p281_6.xml

Watkins, C. 2011. The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots, 3rd. ed., Boston / New York.

Beekes, R. 2010. Etymological Dictionary of Greek I, Leiden / Boston.

Christidis, A.-F. 2001. "Introduction," in A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity, ed. A.-F. Christidis, Thessaloniki, pp. 153-160.

Χριστίδης, Α.-Φ. 2005. Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας, Θεσσαλονίκη.

Warren, P. 1980. “Problems of chronology in Crete and the Aegean in the third and earlier second millennium,” AJA 84, pp. 487-499.

Αρχάκης, Α. 2014. Βιβλιοπαρουσίαση του: Α.-Φ. Χριστίδης, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, στο Φιλόλογος ΛΖ' (158), σελ. 629-633.

Torallas Tovar, S. and M. Vierros. 2019. “Languages, Scripts, Literature, and Bridges Between Cultures,” in A Companion to Greco-Roman and Late Antique Egypt, ed. K. Vandorpe, New Jersey, pp. 485-500. 

Clackson, S. J. 2010. “Coptic or Greek? Bilingualism in the Papyri,” in The Multilingual Experience in Egypt, from the Ptolemies to the Abbasids, ed. A. Papaconstantinou, New York, pp. 73-104.

Sijpesteijn, P. M. 2010. “Multilingual Archives and Documents in Post-Conquest Egypt,” in The Multilingual Experience in Egypt, from the Ptolemies to the Abbasids, ed. A. Papaconstantinou, New York, pp. 105-126.

Burstein, S. M. 2006. “When Greek was an African Language,” CHS, < 

http://nrs.harvard.edu/urn-3:hlnc.essay:BursteinS.When_Greek_was_an_African_Language.2006>.

Burstein, S. M. 2008. “When Greek Was an African Language: The Role of Greek Culture in Ancient and Medieval Nubia,” Journal of World History 19 (1), pp. 41-61.

Bancroft Staff. 2015. “Euripides, Dionysus and school exercises,” < https://update.lib.berkeley.edu/2015/09/16/euripides-dionysus-and-school-exercises/> (31 May 2020).

Bancroft Staff. 2015. “Greek takes over,” < https://update.lib.berkeley.edu/2015/07/13/greek-takes-over/> (31 May 2020).

Clarysse, W. 1993. “Egyptian Scribes writing Greek,” Chronique d'Égypte, bulletin périodique de la Fondation égyptologique reine Élisabeth 68 (135-136), pp. 186-201.

Karev, E. 2020. “Ancient Languages Workshop. Session 3: Ancient Greek in Egypt,” The Oriental Institute YouTube Channel, <https://www.youtube.com/watch?v=8_QXrwmnUGE> (19 June 2020).

Dee, M., D. Wengrow, A. Shortland, A. Stevenson, F. Brock, L. Girdland F. and C. Bronk Ramsey. 2013. “An absolute chronology for early Egypt using radiocarbon dating and Bayesian statistical modelling,” Proceedings of the Royal Society A, pp. 1-10. <https://doi.org/10.1098/rspa.2013.0395> (17 June 1020).

Griffith, R. D. 2005. “Gods' Blue Hair in Homer and in Eighteenth-Dynasty Egypt,” The Classical Quarterly, New Series 55 (2), pp. 329-334.

Prada, L. 2020. "Multilingualism along the Nile," in Smarthistory (June 7, 2020), <https://smarthistory.org/multilingualism-egypt-nile/> (26 September 2020).

Naether, F., T. S. Richter. 2012. "Contact-Induced Language Change of Egyptian-Coptic: Loanword Lexicography in the DDGLC Project (“Database and Dictionary of Greek Loanwords in Coptic”)," Arbeitstitel – Forum für Leipziger Promovierende 4 (2), pp. 25–29.

Richter, T. S. 2017. “Whatever in the Coptic Language Is Not Greek, Can Wholly Be Considered Ancient Egyptian: Recent Approaches towards an Integrated View of the Egyptian-Coptic Lexicon,” Journal of the Canadian Society for Coptic Studies 9, pp. 9-32.

Kouymjian, D. 2008. "The Intrusion of East Asian Imagery in Thirteenth-Century Armenia: Political and Cultural Exchange along the Silk Road," in The Journey of Maps and Images on the Silk Road, ed. P. Forêt and A. Kaplony, Leyden / Boston, pp. 119-136.

Worp, K. A. 1974. "A Greek Horoscope of A.D. 243," Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 13, pp. 311-312.

Berkes, L. and Willer, L., eds. 2018. Christen und Muslime am Nil: Zusammenleben im früharabischen Ägypten. Begleitheft zur Ausstellung im Universitätsmuseum Heidelberg vom 28. April bis 16. Juli 2017, Heidelberg: heiBOOKS, (Universitätsmuseum Heidelberg – Kataloge, Vol. 13).

Apeikis, Sally et al. 2012. Himjar: Das vergessene Reich in Südarabien, Heidelberg: heiBOOKS, 2016 (2012) (Universitätsmuseum Heidelberg – Kataloge, Vol. 7).

Römer, C. 2019. "The Michigan Papyri in the Egyptian Museum in Cairo", Archaeology in Egypt (Magazine of the German Archaeological Institute) 5, Cairo, p. 58.
https://www.dainst.org/documents/10180/4666853/Magazine_Archaeology+in+Egypt_2019+English.pdf/e784178a-25fb-8406-c83c-b4fcf17dd887

Spindler, E. 2016. “The Crown of the Divine Child in the Meroitic Kingdom. A Typological Study,” Annals of the Náprstek Museum 37(1), pp. 17-31.

https://blogs.sch.gr/andreaspap/files/2016/08/%CE%91.-%CE%A6.-%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AF%CE%B4%CE%B7-%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CF%82.pdf

Χριστίδης, Α.-Φ. 2005. Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Θεσ/κη. 

https://www.archaeopress.com/ArchaeopressShop/Public/download.asp?id={39E01A9E-17F9-4F75-A48D-0F22A7491705}

Breeze, D. J. and M. Reddé. 2021. Frontières de l’empire romain: la frontière romaine en Égypte, Oxford.

Ντούμας, Χρ. 2004. "Ο πρώιμος εξαστισμός στα νησιά του Αιγαίου," στο Η Ιστορία της Ελληνικής Πόλης, Ερμής - Αρχαιολογία και Τέχνες,  epim. Α. Λαγόπουλος, Αθήνα, σελ. 83-101.

https://fupress.com/catalogo/la-lingua-delle-petizioni-nell-egitto-romano/7342

Mascellari, R. 2021. La lingua delle petizioni nell’Egitto romano. Evoluzione di lessico, formule e procedure dal 30 a.C. al 300 d.C., Univ. of Florence.

Γ. Χριστιανίδης, Γ. 2012. Θέματα από την Ιστορία των Μαθηματικών, Ηράκλειο.

https://chs.harvard.edu/curated-article/snowden-lectures-stanley-burstein-when-greek-was-an-african-language/

Burstein, S. 2020. "Snowden Lectures: Stanley Burstein, When Greek was an African Language," <https://chs.harvard.edu/curated-article/snowden-lectures-stanley-burstein-when-greek-was-an-african-language/> (30 January 2022).

Krzyszkowska, O. H. 1988. "Ivory in the Aegean Bronze Age: Elephant Tusk or Hippopotamus Ivory?," The Annual of the British School at Athens 83, pp. 209-234.

Mallory, J. P. and D. Q. Adams. 2006. The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford Univ. Press.

https://tyche.univie.ac.at/index.php/tyche/article/view/6504/6376?fbclid=IwAR0pnCGyqlQ7Oou8PlzWwqOiZqYNOT4J9odatT6Y-JFBsfW9w2DYv5vQz9k

Kovarik, S. 2020. "Der herakleopolitische Notar Paulos:  Ein Kompromiss aus dem umayyadischen Ägypten —  der bisher späteste griechische Vertrag," Tyche 35, pp. 55-70.

https://www.peeters-leuven.be/pdf/9789042945432.pdf

Mahler R. 2021. Changing Life in Egyptian Alexandria: The Testimony of the Islamic Cemetery on Kom el-Dikka (Polish Publications in Mediterranean Archaeology 3), Leuven – Paris – Bristol.

Konstantinos Thodis. "Λυκίων και Ροδίων," <https://www.academia.edu/29696925/%CE%9B%CF%85%CE%BA%CE%AF%CF%89%CE%BD_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%A1%CE%BF%CE%B4%CE%AF%CF%89%CE%BD%20%CF%83%CE%B5%CE%BB.%2026/54> (23 Ιαν. 2023).

Sofia Torallas Tovar. 2023. "Egyptians in Athens: Following the Trails of Words," The Oriental Institute Lectures, <https://www.youtube.com/watch?v=bKZk_xtsaoU>

https://www.academia.edu/39690878/THE_IMAGE_OF_EGYPT_IN_ANCIENT_GREEK_TRAGEDY_PhD_-_Athens_1997_%CE%97_%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BD%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%91%CE%B9%CE%B3%CF%8D%CF%80%CF%84%CE%BF%CF%85_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1_%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1_%CE%94%CE%99%CE%94%CE%91%CE%9A%CE%A4%CE%9F%CE%A1%CE%99%CE%9A%CE%97_%CE%94%CE%99%CE%91%CE%A4%CE%A1%CE%99%CE%92%CE%97_%CE%91%CE%98%CE%97%CE%9D%CE%91_-_1997

Tarek M. Radwan. 1997. "Η εικόνα της Αιγύπτου στην αρχαία ελληνική τραγωδία" (diss. ΕΚΠΑ) <https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/26780...>

Μostafa El-Abbadi. 1998. Η αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας, εκδ. ΣΜΙΛΗ (’Τhe life and fate of the ancient library of Alexandria’’ UNESCO Paris 1992).

https://www.geschkult.fu-berlin.de/en/e/ddglc/project/language-contact1/index.html

Language Contact in Hellenistic, Roman, and Early Islamic Egypt, project DDGLC

Mairs, R. 2020. "Hermēneis in the documentary record from Hellenistic and Roman Egypt: interpreters, translators and mediators in a bilingual society," Journal of Ancient History 8 (1), pp. 50-102. 

https://doi.org/10.1515/jah-2019-0001 Available at

https://centaur.reading.ac.uk/83325/ 

https://centaur.reading.ac.uk/83325/8/Mairs%202019%20Hermeneis.pdf

https://brewminate.com/written-greek-but-drawn-egyptian-script-changes-in-a-bilingual-dream-papyrus/

Kidd, S. 2013. "Written Greek but Drawn Egyptian: Script changes in a bilingual dream papyrus," in Writing as Material Practice: Substance, surface and medium, ed.  K. E. Piquette & R. D. Whitehouse, London, pp. 239-252.

https://www.academia.edu/72004393/Judeo_Greek

Krivoruchko, J. G. 2016. "Judeo-Greek," in Handbook of Jewish Languages, eds. Lily Kahn and Aaron D. Rubin, pp. 194-225.

p. 195: During the Hellenistic and Roman periods, Greek was the dominant language of the entire Mediterranean region, and was widely used even in the

Land of Israel.

https://www.academia.edu/6878215/Ancient_Contacts_between_Crete_and_Egypt

Tomasz Witczak, K. 2011. "Some Remarks on the Ancient Contacts between Crete and Egypt," Do-so-mo 9, pp. 45-54.

https://books.google.gr/books?id=C2-CEAAAQBAJ&pg=PA415&lpg=PA415&dq=%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CE%BD+%27fig%27;+the+latter+word+is+certainly+Cretan+as+shown+by&source=bl&ots=DHHEYBDuR0&sig=ACfU3U3xOaH0fDv-2VN2wYVe2XxECbAjCg&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjTnIqZkdaEAxW6hf0HHU0uAg8Q6AF6BAgNEAM#v=onepage&q=%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CE%BD&f=false

Bernal, M. [2006] 2020. Black Athena: Afroasiatic Roots of Classical Civilization III: Linguistic Evidence, Rutgers Univ. Press.

ΝΙΚΎΛΕΟΝ P. 349

https://books.google.gr/books?id=C2-CEAAAQBAJ&pg=PA415&lpg=PA415&dq=%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CE%BD+%27fig%27;+the+latter+word+is+certainly+Cretan+as+shown+by&source=bl&ots=DHHEYBDuR0&sig=ACfU3U3xOaH0fDv-2VN2wYVe2XxECbAjCg&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjTnIqZkdaEAxW6hf0HHU0uAg8Q6AF6BAgNEAM#v=onepage&q=%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CE%BD&f=false

p. 415

On semantic grounds nq'wt 'notched sycamore figs' provides an excellent correspondence with the Cretan νικύλεον (2) 'type of fig' about which Chantraine writes 'possibly Aegean'. The match is sufficiently strong to overcome the phonetic difficulty of the final -l.

https://www.academia.edu/28866733/Hellenic_origin_of_Europe

The Cretan writing systems might be created basing on the acrophony or rebus:

Lin. A, B te < τέρχνος (A. Evans),

Lin. A, B ku < γύψ (V. Georgiev) or κύκνος,

Lin. A, B ni < νικύλεα (G. Neumann),

Lin. A, B si < σῖτος (K. Ruigh).

The aforementioned Greek words might be of substrate or rather contact origin. E. g., ‘Minoan’ νικύλεα (G. Neumann) may be compared with Egypt. nh.t or nkwt ‘sycomore’, Arab. nakhla ‘palm.’    

https://classical-inquiries.chs.harvard.edu/minoan-and-mycenaean-fig-trees-some-retrospective-and-prospective-comments/

νικύλεον [n.] 'a fig' in Crete (Hermonax). The Mycenaean sign ⟨ni⟩ looks like a ... No etymology; ie origin of such a name is not to be expected.

---

https://www.gajrc.com/media/articles/GAJHSS_23_44-55_nSPUcjr.pdf

Kenanidis, Ι. Κ., and E. C. Papakitsos. 2020. “The Eteocretan Substratum in Late Ancient Greek Nomenclature,” Global Academic Journal of Humanities and Social Sciences 2(3), pp. 44-55.

p. 50: Greek νικύλεον (nikuleon = a variety of figs) is from Eteocretan /ŋi-cːu a/ or /ŋi-cː a/ (= big tree), i.e., figs from a large tree.

--

https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/3242440/file.pdf

Freire de Abreu e Souza, R. 2022. “Aspects of Non-Greek Vocabulary in Mycenaean Greek” (thes. National and Kapodistrian Univ. of Athens).

p. 60: 278 Νικύλεον is known to us from Athenaeus’ Deipnosophistae 3.76e (2nd/3rd cent AD) as a Cretan name for figs.

Παπαγιάννη, Κ. 2022. "Τα μικροθηλαστικά της προϊστορικής Κρήτης. Αναπάντεχοι μάρτυρες εμπορικών διαδρομών και βιοδείκτες του εξανθρωπισμού του κρητικού οικοσυστήματος," AURA (Supplement 10 Σειρα Μονογραφιών AURA 10), σελ. 183-192.

σελ. 185

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1040618218302568?via%3Dihub&fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR3lrBlUNmAeT12EplQof8eylHJ8R8UAJ-WHz49T1oTgDJOt6JxFDdviPLc_aem_AYhjN9Elg2TEYxqX9GIrGsZrmvuSullJMzubNbGfIHNRF_64fXmu9SFjrgP7k0HJQCi_dbW2i41NDke_Inr4vURu

Panagopoulou, E., V. Tourloukis, N. Thompson, G. Konidaris, A. Athanassiou, D. Giusti, G. Tsartsidou, P. Karkanas, K. Harvati. 2018. "The Lower Palaeolithic site of Marathousa 1, Megalopolis, Greece: Overview of the evidence," Quaternary International 497, pp. 33-46.

Rahmstorf, L. 2012. “Control mechanisms in Mesopotamia, the Indus Valley, the Aegean and Central Europe, c. 2600-2000 BC, and the question of social power in early complex societies,” in Beyond Elites. Alternatives to Hierarchical Systems in Modelling Social Formations II, ed. T. L. Kienlin, A. Zimmermann, Bonn, pp. 311-326.

https://tyche.univie.ac.at/index.php/tyche/article/view/6504/6376?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR2XY56N1wEVxts1i_ypsIznfbft6siWFxLXK0rNCBUate8u-VQ2H_BmUe0_aem_ql8Ay4RzwFzLfi8WqBLAiw

Kovarik, S. 2020. "Der herakleopolitische Notar Paulos:  Ein Kompromiss aus dem umayyadischen Ägypten —  der bisher späteste griechische Vertrag," TYCHE (Beiträge zur Alten GeschichtePapyrologie und Epigraphik) 35, pp. 55-70.

https://www.jstor.org/stable/20191809

Gonis, N. 2004. "Tax Receipts on Coptic and Greek Ostraca Re-Read," Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 147, pp. 157-163.

τελευταίος εμπλουτισμός - επιμέλεια: 30.06.2024